PRAWO KONSTYTUCYJNE - WYKŁAD 1

[DR. K. PROKOP - dyżur w czwartki; Zakład Prawa Konstytucyjnego, p. 218 (godz.16.00 - 17.00)

Egzamin pisemny; test - wykłady]

Prawo konstytucyjne - termin ten po pierwsze oznacza pewną gałąź prawa, po drugie - dziedzinę wiedzy prawniczej.

Gałąź prawa - zespół określonych norm prawnych.

1. Prawo konstytucyjne jako gałąź prawa.

• w znaczeniu węższym - oznacza zespół norm prawnych zawartych w akcie prawnym zwanym Konstytucją; prawo konstytucyjne oznacza tyle co prawo Konstytucji (termin ten był używany we Francji w okresie IV Republiki 1946-1958),

• w znaczeniu szerszym - jest to zespół norm prawnych wyróżnionych ze względu na ich treść bez względu na formę aktu prawnego; kryterium decydującym jest tu przedmiot regulacji.

Prawo konstytucyjne - (w znaczeniu szerokim) jest to zespół norm prawnych, których przedmiotem jest regulacja ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.

2. Prawo konstytucyjne jako określona dziedzina wiedzy prawniczej.

Prawo konstytucyjne posługuje się dwoma metodami badawczymi:

1. metoda dogmatyczna - polega na wyjaśnianiu, objaśnianiu treści wykładni norm prawnych ze względu na miejsce gdzie dana norma prawa się znajduje,

2. metoda prawnoporównawcza - pozwala scharakteryzować dany ustrój polityczny porównując go z systemami politycznymi państw obcych.

Pojęcie prawa konstytucyjnego jako dziedziny wiedzy prawniczej pojawiło się po raz pierwszy w XVIII wieku w pracach francuskiego uczonego Emer'a de Vattel. Wyodrębnienie prawa konstytucyjnego było związane dalej z ideologią Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789 r.) a w szczególności z postulatem tworzenia Konstytucji pisanej.

Dzisiaj termin prawo konstytucyjne jako dziedzina wiedzy prawniczej jest powszechnie używany. Wyjątek stanowią państwa niemieckie (Niemcy, Austria) gdzie używa się pojęcia prawo państwowe (Staatsrecht). Podobna sytuacja była w państwach radzieckich (głównie w ZSRR). W Polsce termin prawo państwowe występował w okresie międzywojennym (prof. Z. Cybichowski) oraz po II wojnie światowej (prof. K. Grzybowski, prof. S. Rozmaryn, prof. A. Burda). Termin „prawo państwowe” na studiach prawniczych był używany do 1975 r.

Definicja prawa państwowego wg prof. Andrzeja Burdy:

• w znaczeniu wąskim - to zespół norm prawnych mających za przedmiot regulację ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa,

• w znaczeniu szerszym - to całokształt norm prawnych obowiązujących w danym państwie.

Oprócz terminu „prawo konstytucyjne” i „prawo państwowe” używano także terminu „prawo polityczne”. Termin ten wystąpił po raz pierwszy w dziele J.J. Rousseau z 1762 r. pt. „Umowa społeczna” (podtytuł tego dzieła to „Zasady prawa politycznego”). Termin „prawo polityczne” był używany w Polsce w okresie międzywojennym przez prof. W. Komarnickiego. Uważał on za słuszne posługiwać się terminem „prawo polityczne” (a nie prawo konstytucyjne czy prawo państwowe)z dwóch powodów:

• po pierwsze termin „prawo polityczne” pochodził od rozumienia polityki jako całości wiedzy o państwie,

• po drugie termin „prawo polityczne” podkreślał specyficzne właściwości norm prawnych (nasycenie tych norm polityką).

Termin „prawo polityczne” w okresie międzywojennym występował w dwóch ośrodkach naukowych - w Wilnie i we Lwowie. Używali go wykładający tam profesorowie: M. Starzyński, W. Kopaliński i A. Mycielski.

Na określenie części prawa konstytucyjnego używa się terminu prawo parlamentarne. Użycie tego terminu po raz pierwszy przypisuje się T. Jefferson'owi, który używał go jako przewodniczący Senatu USA pod koniec XVIII w.

Obecnie terminu „prawo parlamentarne” używa się w dwóch znaczeniach:

• w znaczeniu szerszym - są to normy prawne odnoszące się do kompetencji, organizacji i trybu działania parlamentu. Na prawo parlamentarne w tym znaczeniu składają się przepisy konstytucyjne, ustawowe, regulaminowe (np. regulamin Sejmu) oraz zwyczaje parlamentarne,

• w znaczeniu węższym - jest to prawo wewnętrzne parlamentu, czyli regulamin tego parlamentu (Sejmu, Senatu).

Przedmiot prawa konstytucyjnego.

Prawo konstytucyjne zajmuje się:

1. określeniem podmiotu władzy suwerennej (suwerena) - we współczesnych państwach demokratycznych suwerenem jest naród (bądź lud). W państwie absolutnym suwerenem był monarcha; okresie PRL w Konstytucji z 1952 r. suwerenem był „lud pracujący miast i wsi”.

2. określeniem ustroju społeczno-gospodarczego państwa - chodzi tu o określenie struktury własności w danym państwie, ochronę własności, wolność działalności gospodarczej (granice tej wolności), system oświaty, system ochrony zdrowia, system zabezpieczenia społecznego obywateli,

3. system organów władzy państwowej (publicznej) - [termin władza publiczna jest szerszy niż termin władza państwowa, gdyż oprócz organów władzy państwowej obejmuje on również organy samorządu terytorialnego, zawodowego itp.] - chodzi tu o wskazanie struktury organów władzy państwowej, tryb funkcjonowania tych organów oraz relacje zachodzące między organami władzy państwowej nimi,

4. status obywatela w państwie - prawo konstytucyjne określa wolności i prawa człowieka i obywatela oraz obowiązki obywatelskie (np. obowiązek przestrzegania prawa, obowiązek służby wojskowej, płacenia podatków, ochrony środowiska),

5. określeniem podstaw systemu wyborczego - w Konstytucji musza być zawarte przynajmniej zasady (przymiotniki) określające prawo wyborcze; w polskiej Konstytucji wybory są pięcioprzymiotnikowe: powszechne, równe, bezpośrednie, proporcjonalne i tajne (art. 96 ust. 2).

DEFINICJA: Przedmiotem prawa konstytucyjnego jest określenie podstaw ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.

Prawo konstytucyjne w systemie prawa.

Ulpian (III wiek n.e.) - podzielił system prawa na dwie gałęzie:

1. prawo publiczne - jest to prawo odnoszące się do interesu państwa.

2. Prawo prywatne - prawo odnoszące się do korzyści jednostki.

Prawo konstytucyjne zaliczamy do prawa publicznego (obok prawa administracyjnego, karnego, finansowego oraz prawa pracy. Natomiast do prawa prywatnego zaliczmy szeroko rozumiane prawo cywilne oraz rodzinne.

Gałęzie (system) prawa dzieli się również na:

• materialne - określa merytoryczną treść stosunku prawnego (prawa i obowiązki podmiotów prawa)

• formalne - określa tryb postępowania przed organami państwa związane z dochodzeniem praw i obowiązków określonych w prawie materialnym.

Istota i pojęcie Konstytucji.

Termin „Konstytucja” pochodzi od łacińskiego słowa „constituere” (ustanawiać, urządzać); od tego czasownika pochodzi rzeczownik „constitucio” (urządzenie, układ, organizacja).

W starożytnym Rzymu występowało pojęcie „republican constituere” - termin ten oznaczał czynność prawotwórczą skierowaną na nadanie państwu ustroju politycznego. Czynność „republican constituere” była przeciwstawiana czynnościom prawotwórczym mającym za zadanie nadawanie ustaw zwykłych („leges dare”; „leges scrivere”).

W V wieku p.n.e. powołano tzw. komisję dziesięciu, której zadanie było pisanie praw. Komisja ta stworzyła tzw. prawo 12 tablic.

W starożytnym Rzymie dyktator mógł nie tylko nadawać prawa zwykłe, ale również mógł zmienić ustrój państwa.

W średniowieczu termin „constitucio” był używany na określenie reguł życia zakonnego.

W XVI wieku francuski uczony J. Bodin (czyt. Bodę) używa terminu „constitucio” dla określenia praw fundamentalnych Królestwa Francji

W XVIII wieku Monteskiusz używał terminu „constitucio” w trzech znaczeniach:

1. jako określenie środowiska geograficznego, które - jego zdaniem - wpływało na ustrój państwa,

2. jako faktyczny ustrój państwa,

3. jako podstawowe zasady prawne ustroju politycznego.

W Polsce szlacheckiej termin „constitucio” był używany na określenie uchwał Sejmu. Oficjalna nazwa Konstytucji 3 maja brzmiała „Ustawa rządowa” - w ten sposób twórcy Konstytucji 3 maja chcieli podkreślić wyższość uchwalonego aktu od zwykłych ustaw (konstytucji) sejmowych.

Współczesne określenia konstytucji.

Obecnie (podobnie jak w przeszłości) termin „konstytucja” jest używany w wielu znaczeniach:

1. Konstytucja w aspekcie socjologiczno-politycznym:

Po raz pierwszy w tym znaczeniu termin „konstytucja” został użyty w odczycie Ferdynanda Lazala w 1862 r. pt. „O istocie konstytucji”. W znaczeniu socjologiczno-politycznym konstytucja jest to określenie faktycznego układu sił politycznych istniejących w danym państwie, który decyduje o treści stanowionego prawa. Taką konstytucję faktyczną (rzeczywistą) posiada każde państwo - niezależnie od tego jaki panuje system polityczny i niezależnie od tego czy w danym państwie istnieje konstytucja pisana (np. Wielka Brytania nie posiada konstytucji w sensie formalnym, jako aktu o najwyższej mocy prawnej).

2. Konstytucja w znaczeniu materialnym:

W tym znaczeniu termin „konstytucja” jest używany na określenie całokształtu norm prawnych mających za przedmiot ustrój polityczny państwa bez względu na miejsce jakie zajmuje dany akt prawny w systemie źródeł prawa, w którym to akcie prawnym te normy się znajdują (nawet normy zawarte w aktach niższego rzędu i normy zwyczajowe). Konstytucja w sensie materialnym występuje w Wielkiej Brytanii. Na Konstytucję brytyjską składa się szereg ustaw, niekiedy bardzo starych np.:

• „Wielka Karta Swobód” z 1215 r.,

• ustawa z 1628,

• “Bill of rights” z 1689 r.,

• ustawa „Pakt o parlamencie” z 1911 r.,

• ustawa „Pakt o parlamencie z 1949 r.

Najważniejsze jednak w Konstytucji brytyjskiej nie są ustawy konstytucyjne, ale konwenanse (zwyczaje) konstytucyjne.

3. Konstytucja w znaczeniu formalnym:

Konstytucja w znaczeniu formalnym jest to akt pisany - ustawa zasadnicza państwa zawierająca normy o najwyższej mocy prawnej, regulujące podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, uchwalana przez powołany do tego organ i zmieniana w szczególnym trybie. (ZAPAMIĘTAĆ)

Okoliczności powstania konstytucji w aspekcie formalnym:

Współczesny konstytucjonalizm narodził się w okresie końca XVIII i początku XIX wieku (umownie: proces przechodzenia z feudalizmu do kapitalizmu). Początkiem procesu przechodzenia do kapitalizmu była wielka rewolucja angielska w XVII w. i później rewolucja francuska pod koniec XVIII wieku. Były też kraje, w których rewolucja w ogóle nie wystąpiła (kraje niemieckie) - była to tzw. pruska droga do kapitalizmu.

Na powstanie konstytucji końca XVIII wieku złożyły się czynniki o charakterze uniwersalnym (powszechnym), jak też i czynniki specyficzne dla poszczególnych państw.

Czynniki uniwersalne:

• Szkoła prawa natury - uczeni piszący w wieku XVII i XVIII twierdzili, że władza państwowa powinna być ograniczona przez przyrodzone prawa jednostki (doktryna prawa natury). Z doktryny prawa natury wywodzi się koncepcja umowy społecznej (J.J. Rousseau), która polega na tym, że między społeczeństwem a rządzącymi zawarta jest umowa - tą umową jest Konstytucja. Z jednej strony władza może wydawać określone prawa; może żądać od członków społeczeństwa przestrzegania tego prawa, ale musi to robić w ramach zawartej ze społeczeństwem umowy (Konstytucji).

Koncepcja ta prezentuje istotę współczesnego państwa demokratycznego opierającego się na konstytucji pisanej: konstytucja jest umową, w związku z tym wszystkie działania organów władzy publicznej muszą opierać się na konstytucji.

• Racjonalizm (kierunek filozoficzny zwany racjonalizmem) - uznawał rozum za najważniejsze źródło poznania rzeczywistości. Racjonalizm stał w opozycji do teologii średniowiecznej, która uznawała, że najwyższym źródłem poznania jest biblia.

• Koncepcja trójpodziału władzy - koncepcja ta jest utożsamiana z Karolem Monteskiuszem piszącym w połowie XVIII wieku.

Pierwsza konstytucja na świecie (Konstytucja USA) uczyniła zasadę trójpodziału władzy za jeden ze swoich filarów, podobnie polska Konstytucja 3 maja 1791 r. jako pierwsza konstytucja europejska także przyjęła zasadę trójpodziału władzy; każde kolejne konstytucje, z pewnymi wyjątkami, zawierały tą zasadę.

• Nowożytna koncepcja praw i wolności jednostki - chodzi tu przede wszystkim o szkołę liberalizmu; koncepcja ta opiera się na tym, że każdy może czynić wszystko to, czego prawo mu nie zakazuje. Chodzi więc o to, że obywatel (w przeciwieństwie do organów władzy publicznej, które muszą działać tylko i wyłącznie na podstawie i w granicach prawa) nie musi opierać swego działania na obowiązującym prawie - jeżeli prawo czegoś nie zakazuje to znaczy, że możemy to robić. W Polsce prawa i wolności oraz obowiązki wynikają z ustawy; ograniczenie praw i wolności, jak również nałożenie obowiązków może się dokonywać wyłącznie na podstawie ustawy, a nie na podstawie aktu podustawowego.

• Szkoła pozytywizmu prawniczego - jest to szkoła późniejsza od czasów powstania konstytucji pisanej (XIX wiek); jest ona utożsamiana przede wszystkim z Niemcami. Szkoła ta przywiązywała najwyższą wagę do prawa pozytywnego, a więc do prawa stanowionego.

Czynniki specyficzne:

W poszczególnych krajach czynniki, które przyczyniły się do powstania konstytucji pisanych były bardzo różne:

• jednym z głównych czynników, które przyczyniły się do uchwalenia Konstytucji USA w 1787 r. była chęć umocnienia organu władzy wykonawczej,

• we Francji czynnikiem, który przyczynił się do uchwalenia Konstytucji w XVIII wieku była rewolucja,

• ważną rolę odegrała epoka napoleońska (początek XIX wieku) - oprócz efektów politycznych podboje Napoleona przyczyniły się również do rozszerzenia idei prawa francuskiego na różne kraje europejskie (także na prawo polskie).

Rodzaje konstytucji:

1. Najbardziej popularnym podziałem jest podział na konstytucje pisane i niepisane:

• konstytucja pisana - jak sama nazwa wskazuje - konstytucje pisane są ujęte w formie jednego lub wielu aktów normatywnych,

• konstytucja niepisana - opiera się na prawie zwyczajowym, konwenansach konstytucyjnych i precedensach sądowych. Jedynym krajem europejskim, w którym występuje konstytucja niepisana jest Wielka Brytania; we wszystkich krajach Europy kontynentalnej występuje konstytucja pisana.

2. Podział na konstytucje w sensie formalnym i materialnym:

• konstytucja w sensie formalnym - jest to akt uchwalany, zmieniany i uchylany w drodze specjalnej procedury, przez specjalny organ; jest to akt o szczególnej treści i szczególnej mocy prawnej,

• konstytucja w sensie materialnym - jest to konstytucja, która opiera się na normach prawnych zawartych w aktach prawnych różnego rzędu, także na prawie zwyczajowym i konwenansach.

3. Podział na konstytucje sztywne i elastyczne:

Decydującym kryterium w tym podziale jest moc prawna konstytucji w stosunku do ustaw zwykłych.

• konstytucja sztywna - jest to taka konstytucja, która posiada wyższą moc prawną od ustaw zwykłych; konsekwencją tego założenia jest to, że ustawy zwykłe nie mogą zmieniać konstytucji oraz to, że ustawy zwykłe muszą być zgodne z konstytucją,

• konstytucja elastyczna - jest to taka konstytucja, którą zmienia się w takim samym trybie jak ustawy; konsekwencją tego podejścia jest to, że konstytucja nie ma wyższej mocy prawnej od ustaw zwykłych; oznacza to, że:

1. ustawy zwykłe nie muszą być zgodne z konstytucją,

2. ustawy zwykłe mogą zmieniać konstytucję.

We współczesnych państwach dominują konstytucje sztywne. Konstytucje elastyczne są w zasadzie tylko znane z historii; ma to związek z rozwojem sądownictwa konstytucyjnego w drugiej połowie XX wieku. Przykładem konstytucji elastycznej jest konstytucja Włoch przed I wojną światową oraz konstytucja Wielkiej Brytanii.

4. Podział na konstytucje jednolite i złożone:

• konstytucja jednolita - konstytucje jednolite ujmują całą materię konstytucyjną w jednym akcie prawnym, np. Konstytucja RP z 2 IV 1997 r.,

• konstytucja złożona - konstytucje złożone polegają na tym, że pod pojęciem „konstytucja” kryje się kilka aktów prawnych; każdy z tych aktów reguluje określony wycinek materii konstytucyjnej, np. konstytucja III Republiki francuskiej z 1872 r. (3 ustawy konstytucyjne); współcześnie konstytucja złożona występuje w Szwecji i w Czechach, Izraelu (11 ustaw). W Polsce z konstytucją złożoną mieliśmy do czynienie w latach 1992-1997 - wówczas na polską konstytucję składały się:

1. tzw. „Mała konstytucja” z 1992 r.,

2. przepisy konstytucji z 1952 r. utrzymane w mocy przez „Małą konstytucję”,

3. ustawa konstytucyjne 1992 r. „O trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP”.

Z momentem wejścia w życie Konstytucji z 2 IV 1997 r. wszystkie w/w ustawy konstytucyjne zostały zniesione i obecnie jedynym aktem normatywnym o mocy konstytucyjnej jest Konstytucja z 2 Iv 1997 r.

5. Podział na konstytucje pełnie i fragmentaryczne:

podział ten pokrywa się z podziałem na konstytucje jednolite i złożone

• konstytucja pełna - konstytucje pełne zawierają unormowania wszystkich podstawowych zasad i instytucji ustrojowych,

• konstytucja fragmentaryczna - konstytucje fragmentaryczne są to tzw. „małe konstytucje”; zawierają one tylko częściowe rozwiązania.

6. Podział na konstytucje stabilne i zmienne:

Kryterium w tym podziale jest to czy konstytucja jest często zmieniana, zastępowana przez inne konstytucje.

• konstytucja stabilna - przykładem jest Konstytucja USA, która obowiązuje od ponad 200 lat (wraz z dodanymi poprawkami i bogatym orzecznictwem Sądu Najwyższego). W Europie przykładem konstytucji stabilnej jest Konstytucja Norwegii z 1814 r. oraz Konstytucja Belgii z 1830 r.

• konstytucja zmienna - przykładem jest Francja - od 1791 r. do dnia dzisiejszego obowiązywało około 13 aktów konstytucyjnych (1791, 1793, 1795, 1799, 1804, 1814, 1830, 1875, 1940, 1946, 1958).

7. Podział na konstytucje rzeczywiste i fikcyjne:

• konstytucja rzeczywista - (jest to konstytucja w znaczeniu socjologiczno-politycznym - Ferdynand Lazal) jest to konstytucja, która odzwierciedla istniejący w danym państwie układ sił politycznych decydujący o treści stanowionego prawa,

• konstytucja fikcyjna - jest to konstytucja zawierająca szereg sformułowań, które nie odpowiadają istniejącym w danym państwie stosunkom społeczno-politycznym (nie mogą być stosowane w praktyce), np. Konstytucja weimarska z 1919 r. (konstytucja Niemiec), która obowiązywała formalnie w okresie III Rzeszy.

8. Podział na konstytucje normatywne, nominalne i semantyczne:

Podział ten został sformułowany przez niemieckiego uczonego Karla Lebenstein'a

• konstytucja normatywna - konstytucje normatywne wywodzą się z władzy ustrojodawczej narodu, określają one zasady organizacji państwa gwarantujące prawa i wolności obywateli i stanowiące najwyższy szczebel w hierarchii prawa stanowionego. Konstytucję normatywną Lebenstein'a można utożsamiać z konstytucją pisaną,

• konstytucja nominalna - konstytucje nominalne cechują się brakiem możliwości ich realnego wypełniania, gdyż brakuje ku temu odpowiednich warunków polityczno-społecznych. Konstytucję nominalną Lebenstein'a można utożsamiać z konstytucją fikcyjną,

• konstytucja semantyczna - konstytucje semantyczne istnieją w sytuacji, gdy faktyczna władza znajduje się w ręku jednostki lub grupy; konstytucje semantyczne oddają autorytarną (bądź totalitarną) strukturę władzy.

Generacje konstytucji:

I GENERACJA:

Najstarsza fala konstytucjonalizacji przypada na przełom XVIII i XIX wieku:

1. Konstytucja USA z 1787 r.,

2. Konstytucja polska z 3 maja 1791 r.,

3. Konstytucje francuskie z 1791, z 1793, z 1795, z 1799, z 1804, z 1814 r.,

4. Konstytucja Szwecji z 1809 r.,

5. Konstytucja Hiszpanii z 1812 r.,

6. Konstytucja Norwegii z 1814 r.,

7. Konstytucja Holandii z 1815 r.

Charakterystyczną cechą tych konstytucji było to, że nie zawierały one regulacji o prawach i wolnościach obywateli.

II GENERACJA:

Generacja ta wiąże się z ruchami rewolucyjnymi w Europie w latach 1830 -1848:

1. Konstytucje francuskie z 1830, z 1848 i z 1852 r.,

2. Konstytucja Belgii z 1831 r.,

Do tej generacji zalicza się także konstytucje z drugiej połowy XIX wieku:

3. Konstytucja III Republiki Francuskiej z 1875 r.,

4. Konstytucja II Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.,

5. Konstytucja Szwajcarii z 1874 r.,

6. Konstytucja Japonii z 1889 r.

III GENERACJA:

Generacja ta przypada na okres po I wojnie światowej:

1. Konstytucja Weimarska (Niemiec Republikańskich) z 1919 r.,

2. Konstytucja Austrii z 1920 r.,

3. Konstytucja Czechosłowacji z 1920 r.,

4. Konstytucja Polski (marcowa) z 21 III 1921 r.,

5. Konstytucja Rosji Radzieckiej z 1918 r.,

6. Konstytucja ZSRR z 1924 r.,

7. Konstytucja tzw. stalinowska z 1936 r.

Dla konstytucji III generacji charakterystyczne jest:

• pojawienie się nowych organów takich jak Trybunał Stanu, Trybunał Konstytucyjny,

• włączenie do konstytucji katalogu praw i wolności obywatelskich.

IV GENERACJA:

Obejmuje okres po II wojnie światowej:

1. Konstytucja IV Republiki Francuskiej z 1946 r.,

2. Konstytucja V Republiki Francuskiej z 1958 r.,

3. Konstytucja (Ustawa Zasadnicza RFN) Republiki Federalnej Niemiec z 1949 r.,

4. Konstytucja Włoch z 1947 r.,

5. Konstytucja Japonii z 1946 r.

Konstytucje te były wzorcami dla nowo tworzonych państw Afryki i Azji. W tym okresie na szeroką skalę włączano do konstytucji sądownictwo konstytucyjne; pojawiła się także instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich.

V GENERACJA:

Obejmuje konstytucje państw wychodzących z systemu totalitarnego (autorytarnego):

1. Konstytucja Grecji z 1975 r.,

2. Konstytucja Portugalii z 1976 r.,

3. Konstytucja Hiszpanii z 1978 r.,

Do tej generacji należą też wszystkie państwa byłego bloku socjalistycznego, które przyjęły swoje konstytucje w latach 90-tych XX wieku z wyjątkiem Węgier, gdzie po 1989 r. nie uchwalono nowej Konstytucji, lecz przeprowadzono rewizję konstytucji powojennej.

Dwie najnowsze konstytucje europejskie to konstytucja Szwajcarii i konstytucja Finlandii - obie z 1999 r.

---