Kultura i sztuka - RZEŹBA • CERAMIKA • ARCHITEKTURA 
• Geneza światyni • Teatr • Budowle obronne • Skarbce •

 

Rzeźba archaiczna -
Pierwsze posągi powstały w okresie archaicznym, w czasach ożywionego handlu z Egiptem. Początkowo Grecy kopiowali jedynie rzeźby przywiezione z Egiptu. Stąd też wyraźne podobieństwa do sztuki egipskiej: wyprostowane ciała, ręce ułożone wzdłuż tułowia, dłonie przyciśnięte do ud, a pięści zaciśnięte. Rzeźby archaiczne stanowią pierwsze studium anatomii - jeszcze niezbyt proporcjonalne i bez specjalnej dbałości o szczegóły anatomiczne. Mięśnie ciała oddawano dokładnie ale z umiarem. Przedstawiane postacie były statyczne. Oczywiście piękne było tylko ciało męskie - stąd nagie męskie akty (kuros - młodzieniec), a kobiety (kore - dziewczyna) zawsze przedstawiane były jako ubrane. Postacie były zawsze uchwycone "od przodu", z jedną nogą wysuniętą - stąd też określenie stylu jako frontalny. Głównymi materiałami były kamień i brąz. Powstanie (pod koniec VIIw. p.n.e.) monumentalnej architektury archaicznej spowodowało stopniowy rozwój i udoskonalanie sztuki rzeźbiarskiej. W ciągu 100 lat od utworzenia pierwszych kopii dzieł egipskich, Grecy wprowadzili do rzeźby elementy ruchu i większą dbałość o oddanie detali. Postacie miały włosy pełne loków i charakterystyczny uśmiech. Pod koniec okresu archaicznego powstawało coraz więcej rzeźb monumentalnych, wolno stojących i dekoracyjnych. Szkoły rzeźbiarskie powiązane były ściśle z porządkami architektonicznymi.

Do najwspanialszych zabytków schyłkowej fazy epoki archaicznej należą dwie rzeźby z brązu: wielki posąg Posejdona, odnaleziony w morzu przy przylądku Artemizjon oraz statua Woźnicy (Auriga) z Delf.

Rzeźba klasyczna.  - Na przełomie VI i Vw. p.n.e., a zwłaszcza po wojnach perskich, zaczęto coraz powszechniej stosować marmur, a w monumentalnych posągach chryzelefantynę. Chryzelefantyna była techniką tworzenia rzeźb z kości słoniowej i złota. W pierwszej kolejności ustawiono szkielet z drewna i gipsu. Następnie pokrywano go płytkami z kości słoniowej (twarz i inne nagie części ciała) oraz złota (włosy, szaty, sandały i ozdoby), wysadzanego ozdobnymi kamieniami i szlachetnym drewnem (cedr, heban). Na początku Vw. p.n.e. wynaleziono metodę wykonywania z brązu pustych odlewów - na wosk tracony, co pozwoliło na wierniejsze oddawanie szczegółów. Rzeźby klasyczne były już idealnie proporcjonalne, zachwycały szczegółami i bijącym z nich dynamizmem. Często były wyidealizowane. W odróżnieniu od archaicznego ujęcia frontalnego, stosowano "zamrożenie ruchu" np. postacie z pochylonym torsem, wyciągniętym do przodu ramieniem itp. Na twarzach nie ma już charakterystycznego, archaicznego uśmiechu. Dzięki dokładnym studiom anatomicznym artyści mogli przedstawić rysujące się pod skórą mięśnie. Jak dalece udawało się rzeźbiarzom oddać ruch i ekspresję, widać w posągu Dyskobola Myrona. Z kolei kultowe postacie bóstw były pełne powagi i dostojeństwa.

Najsłynniejszym rzeźbiarzem klasycznym był Fidiasz. Jego dwa chryzelefantynowe posągi bóstwa: Ateny w Partenonie i Zeusa w Olimpii stanowiły arcydzieła tamtej epoki. Posąg Zeusa zaliczany był do siedmiu cudów świata. Rzeźba klasyczna to nie tylko posągi, ale także ozdobne płaskorzeźby, stosowane do dekoracji świątyń. Największym osiągnięciem w płaskorzeźbie jest słynny fryz partenoński, przedstawiający procesję panatejską. Przedstawia on m.in. monumentalne postacie 12 bogów oraz jazdę ateńską biorącą udział w procesji. Wszystkie postacie są pełne lekkości, naturalnego wdzięku, spokoju i majestatu. Te wspaniałe rzeźby z Partenonu, znajdują się obecnie w British Museum w Londynie, wywiezione tam w latach 1801-1810 przez lorda Elgina (marmury Elgina), za zgodą okupacyjnych władz tureckich. Elgin sprzedał je narodowi angielskiemu w 1816 roku za 35.000 funtów. Od wielu lat wokół marmurów toczy się spór. Anglicy uważają, że British Museum jest bezpieczniejszym miejscem dla tych arcydzieł. Z kolei Grecy podważają legalność zakupu marmurów i usiłują sprowadzić je do Aten. Faktem jednak jest, że gdyby nie wywóz tych rzeźb z Grecji, najprawdopodobniej uległy by zniszczeniu w burzliwym okresie dziejów tego kraju.

Rzeźba schyłku klasycyzmu i hellenistyczna. - Po wojnach peloponeskich (IVw. p.n.e.) zmieniły się wymagania i smak estetyczny Greków. Gigantyczne, pełne przepychu świątynie i budowle świeckie wymagały innego typu rzeźby niż w Vw. p.n.e. Wobec spadku znaczenia Aten głównymi centrami twórczości rzeźbiarskiej stały się: Aleksandria, Pergamon, Rodos i Antiochia. Każdy z tych ośrodków wyróżniał się własnym stylem. Zaprzestano tworzenia monumentalnych rzeźb sakralnych - bogowi stali się bardziej
podobni do ludzi - smukli, pełni wdzięku i swobody. Po raz pierwszy w sztuce greckiej przedstawiono boginie w pełnej nagości (Afrodyta z Knidos Praksytelesa).

Rzeźba Grecji hellenistycznej ukierunkowała się na przedstawianie postaci i scen z życia codziennego. Charakterystyczne było zacieranie się ostrych konturów postaci oraz zamiłowanie do erotyki. Do najsłynniejszych przykładów rzeźby hellenistycznej należy: Nike z Samotraki, Wenus z Milo, Grupa Laokoona czy Gal bijący żonę. Wyraźnie widać było skłonność do gigantyczności (nie tylko w rzeźbie). Sam pomysł przemodelowania góry Athos na posąg Aleksandra Macedońskiego, tak by w prawej ręce tego kolosa umieścić dziesięciotysięczne miasto, świadczy o tym, że czasy klasycznej prostoty już minęły. Choć nie zrealizowano tego projektu, urzeczywistniono inne, jak choćby Kolosa Rodyjskiego. Ten wysoki na 100 metrów, pozłacany posąg boga słońca Heliosa, który stał okrakiem nad wejściem do portu na wyspie Rodos, zaliczany był do siedmiu cudów świata.

 

Niestety do naszych czasów przetrwało bardzo niewiele oryginalnych rzeźb greckich. Do podziwiania pozostały głównie marmurowe kopie rzymskie. A inne dzieła możemy poznać tylko z opisów pozostawionych przez autorów antycznych.

Wazowe malarstwo

Jest to jeden z rodzajów malarstwa, służący do ozdabiania (najczęściej firnisem) naczyń wykonanych z ceramiki, przede wszystkim greckiej. Dlatego też często używa się obocznego terminu ceramika malowana lub po prostu ceramika. Malarstwo wazowe jest najlepiej znanym nam rodzajem malarstwa antycznego. Wynika to z wielkiej, idącej w miliony, liczby zachowanych naczyń (lub ich fragmentów) ozdobionych malowidłami. Ze względu na jego historyczny rozwój wyróżniamy malarstwo wazowe minojskie, mykeńskie i greckie. Stosuje się także podział ze względu na warsztaty, w jakich powstawały naczynia. Szczególnym przypadkiem jest tutaj ceramika attycka. Dzięki posiadanej wiedzy potrafimy określić nie tylko attyckie pochodzenie naczynia, ale także warsztat, z jakiego pochodzi, oraz autora malowidła. Ceramika malowana jest dla nas dobrym źródłem informacji na temat kultury, obyczajów i najróżniejszych dziedzin życia starożytnych Greków, w tym także zaginionych obrazów malarstwa ściennego i sztalugowego, którego wzory powielała. Malarstwo wazowe zanika pod koniec IV w. p.n.e.

Minojska ceramika Okresem największego rozwoju ceramiki minojskiej jest okres rozkwitu pałaców minojskich. Naczynia minojskie pokrywano firnisem, która to technika dominowała przez cały okres starożytności w ceramice antycznej. Pośród tych naczyń wyróżnia się kilka grup. Najciekawszym typem jest tak zwana ceramika Kamares, która powstawała w latach 2000-1700 p.n.e. Nazwa ta jest pochodzenia nowożytnego (powstała w XIX w.) i wywodzi się od groty Kamares, znajdującej się w pobliżu Fajstos. Jej charakterystycznymi cechami są wysoka technika wykonania naczyń, piękne barwy malowideł, pełne ekspresji kompozycje ozdób, które pozostają w pełnej harmonii z kształtami naczynia. Niektóre z naczyń tego typu przypominają wyglądem małe czarki o bardzo cienkich ściankach i z tego powodu nazwano je "skorupkami jaj" (egg shell). Wyrabiano jednak również większe naczynia o grubszych ściankach. Niektóre z nich dekorowano, malując ozdobne motywy, w innych przypadkach stosowano tzw. technikę barbotino, która polegała na oddzielnym nakładaniu dekoracji na zewnętrzną powierzchnię naczynia, albo też tzw. technikę aplikacji, to jest dołączania do naczynia ozdób wytworzonych w oddzielnych formach (np. kwiaty). Pośród malowideł pokrywających naczynia Kamares dominują motywy roślinne, które z  czasem są coraz bardziej geometryzowane i stylizowane. O wiele rzadziej pojawiały się przedstawienia ludzi. Następny etap rozwoju ceramiki minojskiej przypada mniej więcej na okres po 1700 r. p.n.e. Pojawia się wówczas typ zdobień naturalistycznych. Okres ten, ze względu na dominujące motywy zdobnicze, nazwano stylem morskim. Ostatni okres rozwoju ceramiki minojskiej nosi nazwę stylu pałacowego. Po zniszczeniu i upadku pałaców, ceramika minojska wyraźnie obniża swój poziom zarówno pod względem techniki wykonania naczyń, jak i zdobnictwa.

Mykeńska ceramika Ceramika mykeńska, podobnie jak w innych dziedzinach sztuki, czerpała wzory od ceramiki minojskiej. Jej rozwój nabrał tempa już w XVI w. p.n.e. W tym czasie rozpowszechniło się zastosowanie szybkoobrotowego koła garncarskiego, co pozwoliło Mykeńczykom na produkowanie dużej ilości naczyń o wielu różnorodnych kształtach. Jednak ta masowa produkcja przyczyniła się do schematyzacji zdobień na naczyniach i upadku jakości malowideł. Początkowo naśladowano w nich motywy kreteńskie, zwłaszcza w stylu morskim i pałacowym, a więc znajdujemy naczynia zdobione przedstawieniami zwierząt i roślin morskich ujętych w kilka pasów i z reguły malowanych przy pomocy dwóch kolorów. Postacie i wzory nanoszono brązową lub czerwoną farbą na żółtym tle. Z biegiem czasu możliwie dosłowny, naturalistyczny sposób ich przedstawiania ustępuje coraz bardziej uproszczonemu i zgeometryzowanemu sposobowi malowania. Szczególne nasilenie tego procesu nastąpiło około 1400 r. p.n.e. W końcowej fazie rozwoju tej ceramiki niektóre rośliny czy zwierzęta przedstawiano w niemal abstrakcyjny sposób przy pomocy paru kropek i kresek. Jeszcze większe uproszczenie nastąpiło po upadku mykeńskich cytadeli. Przykładem tego mogą być style spichlerzowy i zwarty uznawane za etapy przejściowe między ceramiką mykeńską a grecką stylu protogeometrycznego. Mykeńczycy wnieśli do malowideł zdobiących naczynia także własne motywy. Po 1400 roku p.n.e. pojawiają się przedstawienia ludzi i rydwanów. Dobrym tego przykładem jest tak zwana waza wojowników. Oprócz naczyń malowidłami ozdabiano także gliniane sarkofagi, w których grzebano zmarłych, chociaż zwyczaj ten spotykany jest praktycznie jedynie w Tanagrze. W tym przypadku używano czasem także większej ilości kolorów, a dominującym typem przedstawienia był pochód płaczek wznoszących ręce do góry.

 

Ceramika
Produkcja ceramiki greckiej była ważną dziedziną gospodarki, a handel tymi wyrobami obejmował cały basen Morza Śródziemnego. Badania archeologiczne i rekonstrukcje waz greckich pozwalają nie tylko poznać technikę garncarską, ale także dają obraz życia codziennego Greków, utrwalony w malowidłach na wazach.

Historia greckiego malarstwa wazowego obejmuje nieprzerwany okres od Wieków Ciemnych do czasów hellenistycznych, jednak największy jego rozwój nastąpił począwszy od okresu archaicznego do klasycznego. Z okresu archaicznego, a nie jak się powszechnie sądzi klasycznego, pochodzą najwspanialsze okazy waz. Wynika to przede wszystkim z dążenia twórców archaicznych do uzyskania wysokiego realizmu i troski o harmonię pomiędzy rodzajem dekoracji, a rodzajem naczynia. Głównymi ośrodkami produkcji były początkowo Ateny, Korynt, Argos, Rodos, Samos, Naksos i Paros. W VIIw. p.n.e. pozycję dominującą uzyskał Korynt, a w VI i Vw p.n.e. - Ateny. W IVw. p.n.e. rozpoczął się upadek warsztatów garncarskich w Grecji - produkcja zaczęła rozwijać się w południowej Italii. W następnych wiekach naczynia o dekoracji malowanej zaczęły ustępować naczyniom o dekoracji rzeźbionej (reliefowej).

Naczynia ceramiczne wyrabiano z czerwonej gliny na kołach garncarskich lub czasem wyciskano w formach. Po wyschnięciu malowano pokostem elementy dekoracyjne, a następnie wypalano w specjalnych piecach, w temperaturze około 950^oC. W technice czarnofigurowej malowano pokostem postacie i motywy, zaś w czerwonofigurowej tło. Podczas wypalania zachodziły procesy chemiczne, które sprawiały, że części naczyń pokryte pokostem stawały się czarne i szkliste, a odsłonięte - czerwone. Czasem po wypaleniu niektóre detale złocono lub malowano kolorowymi farbami, jednak te dodatkowe zdobienia były znacznie mniej trwałe. W Vw. p.n.e. w Atenach stosowano jeszcze inną technikę zdobniczą - całe naczynia malowane były na biało i na takie tło nanoszono wielobarwne motywy dekoracyjne. Takie naczynia stosowane były głównie w związku z kultem zmarłych i z tym wiązały się umieszczane na nich sceny.

Prawie wszystkie wazy greckie były naczyniami użytkowymi. Wykorzystywano je do różnych celów. Były przydatne przy narodzinach, zaślubinach, pogrzebach, obrzędach religijnych, a także w czynnościach dnia codziennego. W zależności od przeznaczenia miały inny kształt i zdobnictwo. Archeolodzy klasyfikują ponad 20 rodzajów naczyń, z których najważniejszymi były:
Naczynia stołowe:
  - do picia: kylix (czara) (14, 15), kantaros (11), skyfos (3) i ryton,
  - do czerpania: kyatos (2),
  - do nalewania: ojnochoe (9),
  - do mieszani wina i wody: krater (8, 18, 19), dejnos i stamnos (1),
  - do chłodzenia wina: psykter (20) (wstawiany do krateru),
  - do przechowywania wody: hydria (dzban) (10),
  - do przechowywani oliwy: lekyt (16) i askos,
  - do przechowywania innych płynów: amfora (6, 7, 17) i pelike (4),
Naczynia toaletowe:
  - do przechowywania perfum: aryballos (12) i alabastron (5),
  - szkatułka do biżuterii: pyksis (13),
Naczynia kultowe:
  - do ofiar płynnych: fiala,
  - przy zaślubinach: lutroforos i lebes gamikos,
  - w kulcie zmarłych: lekyt (16).

 

Styl protogeometryczny (Xw. p.n.e.)

Pierwsze naczynia ceramiczne cechowały się wielkim bogactwem motywów ornamentalnych z elementami wzorowanymi na żywej przyrodzie. Początkowo zdobnictwo było polichromowane (wielobarwne) starające się realnie przedstawić motywy przyrodnicze. W kolejnych okresach daje się zaobserwować dążenie do coraz większej stylizacji i dekoracyjności, lecz bez użycia tak dużej palety barw. Naczynia te podzielone były poziomymi liniami na pasy o bogatym zdobnictwie. Choć przyroda była głównym motywem dekoracyjnym, to występowały także motywy linearne (np. spirale). Starano się wypełnić ornamentami całą powierzchnię naczynia. Najbardziej reprezentatywnymi okazami tego stylu są amfory i wysokie na 2 metry beczki, służące do przechowywania wina i oliwy.

 Styl geometryczny (IX-VIIIw. p.n.e.)

Styl geometryczny stanowił rozwinięcie stylu protogeometrycznego. Naczynia zdobione były pasowo układanymi (poziomo) zgeometryzowanymi postaciami ludzi i zwierząt oraz elementami czysto geometrycznymi (trójkąty, meandry, gwiazdy, zygzaki itp.). Linie ornamentu łamały się przeważnie pod ostrym kątem. Pojawiły się pierwsze sceny z życia ludzi: podróże morskie, bitwy, sceny pogrzebów, walk na pięści, zawodów tanecznych itp. Postacie były jednak tak dalece zgeometryzowane, że często bardziej przypominały znaki niż żywe istoty. Najciekawszymi okazami stylu geometrycznego są wazy dipylońskie (znalezione w nekropoli ateńskiej za bramą Dipylon). Są to głównie wielkie amfory i kratery (do 2 metrów wysokości), bez dna, umieszczane na grobach jako pomniki. Centralną część naczyń zajmowały figuralne sceny z uroczystości pogrzebowych.

Styl orientalizujący (720-620r. p.n.e.)

W VIIw p.n.e. styl geometryczny zaczął ustępować nowemu stylowi, będącemu pod wpływem kultury Wschodu. Wazy miały nadal zdobnictwo w układzie pasowym, lecz elementami dominującymi były wschodnie rośliny i postacie zwierząt (rzeczywiste lub mityczne). Grecy oczarowani byli kulturą Wschodu, więc jak za dotknięciem różdżki pojawiły się na wazach lwy, gryfy, skrzydlate chimery, palmy czy lotosy. W wazach tego typu specjalizował się Korynt, Kreta, ośrodki na Cykladach i w Azji Mniejszej (Milet). Na przełomie VII i VIw p.n.e. greckie malarstwo ceramiczne zaczęło wyzwalać się spod wpływów orientalnych, za to na terenie Italii zaczęły rozwijać się warsztaty produkujące wazy italskie, wiernie naśladujące dotychczasową produkcję koryncką.

Styl czarnofigurowy (około 560 do 530r. p.n.e.)

Styl czarnofigurowy wyparł w ceramice greckiej styl orientalizujący. Zerwano całkowicie z wielokolorowymi zdobieniami na rzecz czarnych figur występujących na czerwonym tle. Malarz malował pokostem elementy dekoracyjne i figury, pozostawiając nie pomalowane tło. Podczas wypalania zachodziły procesy

chemiczne (redukcja tlenku żelaza z gliny w pokoście), które sprawiały, że figury stawały się czarne i szkliste, a tło przybierało ceglastą barwę wypalonej gliny. Dekoracje były niezwykle trwałe, ze względu na szklistą powierzchnię i stopienie z gliną podłoża. Generalnie kontynuowano z poprzednich
okresów pasowy układ dekoracji. Coraz częściej jednak zdarzały się naczynia z dużą, centralnie umieszczoną sceną o tematyce z życia codziennego lub mitologii. Głównymi ośrodkami produkcyjnymi były Ateny i  Chalkis. Świadomość artystów co do znaczenia ich twórczości wzrosła na tyle, że zaczęto powszechnie podpisywać wazy imieniem garncarza i malarza. Najbardziej znane nazwiska to: Sofilos, Klitias, Ergotimos, Amasis, Nikostenes, Ekseskias czy Andokides. Chociaż styl czarnofigurowy stosowany był jeszcze przez cały Vw. p.n.e., to dominował już wówczas nowy styl: czerwonofigurowy.

Styl czerwonofigurowy (530-400r. p.n.e.)

Około 530r. p.n.e. w Atenach została wynaleziona nowa technika dekoracyjna - tło malowano połyskującą czernią, natomiast postacie miały naturalny, czerwony kolor gliny. Nowy styl czerwonofigurowy umożliwił wykonywanie bardziej realistycznych szczegółów (dokładniejsze odtworzenie muskulatury, cieniowanie itp.), toteż szybko się upowszechnił. Łatwiej bowiem było nanosić drobne szczegóły pokostem, niż pozostawiać drobne miejsca nie zamalowane. Wśród motywów królowała tematyka mitologiczna i sceny z  życia codziennego. Był tam warsztat rzemieślniczy i szkoła, fletnistki i tancerki, hetery i sceny miłosne. Oprócz scen "przyzwoitych" zdarzały się też skandalizujące (pijacy, ludzie z marginesu społecznego). Dzięki temu, że dla malarzy nie istniały żadne tematy tabu, sceny utrwalone na wazach czerwonofigurowych są niezwykle cennym zapisem życia społeczności greckiej przełomu epoki archaicznej i złotego wieku. Również tematy mitologiczne umieszczane na wazach są kopalnią wiedzy na tematy związane z mitami, często będąc rozstrzygnięciem wielu niejasności w mitach czy obrzędach religijnych. Najciekawszym okresem ceramiki czerwonofigurowej jest epoka stylu archaicznego albo surowego (530-475r. p.n.e.). Po niej nastąpiła epoka "stylu swobodnego", której tematyka zdobnicza bazowała na dziełach malarstwa, a często wręcz wykonywano na wazach miniaturowe kopie malowideł. Ze znanych mistrzów malarstwa czerwonofigurowego największą sławą cieszyli się, rywalizujący ze sobą Eutymides i Eufronios. O ich rywalizacji świadczyć może napis na jednej z waz: Malował to Eutymides, syn Poliosa, tak, jak jeszcze nie malował Eufronios. Inni znani twórcy to: Duris, Brygos, Hieron.

 

Wspaniałemu rozwojowi ceramiki ateńskiej położył kres wybuch wojny peloponeskiej. Ateny utraciły zamiejscowe rynki zbytu, eksport podupadał. Obniżał się także poziom twórczości garncarskiej. Chociaż jeszcze przez kilkadziesiąt lat wytwarzano wazy greckie, to szczytowy okres twórczości już przeminął.

 

Porządki Architektoniczne
wykrystalizowały się w Grecji w okresie archaicznym, wraz z rozpowszechnieniem się w architekturze materiału budowlanego, jakim był kamień. Ujęły one w ścisłe reguły założenia architektury - przede wszystkim świątynnej. Cywilizacja grecka wytworzyła dwa podstawowe porządki architektoniczne: dorycki i joński, które, modyfikowane na różne sposoby (porządek koryncki, toskański), stosowane były na obszarze całego antycznego świata. Porządek architektoniczny narzucał przede wszystkim proporcje, w jakich miały występować stałe elementy budowli, a więc krepidoma, kolumny, belkowanie i przyczółek. Jednostką (modułem), wedle której mierzono proporcje budowli, był promień dolnego bębna kolumny. Używając go jako podstawowej miary, projektowano resztę budowli. Budowle doryckie były bardziej przysadziste i surowe, a jońskie bardziej smukłe i ozdobne.

Porządek Dorycki :

Jeden z porządków architektonicznych starożytności. Jego podstawową cechą był funkcjonalizm, któremu podporządkowano walory estetyczne. Stąd mówi się z reguły, że styl dorycki charakteryzuje się ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Tak więc w porządku doryckim wysokość kolumny wynosiła 14 modułów, kapitelu - 1 moduł, podobnie szerokość tryglifu, szerokość metopy - 1, 6 modułu. Wysokość architrawu równała się szerokości tryglifu. Kolumny wsparte były bezpośrednio na stylobacie bez bazy. Ich trzon lekko zwężał się ku górze, a w połowie lub na dwóch trzecich wysokości był lekko wybrzuszony (entasis), aby zapobiec optycznemu złudzeniu wywołującemu wrażenie pochylania się kolumn. Trzon kolumny pokryty był 18-20 ostro zakończonymi żłobieniami (kanelury). Głowica składała się jedynie z echinusa i abakusa. Belkowanie w stylu doryckim składało się z gładkiego architrawu, fryzu tryglifowo-metopowego oraz szeregu mniejszych ozdób. Ich rozmieszczenie i wygląd były określone ścisłymi zasadami. Rozmieszczenie tryglifów i metop we fryzie było regulowane tzw. "zasadą tryglifu" (tryglif). Wbrew nazwie, styl dorycki nie był stosowany ani jedynie, ani głównie na terenach zamieszkanych przez grecki szczep Dorów. Budowle w tym stylu (głównie świątynie) odnajdujemy na całym obszarze wpływów greckiej cywilizacji. Odmianą porządku doryckiego był tzw. porządek toskański, spotykany przede wszystkim w Italii. Tam też (oraz na Sycylii) zachowały się bardzo interesujące przykłady budowli w tym stylu.

Przykłady zabytków w porządku doryckim: świątynia Apolla w Koryncie (ok. 540 r. p.n.e.), świątynie w Paestum (np. Hery, poł. V w.p.n.e.), świątynia Afai na Eginie (ok. 510-490 r.p.n.e.), świątynie Zeusa (Olimpejon) oraz Hery (Herajon) w Olimpii. Za najdoskonalszy przykład stylu doryckiego uważa się Partenon w Atenach.

   

Porządek Jonski

Jeden z porządków architektonicznych starożytności. Powstał w Azji Mniejszej i na wyspach na przełomie VII i VI w. p.n.e. Cechował się brakiem podporządkowania estetyki funkcjonalizmowi, co z kolei było znakiem rozpoznawczym porządku doryckiego. Charakteryzuje go lekkość, wysmukłe proporcje i bogate zdobienia zarówno głowicy kolumny, jak i belkowania. Kolumna w tym porządku ustawiona była na bazie, często o wielu torusach i trochilusach. Trzon kolumny ozdobiony był z reguły 24 kanelurami (żłobkami) biegnącymi od głowicy do bazy. W przeciwieństwie do porządku doryckiego nie były one ostro zakończone, lecz połączone listewkami. Głowica (kapitel) kolumny ozdobiona była wolutami (ślimacznicami). Belkowanie konstruowano w sposób bardziej ozdobny i skomplikowany niż w stylu doryckim. Tak więc architraw był trójczłonowy, fryz ozdobiony rzeźbą reliefową nie był oddzielony tryglifami, lecz biegł w sposób ciągły (fryz joński). Gzyms koronujący był wysunięty, a wszystkie elementy belkowania oddzielano kimationem. Porządek joński zdobywa coraz większą popularność w IV w. p.n.e. i od okresu hellenistycznego praktycznie dominuje w architekturze greckiej. Jego rozwinięciem był porządek koryncki.

 

Styl joński cieszył się ogromną popularnością od IV w. p.n.e., dominował w okresie hellenistycznym. Swoim zasięgiem objął nie tylko Grecję ale też Italię i Sycylię. Przykłady zabytków w porządku jońskim: Apteros (Nike Bezskrzydła) i Erechtejon na Akropolu, Herajon na wyspie Samos, Artemizjon w Efezie i w Ołtarzu Pergamońskim

 

Porządek Korynski

Różni się nieznacznie od Jonskiego. Kolumna ma baze  smukłości ponad 10 średnicy  dolnych .  Głowice zdobią liście akantu w jednym  lub dwóch poziomach. Belkowanie jak w porządku Jonskim .

Stanowił rozwinięcie porządku jońskiego. Różnił się od niego przede wszystkim bogaciej zdobioną głowicą kolumny. Była ona wyższa niż głowica jońska i miała kształt lekko rozszerzającego się ku górze cylindra z przedstawieniami liści akantu.

Według legendy przytoczonej przez Witruwiusza kapitel koryncki został wynaleziony przez architekta Kallimacha, gdy zauważył on że kosz ofiarny ustawiony na grobie młodej dziewczyny porósł akantem. Porządek ten był stosunkowo rzadko stosowany
w starożytnej Grecji. Najstarsza znana kolumna koryncka znajdowała się w tylnej części celli świątyni Apollina Epikurosa
w Bassaj z ok. 430-400 r. p.n.e. Wyróżniała ona miejsce święte, w którym stał posąg boga. Późniejszymi przykładami użycia porządku korynckiego mogą być tolosy w Delfach (ok. 375 p.n.e.), w którym zastosowano go razem z porządkiem doryckim i w Epidauros (ok. 360 p.n.e.). Z okresu hellenistycznego (334 r. p.n.e.) pochodzi pomnik Lizykratesa w Atenach - niewielka budowla na planie koła z sześcioma korynckimi półkolumnami wtopionymi
w ściany. Na dużą skalę porządek ten pojawił się dopiero w świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach, zaczętej w 174 r. p.n.e. (ukończonej w 132 r. n.e.). W roku 86 p.n.e. dyktator rzymski Sulla wziął kilka głowic z tej świątyni i umieścił je w na Kapitolu. Od tego czasu porządek koryncki stał się charakterystyczny dla starożytnego Rzymu i stosowany powszechnie zarówno w świątyniach jak i budowlach świeckich.

Dokładne rysunki pomiarowe pomnika Lizykratesa opublikowane przez Stuarta
i Revertta w 1762 r. były podstawą porządku korynckiego stosowanego
w neoklasycznej architekturze Anglii i Stanów Zjednoczonych.

 

Toskański porządek (styl)

Jeden z porządków architektonicznych. Był powstałą w Italii adaptacją porządku doryckiego. Sam budynek wznosił się na wysokim podium, dostępny był jedynie od frontu (krótszy bok, schody), z tyłu zaś zamknięty ślepą ścianą. Z pozostałych trzech stron otoczony kolumnadą, podtrzymującą po bokach i z przodu okap dwuspadowego dachu. Tworzy się w ten sposób portyk (ambulatio) z trzech stron celli, który szczególnie rozbudowany jest od frontu, gdzie wspierają go dwa lub trzy rzędy kolumn, tworząc obszerny przedsionek. Kolumna toskańska ma, w przeciwieństwie do doryckiej i jońskiej, gładki trzon i ustawiona jest na bazie zwykłej lub echinusie i abakusie. Cella była podzielona wzdłuż ścian na trzy hale. Miała fundamenty z kamienia, ściany z suszonych cegieł, kolumny, wiązania i belkowanie dachu z drewna, zaś sam dach z terakotowych dachówek. Na stykach dachówek kładziono półokrągłe gąsiory, zabezpieczając się w ten sposób przed przeciekaniem wody. Świątynia toskańska miała krępe, przysadziste proporcje i była dość niska. Wynikało to przede wszystkim z mniejszej od kamienia wytrzymałości materiałów, z jakich ją budowano. Dekoracje budowli stanowiły reliefowo modelowane, terakotowe płyty z także terakotowymi figurami ustawianymi na szczycie i narożnikach.

Geneza świątyni.

Wraz z rozwojem w Grecji VIIIw. p.n.e. religii opartej na mitach i wierzeniach w bogów nastąpił stopniowy rozwój charakterystycznej dla Greków sztuki sakralnej. W architekturze powstał nowy typ świątyni, rozwijany przez następne 300 lat do doskonałości. W świątyni tej (perypter) najbardziej charakterystycznym elementem był wieniec kolumn zewnętrznych (peristasis) otaczających sanktuarium (naos, cella) z posągiem bóstwa. Same kolumny nie są pomysłem Greków - stosowano je wcześniej w Egipcie i Azji Mniejszej ale głównie we wnętrzach sal lub jako otoczenie wewnętrznych dziedzińców świątyń. Jednak otoczenie wewnętrznego sanktuarium jednym lub kilkoma rzędami kolumn zewnętrznych utrzymujących dach świątyni jest grecką innowacją, nie znaną we wcześniejszych (lub innych, współczesnych greckiej) kulturach. Niektórzy wiążą świątynie perypteralną z mykeńskim (lub minojskim) megaronem. Jednak kilkusetletni okres Wieków Ciemnych po najeździe Dorów spowodował, że kultura i sztuka archaiczna nie bardzo miała z czego czerpać wzorce. Obecnie przyjmuje się, że kolumnada wokół świątyni wywodzi się z  pierwszych sanktuariów i miejsc kultu, które stanowiły drewniane posągi bóstw, umieszczane pośrodku gajów. Tak więc kolumny otaczające sanktuarium, początkowo drewniane, potem kamienne są naturalną ewolucją miejsc świętych, migrujących z czasem do centrum miast, gdzie nie było naturalnych gajów. Możliwe, że pionowe żłobkowania trzonów kolumn (kanelury) nawiązują do powierzchni pni drzew obrabianych siekierą. Charakterystycznym przykładem takiej ewolucji jest świątynia Hery w Olimpii. Wzniesiona została około
600r. p.n.e. z drewnianymi kolumnami. Drewniane kolumny zewnętrzne zastępowano potem stopniowo kamiennymi. W zależności od pobożności i hojności wiernych miały one różną grubość i zdobnictwo. Po kolumnach wymieniano na kamienne inne elementy budowli, aż do uzyskania świątyni całkowicie zbudowanej z kamienia.

Układ budowli.

 

Wejście świątyni było zawsze od wschodu - zwieńczone ponad kolumnami trójkątnym frontonem, którego wnętrze (tympanon) było z reguły bogato rzeźbione. Pierwsze świątynie były budowlami apsydalnymi - posiadały od strony zachodniej kształt półkolisty, a właściwie półeliptyczny. W późniejszych wiekach odrzucono absydę i rozwinięto świątynie na planie prostokąta oraz sporadycznie występujące na planie koła (tolos). Czasem występowały budowle nieregularne, jak np. Erchtejon w Atenach, zawsze jednak, zgodnie z antycznymi zasadami, świątynie były niepowtarzalne. Wnętrze składało się czasem z dwóch sal. Pierwsza sala (pronaos) była dostępna dla wiernych, ale druga - naos (cella), zawierająca posąg bóstwa, dostępna była jedynie dla kapłanów. Wnętrze świątyni nie służyło wiernym do zgromadzeń, lecz było miejscem, do którego kierowały się procesje i gdzie składano dary ofiarne. Liczba kolumn zewnętrznych była bardzo różna - świątynia Hery w Olimpii miała 6x16 kolumn, przy czym narożne liczy się podwójnie. Kolumny zewnętrzne były przeważnie ustawione w formie jednego wieńca (jeden rząd), ale zdarzały się świątynie, które na dłuższym boku miały 2, a na krótszym nawet 3 rzędy kolumn. Przykładem takiej budowli może być świątynia Hery (Herajon) na Samos czy Artemizjon w Efezie. Oprócz kolumn zewnętrznych występowały bardzo często wewnętrzne, w różnym układzie. Kolumny miały od 1 do 2 metrów średnicy, a ich wysokość przekraczała niekiedy 20 metrów. Zbudowane były z bębnów w kształcie walca, ustawianych jeden na drugim. Po zbudowaniu kolumn wykonywano w nich pionowe żłobienia - kanelury. Rozmiary świątyń też bywały różne: od niewielkich, kilkunastometrowych, do olbrzymich - 115x55 metrów w świątyni Artemidy w Efezie. Dach świątyni, wsparty na drewnianych belkach, pokrywały terakotowe dachówki.

 

Po wprowadzenie perypteru i zastosowaniu kamienia architektura grecka wyodrębniła, około 600r. p.n.e., dwa podstawowe kierunki stylistyczne (porządki architektoniczne): dorycki (męski, "przysadzisty" i surowy) oraz joński (kobiecy, bogaty, elegancki i lekki). Porządek dorycki rozpowszechniony był głównie na greckim stałym lądzie i w Italii, podczas gdy joński występował głównie w Azji Mniejszej (Jonia) i na wyspach. Ciekawym rozwiązaniem było też stosowanie we wnętrzach świątyń doryckich wystroju jońskiego. Prawie 200 lat później powstał najbardziej ozdobny porządek - koryncki. Zobacz też: Porządki architektoniczne.

Największy rozwój architektury nastąpił w okresie klasycznym. Zastosowano idealną symetrię wszystkich elementów budowli oraz proporcje oparte na stosunkach liczb całkowitych (trójkąt pitagorejski, złoty podział odcinka itp.). Największym osiągnięciem architektonicznym tamtego okresu jest z pewnością Akropol ateński z niepowtarzalnym Partenonem - świątynią wniesioną ku czci Ateny Partenos (Dziewicy). Budowle Akropolu powstały od podstaw (po zniszczeniach dokonanych przez Persów) za rządów Peryklesa. Głównymi architektami byli Iktinos i Kallikrates, a rzeźbiarzem - Fidiasz. Sfinansowanie ambitnego planu odbudowy Akropolu możliwe było dzięki składkom miast-członków Ateńskiego Związku Morskiego.

Świątynie budowano początkowo z drewna, następnie z wapienia, a w okresie klasycznym także z białego marmuru. Przez długi okres czasu architekturę grecką uznawano za bezbarwną, bądź w kolorze wapienia czy marmuru. Jednak odkrycia dokonane na początku XIXw. w ruinach świątyni Ateny Afai na Eginie, dowodzą, że zewnętrzne i wewnętrzne elementy świątyń pokrywały kolorowe malowidła. Potwierdziły to późniejsze wykopaliska na ateńskim Akropolu. Również rzeźby zdobiące świątynie przważnie były pomalowane.

Teatr

W wielu punktach Grecji powstały teatry (amfiteatry) z kamienną widownią. W epoce klasycznej służyły one popisom wokalnym, poetyckim oraz sztukom dramatycznym i innym przedstawieniom. Spektakle odbywały się na okrągłym placu - orchestrze (taneczni), w głębi której stał budynek, z którego wychodzili aktorzy. Nazywano go skene (barak) i on dał początek wyrazowi "scena". Wiele teatrów zostało przebudowanych przez Rzymian na potrzeby walk gladiatorów. Najwspanialszy teatr powstał w końcu IVw. p.n.e. w Epidauros - na północnym-wschodzie Peloponezu, w centrum kultu Asklepiosa. Muszla widowni, "wciśnięta" malowniczo w zbocze wzgórza, ma średnicę 120 m, a najwyższe rzędy leżą 24 metry powyżej orchestry. Widownia wyraźnie dzieli się na oryginalną, niższą część (34 rzędy, 12 sektorów) z IVw. p.n.e. oraz zrekonstruowaną wyższą, rzymską (21 rzędów, 22 sektory). Na widowni mogło pomieścić się ponad 14.000 widzów. Przy projektowaniu teatru oparto się na szeregu proporcji i relacji matematycznych ("złoty podział odcinka" i system liczbowy Fibonacciego). Obiekt ten posiada niesamowitą akustykę. Nawet z najwyższych rzędów widowni znakomicie słychać cichą rozmowę, a nawet szepty ze sceny i orchestry. Widownia zachowała się w doskonałym stanie, głównie dlatego, że przez wiele lat przykryta był warstwą ziemi. Niestety budowle sceniczne uległy całkowitemu zniszczeniu.

Inny, dobrze zachowany teatr z IIIw. p.n.e. znajduje się w Dodonie (Epir). Teatr mógł pomieścić 17.000 widzów - był jednym z największych w Grecji. Rzymianie przebudowali teatr na potrzeby walk zwierząt i gladiatorów (zagrody dla zwierząt, kanały odpływowe). Budowla została zrekonstruowana w XIXw., a powtórnie w 1960r.

W Atenach, u stóp Akropolu znajdują się nie odrestaurowane ruiny Teatru Dionizosa. Teatr Dionizosa początkowo był konstrukcją ziemno-drewnianą, wykutą w południowym zboczu Akropolu. Następnie przebudowano go i wykonano z trwalszego materiału - kamienia. Był on kolebką tragedii greckiej. Obecne ruiny są pozostałością znacznie większej budowli (na 17 tysięcy widzów) z czasów rzymskich (rzymianie urządzali tu walki gladiatorów). Leżący w sąsiedztwie, znacznie późniejszy, Odeon Herodesa Atticusa był małym rzymskim teatrem (na 5.000 widzów) z cedrowym zadaszeniem - pozwalało to na urządzanie spektakli przy każdej pogodzie i jednocześnie zapewniało lepszą akustykę. Konsul rzymski Herodes Atticus wybudował go w IIw. n.e. na cześć swojej zmarłej żony. W 1956r. widownia i orchestron zostały zrekonstruowane.

W Delfach można dziś podziwiać dobrze zachowane pozostałości teatru na 5.000 widzów, zbudowanego w VIw. p.n.e. Jest to jeden z najlepiej zachowanych teatrów w Grecji, choć nie może się oczywiście równać z tym w Epidauros. Odbywały się w nim igrzyska pytyjskie, w czasie których w szranki stawali dramaturdzy i poeci, oraz wielkie zebrania.

Większość ze starożytnych teatrów wykorzystywanych jest współcześnie - odbywają się tam różne festiwale, koncerty, wystawiane są sztuki.

 

Budowle obronne

Po wojnach perskich Grecy skupili się na budowie skutecznych systemów obronnych. W 478r. p.n.e. rozpoczęto budowę murów obronnych wokół Aten. Budowa trwała ponad 30 lat. Oprócz murów dookoła Aten (6 km) powstały mury łączące Ateny z Pireusem (13 km). Niestety z tych budowli nie zachowało się prawie nic.

Zachowały się za to w dość dobrym stanie mury i twierdze z IVw. p.n.e., chroniące Attykę przed napaściami wrogów i zapewniające bezpieczeństwo na drogach. Należą do nich Ajgostenes nad Zatoką Koryncką, Eleuteraj przy drodze Teby-Eleuzis, Panakton i File przy drodze Teby-Ateny oraz Koronai, Torikos i Sunion na południu Attyki. Wszystkie te budowle mają kilka wspólnych cech: mury z chodnikami i strzelnicami, kwadratowe wieże z otworami strzelniczymi dla łuków, górną platformę dla maszynerii wojennej czy forty zewnętrzne do ostrzału z katapult. Kilkumetrowej grubości mury składały się z grubo obrobionych kamieni ciosowych, leżących w starannie ułożonych warstwach (bez zaprawy). Bramy, zazwyczaj podwójne, były trudne do zdobycia.

Ciekawym świadectwem greckiej architektury obronnej jest miasto Messene (obecnie Ithomi), leżące w centrum Peloponezu. Pierścień murów wokół miasta z połowy IVw. p.n.e. ma ponad 9 km długości. Grubość murów dochodzi do 2 metrów, a wysokość - 6 metrów. Mury otaczały nie tylko zamieszkane dzielnice miasta, ale także rozległe niezabudowane przestrzenie, do których chłopi mogli wycofywać się z bydłem w razie ataków nieprzyjaciela. Do dnia dzisiejszego zachowały się liczne kwadratowe i półokrągłe wieże. Brama Arkadyjska, oskrzydlona dwiema kwadratowymi wieżami, zbudowana została wokół kolistego dziedzińca. Jeśli wrogom udało się sforsować pierwszą bramę, zostawali uwięzieni w ciasnym dziedzińcu wewnętrznym, gdzie rażeni byli przez obrońców z góry, z barbakanu.

 

Skarbce

W wielkich sanktuariach do przechowywania darów budowano skarbce - małe budowle stojące nieopodal świątyni. Gromadzono w nich różnego rodzaju dary wotywne (związane ze ślubowaniem fundatora): posągi bóstw, figurki zwierząt, kolumny, sfinksy itp. - najczęściej z drogocennych kruszców. Budowle te, wznoszone w stylu doryckim lub jońskim, posiadały dwu- lub czterokolumnowy front, zaś pozostałe trzy ściany pozbawione były otworów i zdobień. Boczne ściany (anty) wysunięte były często do przodu tworząc z kolumnami frontonu przedsionek. Stąd nazwa tego typu budowli: w antach. W skarbcach jońskich kolumny zastępowano czasem posągami kor (dziewcząt) - np. Skarbiec Syfnijczyków w Delfach. Najwięcej skarbców było w Delfach - ze względu na olbrzymie znaczenie znajdującej się tam wyroczni. Oprócz wspomnianego Skarbca Syfnijczyków, Skarbca Sykiończyków i kilku skarbców archaicznych, znajduje się tam jedyny zrekonstruowany Skarbiec Ateńczyków. Ta mała budowla dorycka została wzniesiona (i zapełniona darami) w podziękowaniu bogom za zwycięstwo nad Persami pod Maratonem.

---