1. Omów sposoby obliczania PKB, PNB, PNN. Co mierzą te wielkości?

1. PKB

Produkt krajowy brutto (Gross Domestic Product - GDP) - jest miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terenie danego kraju w określonym czasie, najczęściej w ciągu roku. Kryterium geograficzne jest jedyne i rozstrzygające. Nie ma znaczenia np. pochodzenie kapitału, własność firmy itp.

Wielkość PKB wyliczamy i rozpatrujemy na trzy sposoby:

a) jako sumę wartości dodanej w procesie produkcji,

b) jako sumę wydatków na dobra i usługi finalne różnych podmiotów gospodarczych: gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa i cudzoziemców.

c) jako sumę dochodów uzyskanych przez różne grupy wytwarzające PKB.

a) Możemy obliczać PKB na podstawie sumowania wielkość produkcji w różnych gałęziach gospodarki: w rolnictwie, górnictwie, przemyśle itd. Wartość wytworzonych usług i dóbr finalnych oblicza się, odejmując od produkcji całkowitej wartość dóbr i usług zużytych do tej produkcji. W skali przedsiębiorstwa jest to więc wartość dodana, a PKB jest sumą wartości dodanej wytworzonej przez wszystkie podmioty gospodarujące.

Zgodnie z tym:

PKB = produkcja globalna kraju - zużycie pośrednie = suma wartości dodanej ze wszystkich gałęzi gospodarki narodowej.

Obliczanie PKB na podstawie powyższej formuły jest uciążliwe, gdyż statystyka państwowa nie podaje ani bezpośrednich miar produkcji globalnej, ani zużycia pośredniego. Dlatego w praktyce stosuje się inne formuły.

b) Najpopularniejsza z nich ma podstawę w spostrzeżeniu, że PKB jest w dobrym przybliżeniu równy finalnym wydatkom wszystkich nabywców wartości dodanej wytworzonej na terenie kraju. Zatem od strony popytowej:

PKB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe + eksport - import.

c) Trzecia formuła wynika z faktu, że suma wartości dodanej produkcji musi być równa sumie dochodów ze wszystkich grup wytwarzających PKB. Zatem od strony dochodowej:

PKB = dochody z pracy (pensja pracowników) + dochody z kapitału (dochody właścicieli biznesu, obligacji, akcji itd.) + dochody państwa (podatek) + amortyzacja.

Powyższa formuła wyraża podział wartości dodanej pomiędzy pracę (pracowników najemnych), kapitał (właścicieli kapitału, inwestorów), państwo i odtworzenie zużytego majątku.

Przy obliczaniu PKB metodą sumowania dochodów należy uwzględnić jedynie te dochody które powstają w związku z wytwarzaniem produktów i usług. Z godnie z tym do dochodów nie zaliczają się darowizny, płatności transferowe (tj. emerytury, renty, różnego rodzaju stypendia, zasiłki i inne).

PKB nominalny oblicza się według bieżącej wartości pieniądza, czyli takich które istniały w okresie gdy osiągano składające się na PKB dochody.

PKB realny natomiast według realnej wartości pieniądza, a więc uwzględniając inflację i określa w jakim stopniu wzrost PKB jest uwarunkowany wzrostem produkcji a nie wzrostem cen na nią.

PKB realny wyraża w cenach istniejących w jednym z okresów (rok bazowy). Chcąc przejść od nominalnego PKB do realnego PKB należy nominalny PKB podzielić na wskaźnik odzwierciadlający zmiany cen wszystkich dóbr, tak zwany deflator BKB.

PKB realny = PKB nominalne/deflator PKB.

2. Produkt narodowy brutto (PNB, ang. Gross National Product, GNP)

- miara wartości wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych przez obywateli danego państwa oraz przez osoby prawne z siedzibą na jego terenie niezależnie od tego, czy podmioty te działają w kraju, czy za granicą. Pomijane są dochody obcokrajowców w danym państwie.

- miernik efektów rocznej działalności gospodarki, obliczany przez powiększenie produktu krajowego brutto o wartość dochodów netto z tytułu własności za granicą.

Te ostatnie stanowią różnicę pomiędzy napływem dochodów uzyskanych przez obywateli danego kraju za granicą (głównie transfer zysków z kapitałów zainwestowanych za granicą, ale także dochody z pracy) a wypływem dochodów uzyskanych przez cudzoziemców w danym kraju. Dodatnia wartość dochodów netto z tytułu własności za granicą powiększa produkt krajowy brutto (PNB > PKB), ujemna - pomniejsza go (PNB < PKB).

, gdzie

• K - konsumpcja

• (wydatki gospodarstw domowych: dobra trwałego użytku, nietrwałego użytku, usługi)

• I - inwestycje (inwestycję trwałe: zakup domu, fabryki, urządzeń, inwestycję w zapasy

• G - wydatki rządowe (zakupy państwowe na przykład na szkolnictwa, budowy dróg, produkcję sprzętu wojskowego, nie zalicza się do wydatków rządowych -zasiłki społeczne, odsetki długu publicznego).

• En - eksport netto, czyli eksport-import

• Dn - dochód netto obywateli za granicą

PNB w ujęciu względnym (tempo wzrostu) jest miarą wzrostu gospodarczego. W przeliczeniu na 1 mieszkańca wykorzystywany jest jako miara poziomu dobrobytu społeczeństwa.

3. PNN

Produkt narodowy netto, (ang. NNP) - miara efektów rocznej działalności gospodarki, rozumiany jako różnica produktu narodowego brutto oraz wartości amortyzacji kapitału trwałego.

PNN = PNB - amortyzacja

PNN w cenach rynkowych (ang. net national product in market prices) jest równy produktowi narodowemu brutto pomniejszonemu o amortyzację, czyli o wartość zużycia narzędzi pracy.

Aby otrzymać „prawdziwy” (czysty) efekt rocznej pracy obywateli kraju, od wartości dóbr finalnych wytworzonych przez krajowe czynniki produkcji powinniśmy odjąć amortyzację.

PNN w cenach czynników produkcji = Dochód Narodowy - PNN w cenach rynkowych pomniejszony o podatki pośrednie (np. VAT)

2. Czy PKB jest dobrym miernikiem dobrobytu społeczeństwa? Jakie inne mierniki są stosowane dla oceny dobrobytu?

Produkt Krajowy Brutto (PKB, Gross Domestic Product - GDP) jest miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowanie na terytorium danego kraju, niezależnie od tego kto jest ich właścicielem.

Problemy związane z PKB jako miernikiem dobrobytu społeczeństwa są następujące:

• Jeśli mówimy o nominalnym PKB - mierzy się go w cenach bieżących, czyli takich, które istniały w okresie, gdy osiągano składające się na PKB dochody, wzrost PKB może więc wynikać nie ze wzrostu dobrobytu, a jedynie ze wzrostu cen. Rozwiązanie tego problemu jest stosunkowo proste - wystarczy stosować realny PKB, który uwzględnia zmiany cen poprzez stosowanie deflatorów PKB, czyli wskaźników odzwierciedlających zmiany cen wszystkich dóbr,

• PKB nie uwzględnia różnic cen w poszczególnych krajach. Próba rozwiązania tego problemu polega na uwzględnieniu parytetu siły nabywczej pieniądza w poszczególnych krajach,

• PKB nie uwzględnia zróżnicowania dochodów w społeczeństwie, ich dystrybucji (jest np. tym większy im więcej wydaje się na zbrojenia), a także nie wskazuje na jakość usług, szczególnie państwowych,

• Dane do PKB są często zbierane przy okazji zeznań podatkowych i informacji gromadzonych przez urzędy skarbowe. W konsekwencji PKB nie obejmuje wielu istotnych aspektów działalności gospodarczej:

• „Szarej strefy”, która jest istotna w wielu krajach. W celu przezwyciężenia tego problemu opracowuje się różne metody pomiaru wielkości „szarej strefy”, np. śledzenie obiegu dużych banknotów, wydatków poszczególnych osób, wykrywanie korelacji pomiędzy pewnymi wielkościami a dochodem,

• Dochodów majątkowych netto z własności za granicą - problem ten może zostać rozwiązany dzięki liczeniu produktu narodowego brutto (PNB). Miernik tej jest obliczany bardzo podobnie do PKB, jednakże uwzględnia on dochody majątkowe netto z własności za granicą osiągane przez obywateli danego kraju. PNB mierzy więc całkowite dochody osiągane przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji,

• Amortyzacji - problem ten może zostać rozwiązany dzięki liczeniu produktu narodowego netto (dochodu narodowego). Dochód narodowy jest to ilość pieniędzy jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy wystarczającej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie. Dochód narodowy jest PNB skorygowanym o amortyzację. Wielkość amortyzacji, czyli zużyia kapitału trwałego, jest bardzo trudno precyzyjnie ustalić,

• Pożądanych społecznie dóbr i usług podnoszących poziom dobrobytu społecznego, pozostających jednak poza rynkiem takich jak przykładowo porządki domowe. W przypadku, gdy gosposia jest zatrudniona legalnie, jej praca jest wliczana w PKB, gdy natomiast zostanie ona żoną właściciela domu, którym się zajmowała, jej praca przestanie być wliczana, mimo że będzie wykonywać dokładnie te same czynności,

• Negatywnych efektów zewnętrznych takich jak hałas, zanieczyszczenie środowiska i korki drogowe,

• PKB nie uwzględnia czasu wolnego - niższy PKB może wynikać z faktu, że społeczeństwo mniej ceni środki finansowe niż czas wolny i z tego względu mniej pracuje, co przekłada się na mniejszą produkcję,

• Całkowite PKB nie uwzględnia wielkości ludności w danym kraju. Problem ten można jednak w prosty sposób rozwiązać licząc PKB na głowę mieszkańca - PKB per capita,

Innymi miernikami dobrobytu mogą być wspomniane wyżej produkt narodowy brutto oraz dohód narodowy. Mniej popularnymi miernikami są natomiast przykładowo:

• Miernik dobrobytu ekonomicznego Nordhausa i Tobina (Measure of Economic Welfare - MEW) - miernik dobrobytu ekonomicznego, szacujący pieniężny poziom dobrobytu, skonstruowany w 1972 roku przez amerykańskich ekonomistów W. Nordhausa i J. Tobina.

• Wskaźnik ekologicznych bogactw naturalnych Daly'ego i Cobba - nazywany też miernikiem trwałego dobrobytu ekonomicznego (ang. ISEW - Index of Sustainable Economic Welfare). Jest to niepieniężna miara dobrobytu społecznego, która uwzględnia zarówno gospodarowanie zasobami mineralnymi jak i międzygeneracyjną sprawiedliwość społeczną. Przy jej ustalaniu bierze się pod uwagę: średnie spożycie, podział dóbr i degradację środowiska.

• Miernik krajowego dobrobytu (ang. NNW - Net National Welfare) - zmodyfikowana wersja miernika dobrobytu ekonomicznego MEW, nazywana też miernikiem czystego dobrobytu. Służy do pieniężnego szacowania poziomu dobrobytu. Została zastosowana w Japonii w 1973 roku. Jest to wskaźnik uwzględniający konsumpcję rządową i prywatną sensu stricto, usługi kapitału dóbr konsumpcyjnych oraz wartość czasu wolnego. Odlicza się od niego straty spowodowane degradacją środowiska wraz z nakładami na przywrócenie stanu środowiska przyrodniczego do wymaganego poziomu i straty urbanizacyjne oraz koszty spowodowane wypadkami losowymi.

• Miernik ekonomicznych aspektów dobrobytu (ang. EAW - Index of the Economic Aspects Welfare) - miernik dobrobytu ekonomicznego, który jako jeden z pierwszych szerzej uwzględnił środowisko przyrodnicze. Jego podstawą jest wielkość konsumpcji indywidualnej. Dodaje się do niej wartość usług, budynków publicznych, konsumpcyjnych dóbr trwałego użytku, pracy w gospodarstwie domowym, czasu wolnego oraz wydatki związane ze opieką zdrowotną i edukacją. Sumę wartości tych elementów pomniejsza się o wydatki na ochronę, koszty zanieczyszczenia środowiska i ubytek zasobów naturalnych. W obliczeniach pomija się akumulację kapitału i problem trwałości gospodarowania.

Źródło: opracowanie własne, Begg, Fischer, Dornbusch(2003), Rozdział 20, Internet

2. Czy PKB jest dobrym miernikiem dobrobytu społeczeństwa. Jaki inne mierniki stosowane do oceny dobrobytu społeczeństwa.

Czyste PKB jest złą miarą dobrobytu społeczeństwa, ponieważ nie uwzględnia liczby ludności. Z tego powodu jako miarę dobrobytu powszechnie używa się PKB per capita, czyli PKB w przeliczeniu na osobę; czyste PKB jest wyznacznikiem wielkości gospodarki.

Mimo tego zabiegu również PKB per capita krytykowane jest jako niedokładny wskaźnik dobrobytu w państwie. Wymienia się m.in., że:

- nie uwzględnia produkcji nierejestrowanej (tzw. "szara strefa") oraz produkcji gospodarstw domowych przeznaczanej na własne potrzeby (np. pracy gospodyń domowych)

- nie uwzględnia wartości czasu wolnego (wypoczynku)

- nie ujmuje tzw. efektów zewnętrznych produkcji (np. zanieczyszczenia środowiska)

- nie uwzględnia różnic cen w poszczególnych krajach (co przynajmniej teoretycznie jest niwelowane przez liczenie parytetem siły nabywczej)

- nie odzwierciedla zróżnicowania dochodów w społeczeństwie ani ich dystrybucji (np. wysoki PKB w Gwinei Równikowej nie przekłada się na dobrobyt wszystkich obywateli)

- jest tym większy im więcej wydaje się na zbrojenia, choć zdaniem niektórych ekonomistów wydatki takie nie zaspokajają potrzeb społeczeństwa,

- nie pokazuje jakości usług, zwłaszcza państwowych,

- wielkie zróżnicowanie wśród krajów liczbą mieszkańców. Duże są pokrzywdzone, a korzyścią jest to dla małych.

Z tego powodu opracowano inne wskaźniki poziomu jakości życia, m.in.:

- wskaźnik rozwoju społecznego (HDI),

- wskaźnik ubóstwa społecznego (HPI),

- miernik trwałego dobrobytu ekonomicznego (ISEW),

- miernik krajowego dobrobytu (NNW),

- miernik ekonomicznych aspektów dobrobytu (EAW)

Wskaźnik Rozwoju Społecznego - HDI - (ang. Human Development Index czasem tłumaczone jako Wskaźnik Rozwoju Ludzkiego) - to syntetyczny miernik opisujący efekty w zakresie społeczno-ekonomicznego rozwoju poszczególnych krajów. Stąd też czasem określa się go jako Wskaźnik Rozwoju społeczno-ekonomicznego.

Do obliczenia syntetycznego miernika HDI wykorzystywane są następujące mierniki podstawowe:

- Średnia długość życia

- Ogólny wskaźnik solaryzacji brutto dla wszystkich poziomów nauczania

- Wskaźnik umiejętności czytania ze zrozumieniem i pisania

Wskaźnik Ubóstwa Społecznego - HPI (ang. Human Poverty Index) - miernik powołany przez ONZ, opisujący w zakresie społecznego rozwoju intelektualno-ekonomicznego. Powszechnie uważa się go za bardziej miarodajny niż Wskaźnik Rozwoju Społecznego, czy nawet PKB - bowiem w przypadku HPI brane są pod uwagę nie tylko zarobki w odniesieniu do struktury demograficznej, ale porównanie ze stopniem ubóstwa, i poziomem rozwoju intelektualnego: analfabetyzmem czy długoterminowym brakiem zatrudnienia.

Miernik trwałego dobrobytu ekonomicznego - ISEW (ang. ISEW - Index of Sustainable Economic Welfare).

Wskaźnik ekologicznych bogactw naturalnych Daly'ego i Cobba - nazywany też miernikiem trwałego dobrobytu ekonomicznego

Jest to niepieniężna miara dobrobytu społecznego, która uwzględnia zarówno gospodarowanie zasobami mineralnymi jak i międzygeneracyjną sprawiedliwość społeczną. Przy jej ustalaniu bierze się pod uwagę: średnie spożycie, podział dóbr i degradację środowiska.

Obliczanie ISEW:

Od konsumpcji indywidualnej wyrażonej współczynnikiem nierówności społecznej, będącej podstawą do obliczeń ISEW odejmuje się: koszty związane z zanieczyszczeniem środowiska zużycie zasobów nieodnawialnych, straty gospodarstw rolnych na skutek erozji i urbanizacji, straty na terenach nawadnianych, koszty zanieczyszczenia powietrza, tzw. długoterminowe szkody ekologiczne (np. globalne ocieplenie, zanikanie warstwy ozonowej), wydatki ochronne związane ze zdrowiem i edukacją, reklamą, dojazdami, urbanizacją i wypadkami drogowymi Dodaje się natomiast: wartość usług z pracy w gospodarstwie domowym, wartość usług z dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku , wartość usług z dróg i autostrad, konsumpcję związaną z edukacją i służbą zdrowia, wzrost kapitału netto, bilans inwestycji za granicą i zagranicznych w kraju. Jest to miernik oparty na wskaźnikach naturalnych i dlatego nie może uwzględniać takich elementów dobrobytu jak np. oszczędności ludności, gdyż są one oparte na miernikach pieniężnych.

Miernik krajowego dobrobytu (ang. NNW - Net National Welfare) - zmodyfikowana wersja miernika dobrobytu ekonomicznego MEW, nazywana też miernikiem czystego dobrobytu. Służy do pieniężnego szacowania poziomu dobrobytu. Została zastosowana w Japonii w 1973 roku.

Jest to wskaźnik uwzględniający konsumpcję rządową i prywatną sensu stricto, usługi kapitału dóbr konsumpcyjnych oraz wartość czasu wolnego. Odlicza się od niego straty spowodowane degradacją środowiska wraz z nakładami na przywrócenie stanu środowiska przyrodniczego do wymaganego poziomu i straty urbanizacyjne oraz koszty spowodowane wypadkami losowymi.

Miernik ekonomicznych aspektów dobrobytu (ang. EAW - Index of the Economic Aspects Welfare) - miernik dobrobytu ekonomicznego, który jako jeden z pierwszych szerzej uwzględnił środowisko przyrodnicze.

Jego podstawą jest wielkość konsumpcji indywidualnej. Dodaje się do niej wartość usług, budynków publicznych, konsumpcyjnych dóbr trwałego użytku, pracy w gospodarstwie domowym, czasu wolnego oraz wydatki związane ze opieką zdrowotną i edukacją. Sumę wartości tych elementów pomniejsza się o wydatki na ochronę, koszty zanieczyszczenia środowiska i ubytek zasobów naturalnych. W obliczeniach pomija się akumulację kapitału i problem trwałości gospodarowania.

3. Zmiany wielkości konsumpcji w gospodarce: przedstaw różne stanowiska teoretyczne

(teoria keynesowska, dochodu permanentnego i cyklu życia).

Teoria dochodu permanentnego

Teoria dochodu permanentnego została stworzona przez amerykańskiego ekonomistę Miltona Friedmana w 1957 roku. Zgodnie z teorią dochodu permanentnego wielkość konsumpcji w danym okresie zależy od poziomu dochodu permanentnego, czyli przeciętnego, długookresowego dochodu gospodarstw domowych, nie zaś od wysokości ich dochodu w danym okresie. Friedman twierdził, że przejściowe zmiany dochodu ludzi nie powodują wzrostu ich konsumpcji. Planując swoją konsumpcję ludzie kierują się dochodem permanentnym, dlatego też wzrost konsumpcji w danym okresie może być tylko wynikiem zmiany dochodu, która będzie postrzegana przez konsumentów za stałą.

Bieżący dochód konsumenta można podzielić na dwie części: część trwałą (permanentną) oraz przejściową. Pierwsza część jest dochodem, który gospodarstwo domowe spodziewa się uzyskać w ciągu całego życia. Jego zmiany zależą więc w dużej mierze od formułowanych oczekiwań, które z kolei oparte są na dostępnej w danym momencie informacji. Można to podsumować następująco: konsument wyznacza sobie hipotetyczną ścieżkę dochodu, której uzyskania spodziewa się podczas trwania swojego życia. Ze względu jednak na fakt, że oczekiwania nie zawsze pokrywają się z rzeczywistością, dochód trwały również podlega wahaniom; są one jednak znacznie mniejsze niż zmiany dochodu bieżącego. W ten sposób silnie zmienną częścią dochodu gospodarstwa pozostaje dochód przejściowy, który jest różnicą pomiędzy dochodem bieżącym i trwałym. Friedman twierdził, że ludzie konsumują pewną część swojego dochodu trwałego, a zmiany dochodu przejściowego nie powodują istotnych zmian ścieżki konsumpcji. Ze względu na fakt, że dochód trwały może być okresowo niższy niż dochód bieżący, konsumenci muszą korzystać z rynku finansowego, gdzie zaciągają różnego rodzaju pożyczki w celu wygładzenia konsumpcji w czasie zgodnie z dochodem trwałym. Mogą też wykorzystywać nagromadzone wcześniej oszczędności. To właśnie dlatego konsumpcja w czasie recesji obniża się powoli - ludzie wykorzystują swoje oszczędności oraz pożyczki, aby utrzymać ją na dotychczasowym poziomie. Odwrotnie podczas ożywienia - chwilowo wyższy dochód bieżący powoduje, że nieskonsumowaną jego część można zaoszczędzić na „czarną godzinę”. W ten sposób dochodzi do wygładzania konsumpcji w czasie.

• 0D - dochód permanentny

• 0S - długość życia

• A - całkowity spadek oszczędności

• B - całkowite oszczędności

Dochód rozporządzalny gospodarstw domowych zwiększa się w całym okresie aktywności zawodowej, później obniża się do poziomu emerytury.

Teoria cyklu życia Franco Modiglianiego

Badania empiryczne pokazują, że konsumpcja wykazuje o wiele mniejsze krótkookresowe wahania, niż dochód. Sugeruje to, że ludzie oszczędzając, przesuwają środki z okresów, gdy ich dochód jest wysoki, do okresów, gdy jest niższy, tak aby utrzymać konsumpcję na stosunkowo stałym poziomie. Zaproponowana przez F. Modiglianiego teoria cyklu życia zakłada, że ludzie chcą „wygładzić” poziom konsumpcji w ciągu całego życia. W szczególności, będą oszczędzać w okresie aktywności zawodowej, a z uzyskanych środków sfinansują konsumpcję w okresie emerytalnym.

Zgodnie z teorią cyklu życia ludzie tworzą plany swojej konsumpcji, obejmujące cały okres ich życia (włączając w to ewentualne zapisy w testamencie na rzecz dzieci). Źródłem finansowania konsumpcji są przwidywane dochody osiągane w ciągu całego życia (powiększone o ewentualny początkowy zasób majątku bądź spadek).

Zgodnie z teorią cyklu życia jednostki przeznaczają na konsumpcję stały ułamek wartości bieżącej swojego dochodu uzyskanego na przestrzeni całego życia. Hipoteza cyklu życia stanowi alternatywę dla hipotezy dochodu absolutnego zaproponowanej przez Johna Maynarda Keynesa, według której wydatki konsumpcyjne jednostki zależą od jej bieżącego dochodu rozporządzalnego, a oszczędzają tylko jednostki o wysokich dochodach. oraz dla hipotezy dochodu permanentnego Miltona Friedmana (mimo faktu, że są one bardzo zbliżone), zgodnie z którą dochód permanentny to średni dochód, jaki ludzie spodziewają się osiągnąć w długim okresie.

Według teorii cyklu życia konsument dąży do stabilnego standardu życia materialnego, wyznaczonego przez dochód permanentny, i temu celowi podporządkowuje on swoje oszczędności - stanowią one różnicę między poziomem stałej stopy życiowej a wysokością osiąganych dochodów w ciągu życia. Poziom dochodów konsumenta ulega zmianom wraz z wiekiem. W młodości ludzie uzyskują zbyt niskie dochody, aby osiągnąć wysoki standard życia, co zmusza do stałych oszczędności i zaciągania kredytów. Sytuacja zmienia się z upływem lat. Rosnące dochody powoli obniżają poziom oszczędności, gdyż ludzie spłacają zaciągnięte w młodości kredyty, jednak muszą zachować taki poziom oszczędności, który pozwoli im w wieku emerytalnym, kiedy znowu będą mieć niskie dochody, na życie na swojej stałej stopie życiowej. Należy również pamiętać, że kredyty zaciągnięte w młodości wiążą się z odsetkami, które również trzeba spłacić w okresie podwyższonych dochodów. W przekonaniu Modiglianiego, motywem oszczędzania jest chęć zabezpieczenia dochodu na starość, a nie troska o potomstwo.

Hipoteza cyklu życia ma istotne znaczenia dla państwa, które powinno uwzględniać, że zagregowane oszczędności są zdeterminowane przez strukturę wiekową społeczeństwa, poziom zatrudnienia, postęp techniczny oraz ocenę przyszłego bezpieczeństwa egzystencji jednostek.

Źródło: Begg i inni (2003), NBPortal, Internet

7. Rodzaje bezrobocia. Jak można oddziaływać na zmniejszenie różnych rodzajów bezrobocia?

Bezrobocie jest pojęciem ściśle związanym z zagadnieniem pracy a ściślej mówiąc z rynkiem pracy. Zjawisko bezrobocia to nic innego jak nadwyżka podaży pracy reprezentowanej przez pracowników poszukujących pracy nad popytem na pracę reprezentowanym przez pracodawców poszukujących pracowników.

Definicja bezrobocia mówi, iż bezrobocie jest zjawiskiem polegającym na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i chcących pracować (warunek ten często się pomija jako trudny do weryfikacji) nie znajduje żadnego zatrudnienia.

Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia czyli stosunek ilości bezrobotnych do ilości wszystkich ludzi zdolnych do pracy.

Przyglądając się strukturze rynków pracy ekonomiści wyróżniają trzy typy bezrobocia: frykcyjne, strukturalne, cykliczne.

Bezrobocie frykcyjne występuje w związku z ruchem ludności przemieszczającej się z jednego regionu do drugiego, z jednej pracy do drugiej czy też z jednej fazy cyklu życia do drugiego. Przykładem bezrobocia frykcyjnego może być student rozglądający się za pracą po ukończeniu studiów albo matka ponownie podejmująca pracę po odchowaniu dziecka. Często bezrobocie frykcyjne kojarzone z bezrobociem „dobrowolnym” ponieważ często mu towarzyszy przenoszenie się z jednego miejsca pracy do drugiego, lepszego.

Bezrobocie strukturalne jest wyrazem niedopasowania podaży pracowników i popytu na siłę roboczą. Występuje ten przypadek wtedy, gdy popyt na pracę jednego typu rośnie, a równocześnie spada popyt na pracę drugiego typu, podaż zaś nie dostosowuje się zbyt szybko. Dla tego bezrobociu strukturalnemu często towarzyszy brak równowagi tak w przekroju zawodów, jak i regionów i gałęzi gospodarek. Przykładem podobnego niedostosowania może być duże zapotrzebowanie na pielęgniarek (spowodowane m.in. starzeniem się społeczeństwa) z kolei popyt na pracę górników jest na dość niskim poziomie (spowodowany m.in. niską mobilnością pracy i kapitału).

Bezrobocie cykliczne -charakteryzuje się niskim łącznym popytem na pracę. Występuje w gospodarce w okresie recesji, kiedy zatrudnienie spada na skutek braku równowagi pomiędzy łącznym popytem i podażą. Wzrost bezrobocia w przekroju różnych gałęzi gospodarki oraz różnych rodzaje prac jest przejawem tego ze bezrobocie nabrało właśnie cykliczny charakter.

Metody oddziaływania w celu zmniejszania różnych rodzajów bezrobocia :

- ulgi podatkowe dla firm przy inwestycjach w dobra kapitałowe, mające wpływ na unowocześnianie produkcji,

- próba obniżenia stop procentowych w celu zwiększenia inwestycji ale bez zmiany wielkości produkcji w gospodarce (chodzi tutaj o zmianę struktury zagregowanego

popytu),

- działania mające na celu zmniejszenie siły oddziaływania związków zawodowych, osłabienie siły których może prowadzić do obniżenia płacy realnej i tym samym zwiększenia zatrudnienia i spadku naturalnej stopy bezrobocia,

- działania mające na celu pomoc w uzyskaniu nowych kwalifikacji zawodowych, zdobywanie doświadczenia zawodowego przez absolwentów, czy też

- działania mające na celu zachęcenie osób pozostających przez długi czas na zasiłku do ponownego podjęcia pracy.

8. Omów poglądy "klasyków" i "keynesistow" w sprawie istnienia i przyczyn bezrobocia oraz sposobów jego zwalczania.

	Keynesowskie	Klasyczne
Istota, przyczyny	Bezrobocie keynesowskie (cykliczne, koniunkturalne) - jest to bezrobocie wynikające z niedostatku popytu, pojawia się ono wtedy, kiedy faktyczna produkcja jest mniejsza od produkcji potencjalnej, podczas kryzysów ekonomicznych i wywołane jest spadkiem koniunktury. Keynesiści tłumaczą powstawanie tego bezrobocia niedostatecznym popytem na dobra i usługi. Ma ono przymusowy i dość długotrwały charakter. Jeden z najważniejszych wniosków z analizy Keynesa mówił, że możliwa jest taka sytuacja, że rynek dóbr i usług znajdzie się w równowadze, ale gospodarka nie będzie w pełni wykorzystywać możliwości produkcyjnych, co oznacza w praktyce utrzymywanie się bezrobocia. Keynesowska teoria przyczyn przymusowego bezrobocia uznaje, że jest ono wywołane niedostatecznym popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym, powodującym niski stopień wykorzystania istniejących zdolności produkcyjnych. Skala popytu globalnego ulega koniunkturalnym wahaniom. Jest to wielkość płynna, gdyż w fazie ożywienia gospodarczego, a tym bardziej wysokiej koniunktury, ten rodzaj bezrobocia znacznie maleje, a nawet może obniżyć się do poziomu naturalnej stopy bezrobocia.	Bezrobocie klasyczne oznacza rodzaj bezrobocia pojawiający się wtedy, kiedy płaca jest rozmyślnie utrzymywana powyżej poziomu, przy którym krzywe podaży pracy i popytu na pracę się przecinają. Bezrobocie klasyczne może być spowodowane albo działalnością związków zawodowych, albo też ustawodawstwem określającym wysokość płac minimalnych, które powoduje, że płace są utrzymywane na poziomie wyższym od poziomu równowagi.
Sposoby zwalczania	W celu zwalczania bezrobocia cyklicznego należy podjąć działania w kierunku pobudzenia popytu. Chodzi więc o ekspansywną politykę fiskalną i monetarną związaną ze zwiększeniem wydatków rządowych, obniżką stóp procentowych. Trzeba jednak pamiętać, że tego typu działania mogą okazać się nieskuteczne. Wynika to przede wszystkim z prostego faktu, że współcześnie coraz więcej dziedzin ma typowo kapitałochłonny charakter, dodatkowo w krótkim okresie istnieje szereg możliwości zwiększenia poziomu produkcji bez konieczności zatrudniania dodatkowych pracowników (np. nadgodziny).	Ekonomiści neoklasyczni postulują skoncentrowanie się nie na popytowej a podażowej stronie gospodarki (stąd nazwa supply-side economics, ekonomia podażowa). Ekonomia podażowa polega na stosowaniu bodźców mikroekonomicznych w celu zmiany poziomu pełnego zatrudnienia, wielkości produkcji potencjalnej oraz naturalnej stopy bezrobocia. W praktyce działania skupiają się na podaży lub popycie na pracę: - po stronie podaży pracy największe znaczenie może mieć obniżenie wielkości zasiłku dla bezrobotnych, ograniczanie wpływu związków zawodowych, subwencje na przekwalifikowania, pomoc na absolwentów, która może umożliwić dostosowanie do potrzeb rynku pracy. - po stronie popytu na pracę kluczowe znaczenie odgrywają zachęty wobec przedsiębiorców prowadzące do ekspansji inwestycyjnej. Można to uzyskać za sprawą systemu dotacji, ulg podatkowych, obniżenia stopy procentowej. W długim okresie celem działań nie powinno być jednak zwiększenie popytu na pracę, ale dostosowanie jego struktury do aktualnej sytuacji ekonomicznej.

13. Wykorzystujące model AD-AS przedstaw reakcję gospodarki na szok podażowy

Szok podażowy odzwierciedlony jest w nagłej zmianie ogólnego poziomu cen. Wynika to z tego, że zmiana jednego (ale za to bardzo istotnego) czynnika kosztotwórczego pociąga za sobą zmianę innych komponentów konstytuujących koszty w całej gospodarce. W następstwie tego rośnie ogólny poziom kosztów w całej gospodarce, jak również i ceny. Przykładem takiego szoku może być nagły i wysoki wzrost cen kosztotwórczych czynników takich jak np. surowce energetyczny, płody rolne.

Szok potażowy (zwany również szokiem cenowym) przerzuca gospodarkę na inny poziom ceny. Przedstawia to poniższy rysunek.

Jak wiadomo krzywa AS to krzywa zagregowanej podaży, której nachylanie zależy od analizowanego okresu.

Okres krótki przedstawiają krzywe SAS1 i SAS2

Okres długi: krzywe LAS1 i LAS2 (płace i ceny są doskonale giętkie więc krzywa AS jest całkowicie nieelastyczna względem poziomu cen i tym samym jest to krzywa pionowa)

Nagły wzrost cen wyżek wspomnianych kosztotwórczych (cenotwórczych) komponentów powoduje przesunięcie krzywej łącznej podaży w lewo (SAS1 do SAS2 - okresie krótkim, lub LAS1 do LAS2 w okresie długim). Przesunięcie tej krzywej powoduje, że odpowiadający równowadze poziom produkcji, przy danej podaży pieniądza, obniża się z Y do Y2. Spada produkcja, a przywrócenie równowagi pomiędzy łącznym popytem i podażą (punkt E2) następuje poprzez wzrost poziomu cen z P1 do P2.

Skutkiem tego jest stagflacja, czyli inflacja (ogólny wzrost poziomu cen i spadek wartości pieniądza) połączona z recesją. Jeśli nie zadziałają siły przeciwstawne do tych, które wywołały powyższy stan recesja będzie się nadal utrzymywała bardzo długo.

Powrót do równowagi (znowu E1) - może odbyć się poprzez spadek kosztów (kosztów produkcji poprzez wprowadzanie innowacji technologicznych) i spadek cen (wywołany presją bezrobocia, które wzrosło na skutek inflacji). Ceny drogą obniżki kosztów ulegają obniżeniu ( z P2 do P1) i towarzyszy temu automatyczny, stopniowy wzrost podaży. Wreszcie gospodarka powraca do stanu równowagi (E1). Powrót do równowagi dokonał się więc kosztem recesji, której skala i czas trwania zależały od wielkości i tempa wzrostu cen (czynników kosztotworczych).

W literaturze podaje się również przykłady tzw. korzystnego wstrząsu podażowego, gdzie krzywa zagregowanej podaży przesuwa się w prawo (duży spadek cen np. ropy na rynkach światowych, lub np. wprowadzenie nowych technologii).Powoduje to wzrost produkcji i spadek poziomu cen. Sytuacja taka zdarza się jednak niezwykle rzadko.

18. Inflacja i bezrobocie są swoistymi „chorobami” gospodarki - która z nich jest Twoim zdaniem, bardziej dotkliwa, poważniejsza?

Inflacja jest utrzymującym się przez dłuższy czas procesem wzrostu cen w gospodarce narodowej, połączonym z dużą utratą wartości pieniądza.

Bezrobocie to zjawisko polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy, poszukujących pracy i akceptujących istniejący poziom wynagrodzenia nie znajduje zatrudnienia.

Jedną z najbardziej znanych współzależności miedzy poziomem inflacji w danym roku a bezrobociem jest krzywa Philipsa. Krzywa Philipsa dowodzi, że wyższej stopie inflacji towarzyszy niższa stopa bezrobocia. Sugeruje to, że możemy wybrać niższe bezrobocie za cenę wyższej inflacji lub odwrotnie.

W stanie długookresowej równowagi gospodarka wytwarza potencjalną (inaczej naturalną) wielkość produkcji, a bezrobocie ma charakter naturalny. Decydują o tym czynniki realne, a nie nominalne. Należą do nich m.in. wielkość zasobów czynników produkcji, poziom technologii, wysokość stóp opodatkowania itd. Inflacja nie ma tu znaczenia, pod warunkiem, że wszystkie ceny P i nominalne stawki płac W rosną w takim samym tempie. Linia długookresowej podaży globalnej jest pionowa i odpowiada produkcji potencjalnej (wielkość produkcji nie zależy od inflacji). Analogicznie, długookresowa krzywa Philipsa jest pionowa i odpowiada wielkości bezrobocia w warunkach równowagi. Poziom bezrobocia w stanie równowagi nie zależy od inflacji.

Krótkookresowa krzywa Philipa pokazuje, że w krótkim okresie większemu bezrobociu towarzyszy wyższa inflacja. Wysokość krótkookresowej krzywej Philipsa zależy od oczekiwanego tempa inflacji.

Zarówno bezrobocie jak i inflacja uważane są przez nas za jedne z najbardziej frapujących problemów gospodarczych. Dzieje się tak dlatego, że oba zjawiska są przez nas bezpośrednio odczuwalne. Jeśli zbyt duża ilość ludzi przez dłuższy czas pozostaje bez pracy, wywołuje to społeczną frustrację i zwątpienie. Szybki i niekontrolowany wzrost cen przyczynia się natomiast do obniżania wartości posiadanych przez nas pieniędzy, przez co w indywidualne plany wydatkowo-oszczędnościowe wkrada się chaos i niepewność jutra.

Im wyższa jest stopa bezrobocia tym niższa inflacja i odwrotnie. Jeżeli państwo chce zmniejszyć bezrobocie zwiększa wydatki, ułatwia dostęp do pieniądza, aby umożliwić inwestowanie, a zatem wzrasta inflacja.

20. Przedstaw główne korzyści społeczeństwa wynikające z prowadzenia handlu zagranicznego.

W wielu przypadkach wymiana międzynarodowa zwiększa dobrobyt w poszczególnych krajach. Często jednak, zwłaszcza w krótkim okresie powoduje straty (np. wzrost bezrobocia w przemyśle samochodowym w wyniku dużego popytu na import tanich aut z Azji). Kraj angażujący się w handel zagraniczny eksportuje i importuje towary, usługi i kapitał. Podstawą handlu międzynarodowego jest wymiana i specjalizacja. Różnice w wyposażeniu krajów w czynniki produkcji powodują różnice w kosztach wytwarzania i cenach towarów między krajami. Ze względu na różnice w warunkach produkcji między krajami, opłaca się każdemu specjalizować w produkcji jednego dobra i wymieniać je na produkty importowane z innych krajów.

Główne korzyści handlu zagranicznego wynikają z istnienia korzyści komparatywnych. Wynikają one z teorii kosztów komparatywnych (inaczej: prawo korzyści komparatywnych) przedstawionej przez Davida Ricardo w 1817. Kraj może podnieść poziom życia i dochód realny dzięki specjalizacji w produkcji tych towarów, w dziedzinie których jego wydajność jest najwyższa. Handel mrd przynosi korzyści, gdy między krajami istnieją różnice kosztów alternatywnych wytwarzania dóbr (ilość innych dóbr, z których trzeba zrezygnować, aby wytworzyć dodatkową jednostkę danego dobra), wykorzystywane są one w zasadzie kosztów komparatywnych mówiącej, że kraje wytwarzają i eksportują te dobra, których względne koszty produkcji są niższe niż w innych krajach, przy czym, dany kraj angażuje się w handel z innymi regionami, nawet jeśli jest bardziej wydajny od tych regionów w każdej dziedzinie produkcji (zwraca się uwagę na relatywną wydajność produkcji nie bezwzględną).

Przykład- korzyści komparatywne: Założenia: źródłem różnic kosztów jest poziom techniki i wydajność pracy. Jedynym czynnikiem produkcji jest praca i nie występują korzyści skali. Istnieje konkurencja doskonała, gdzie cena dobra równa jest kosztowi krańcowemu, przy stałych przychodach ze skali koszt krańcowy jest równy kosztowi przeciętnemu produkcji (P=MC=AC).

Kraj i towar	Koszt jednostkowy (pracochłonność * płaca/h)	Koszt alternatywny
USA
magnetowid	180$	6 koszul
koszula	30$	1/6 magnetowidu
UK
magnetowid	120£	10 koszul
koszula	12£	1/10 magnetowidu

Wnioski: Koszt alternatywny wytworzenia magnetowidu w USA (6 koszul) jest mniejszy niż w UK (10 koszul). Koszt alternatywny wytworzenia koszul w UK (1/10 magnetowidu) jest mniejszy niż w USA (1/6 magnetowidu). USA mają przewagę komparatywną w produkcji magnetowidów a UK- w produkcji koszul. Rezygnując z produkcji 6 magnetowidów, UK wytworzy 60 koszul. USA wytwarzając magnetowidy zrezygnuje z wytworzenia 36 koszul. Gospodarka światowa zyskuje netto 24 koszule, przy niezmniejszonej produkcji magnetowidów- jest to korzyść z wymiany mrd. Wymiana mrd przynosi korzyści dla gospodarki światowej jako całości, ale nie jest pewne, że zyskuje każdy z uczestników wymiany.

Korzyści dla społeczeństwa wynikające z handlu zagranicznego:

• rozszerzenie krajowych możliwości konsumpcyjnych. Wymiana handlowa pozwala na spożycie większej ilości dóbr, niż byłoby to możliwe w ramach zakreślonych granicą krajowych możliwości produkcyjnych, bez handlu i w warunkach samowystarczalności. Kraje angażują się w handel zagraniczny tymi towarami, których nie są w stanie, w rozsądny sposób, same wytworzyć, umożliwiona jest zatem konsumpcja dóbr, których wytworzenie w danym kraju jest niemożliwe lub nieopłacalne (stoki narciarskie w Egipcie),

• tańszy import niż produkcja na miejscu. Efektywna produkcja przy niższej cenie. Specjalizacja pozwala na wzrost skali produkcji i tym samym uzyskanie malejących kosztów produkcji w danym kraju. Rezygnacja z rozdrobnionej i wieloasortymentowej produkcji na rzecz produkcji na dużą skalę umożliwia obniżkę kosztów wytwarzania,

• wzrost płac realnych i dochodów. Obywatele mogą sobie pozwolić na konsumowanie więcej obu rodzajów dóbr- tyle samo produkowanego w kraju do tej pory, ale dodatkowo więcej niż do tej pory dobra importowanego- relatywnie tańszego za tą samą godzinę pracy. Poprawia to sytuację materialną wszystkich obywateli,

• wzrost stopy życiowej obywateli, którzy mogą kupić więcej każdego produktu, co przenosi ich na wyższą krzywą obojętności,

• efektywny poziom specjalizacji i podziału pracy. Kraje produkują dobra, których produkcja jest dla nich relatywnie tańsza niż dla innych krajów. Różnice te spowodowane są dostępnością różnych (ilości) czynników produkcji danych dóbr w różnych krajach. Czynniki te uwzględniają: zasoby naturalne, kapitał, siłę roboczą, zasoby intelektualne i odmienne warunki przyrodniczo- kulturowe poszczególnych krajów,

• międzynarodowy kredyt. Pozwala na czasowe odchylenia wydatków pojedynczego kraju od jego dochodu,

• w wyniku otwarcia na handel, świat jako całość może osiągnąć swą krzywą możliwości produkcyjnych (produkuje więcej i efektywniej).

Źródła:

P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia, t.2, PWN 1998.

D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Makroekonomia, PWE 2007.

R.J.Barro, Makroekonomia, PWE 1997.

21. Czy państwo powinno chronić rynek krajowy przed towarami z zagranicy- przedstaw argumenty „za” i „przeciw”.

Poniższy rysunek prezentuje produkcję, import i konsumpcję danego produktu w warunkach wolnego handlu. Światowa cena jednostki produktu wynosi 3. zakłada się, że przedstawiony kraj nie ma przewagi komparatywnej nad innymi krajami w przypadku danego produktu (dlatego cena krajowa jest wyższa niż cena światowa).

Równowaga bez handlu zostanie osiągnięta w przypadku występowania wysokich kosztów transportu na rynku produktu, bądź ceł o charakterze prohibicyjnym na rynku. Cena równowagi ustalona zostanie na przecięciu krzywych popytu i podaży- przy dość wysokiej cenie równej 6. Cały popyt jest zaspokajany przez producentów krajowych.

W warunkach wolnego handlu cena dobra musi wyrównać się z ceną światową (w innym przypadku na różnicy cen zarabialiby sprytni przedsiębiorcy). Krzywa podaży importu jest doskonale elastyczna, gdyż nie zależy od popytu w danym kraju. W wyniku otwarcia gospodarki krajowa produkcja spadnie (z 6A do ME), część krajowego popytu zostanie zaspokojona importem (EF). Wobec spadku cen sam popyt także wzrośnie (z 6A do MF).

W obliczu spadku produkcji krajowej i spadku cen mogą się pojawić obawy związane z otwarciem gospodarki krajowej na handel zagraniczny. Kraje ograniczają wolny handel narzędziami polityki protekcjonizmu, takimi jak cła (podatek nakładany na import) i kwoty importowe (limit ilości towaru, jakie wolno sprowadzać zza granicy). Import jest ograniczany także kosztami transportu (ograniczenie naturalne). Wszystkie te narzędzia mają podobne skutki, zmniejszając import, zmniejszają popyt i powodują wzrost produkcji krajowej.

Argumentacja za protekcjonizmem:

• cła mogą zmienić terms of trade (definiowane jako stosunek cen eksportowych do importowych) na korzyść danego kraju. Dzieje się tak wówczas, gdy kraj ma w skali światowej pozycję monopolistyczną. Spadek popytu w kraju z nałożonym cłem powoduje wtedy spadek ceny światowej przy jednoczesnym wzroście ceny krajowej wskutek nałożenia cła,

• w pewnych warunkach cła mogą pomóc w redukcji bezrobocia. Cło podnosi popyt na artykuły krajowe kosztem popytu na import, spowoduje to wzrost realnego PNB i obniżenie bezrobocia, podobnie jak zwiększenie inwestycji lub wydatków rządowych na dobra i usługi,

• krótkookresowa protekcja celna „nowego przemysłu” mającego w sobie potencjał wzrostu, w długim okresie może okazać się skuteczna. W konfrontacji z konkurencją zagraniczną przemysły niedojrzałe mogą nie przeżyć wstępnego okresu prób i trudności finansowych. Gdy osiągnie dojrzałość i będzie efektywny to koszty i ceny spadną. Ochrona celna tych przemysłów jest uzasadnione, gdy korzyści uzyskane w późniejszym okresie przewyższają straty spowodowane przez początkowo wysokie ceny przez cła,

• optymalna stawka celna. Popyt dużego państwa może mieć znaczący wpływ na cenę światową. Gdy popyt rośnie, to nie tylko podwyższa się cena ostatniej jednostki importowanego produktu, lecz przeciętna cena płacona za cały import, wtedy społeczny koszt krańcowy importu jest wyższy od ceny światowej- dochodzi do nadmiernego importu, który należy ograniczyć cłami do momentu zrównania się korzyści krańcowej ze społecznym kosztem krańcowym,

Słabsze argumenty (do obalenia):

• obronność kraju. Naród nie powinien poświęcać wolności i bezpieczeństwa dla wzrostu dobrobytu materialnego powstałego wskutek handlu zagranicznego,

• narodowy styl życia. Krajowe zasoby badawcze (w fizyce jądrowej, lotnictwie czy komputerach) rozpłyną się, jeśli nie będzie się chronić przed konkurencją zagraniczną gałęzi przemysłu, w których znajdowałyby ciągłe zastosowanie (np. tradycja produkcji zegarków w Szwajcarii),

• merkantylizm. Jednak samo akumulowanie pieniędzy nie podnosi krajowego poziomu życia. Pieniądze poprawiają go wtedy, gdy można za nie kupować produkty od innych krajów,

• wpływy do budżetu,

• cła dla grup nacisku. Do grup należą grupy polityczne, zawodowe, producentów,

• konkurencja ze strony tańszych robotników zagranicznych. Jednak analiza kosztów komparatywnych pokazuje, że handel jest opłacalny nawet w takich przypadkach ponieważ opiera się na względnych, a nie bezwzględnych przewagach,

• retorsja celna. Nałożenie ceł jako odpowiedź na cła innych państw lub argument do zniesienia tych ceł,

• dumping. Zagraniczni producenci sprzedają swoje towary po cenach niższych od swoich krańcowych kosztów wytwarzania (wskutek pomocy państwa).

Argumentacja przeciw protekcjonizmowi:

Na rysunku poniżej przedstawiono skutki wprowadzenia ceł. Cła są źródłem marnotrawstwa ekonomicznego. Konsumenci płacą więcej, ich wydatki pokazuje obszar 5JLM. Część tej kwoty uzyskuje państwo w formie dochodów z opłat celnych (HJKL), inną część przejmują przedsiębiorstwa w postaci dodatkowych zysków (5HEM). Te wydatki nie stanowią kosztu społecznego netto. Obszar HKE stanowi koszt społeczny netto, czyli podtrzymywania nieefektywnej produkcji krajowej. Gospodarka ponosi straty z powodu:

• spadku konsumpcji krajowej (LF). Cło powoduje wzrost ceny dobra, tym samym spada popyt,

• marnotrawstwa zasobów przeznaczonych na produkcję towarów, w których kraj nie dysponuje komparatywną przewagą, a które mogły być przeznaczone na produkcję dóbr, które zapewniają korzyści komparatywne,

• nieefektywną produkcję (EK). Przy wyższej cenie dobro produkowane jest także przez nieefektywne przedsiębiorstwa, które w wolnym handlu by nie przetrwały, aby zaspokoić popyt krajowy,

• spadek stopy życia ludności. Każdy może kupić mniej dobra gdyż jego cena jest wyższa. Przenosi to konsumenta na niższą krzywą obojętności niż ta, na której by się znalazł gdyby nabywał tańsze dobra z zagranicy a dobra krajowe powstawałyby w wyniku wyspecjalizowanej produkcji (w przypadku podziału pracy zgodnym z teorią kosztów komparatywnych).

Straty te przewyższają na ogół korzyści, uzyskiwane przez rząd z tytułu wpływów celnych (HJKL), które mogą ale nie muszą być przeznaczone na wzrost stopy życiowej ludności.

Źródła:

P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia, t.2, PWN 1998.

D.Begg, S.Fischer, R.Dornbusch, Makroekonomia, PWE 2007.

22. Omów istotę i podstawowe części bilansu płatniczego.

Bilans płatniczy jest to usystematyzowane zestawienie wartości wszystkich transakcji ekonomicznych dokonanych w danym okresie między krajowymi i zagranicznymi podmiotami gospodarczymi. Zależności od czasu, jaki obejmują, mogą być roczne, półroczne lub kwartalne bilanse płatnicze. Mogą również dotyczyć pewnego wyznaczonego obszaru.

Bilans płatniczy informuje o relacjach gospodarki krajowej z zagranicą, służy do oceny sytuacji gospodarczej oraz do określania polityki ekonomicznej. Wyraża bezpośrednio strukturę oraz poziom obrotów płatniczych z zagranicą. Ukazuje rodzaj powiązań kraju z gospodarką światową oraz stopień otwarcia gospodarki.

W bilansie płatniczym zawarte są wszystkie rodzaje transakcji. Można je podzielić na odpłatne i nieodpłatne, a także na grupy: rachunek obrotów bieżących, rachunek obrotów kapitałowych oraz rachunek zmian rezerw rządowych. Każda transakcja ma dwie pozycje: „Winien” (po stronie pasywów) i „Ma” (po stronie aktywów).

Jeśli dana transakcja przynosi krajowi dochód w walucie zagranicznej, zaliczamy ją do aktywów i zapisujemy jako pozycje dodatnią. Jeśli transakcja wymaga wydatkowania waluty zagranicznej , jest elementem pasywów, zapisywanym jako pozycja ujemna. Ogólne biorąc, eksport tworzy aktywa, zaś import tworzy pasywa. Eksport przynosi dochód w walucie zagranicznej, jest więc elementem aktywów. Import wymaga wydatkowania obcej waluty, więc jest elementem pasywów.

Bilans płatniczy ma dwie podstawowe części. Rachunek obrotów bieżących pokazuje wydatki i wpływy z towarów i usług, a także transfery. Rachunek obrotów kapitałowych obejmuje zakup i sprzedaż aktywów. Ważną zasadą jest to że oba elementy bilansu płatniczego muszą się sumować do zera.

1. Obroty bieżące:

Towary

Usługi

Dochody z inwestycji

Transfery jednostronne

2. Obroty kapitałowe:

Prywatne

Państwowe

Zmiany oficjalnych rezerw

Inne

1. Rachunek obrotów bieżących obejmujący handel towarami (import, eksport), wymianę usług, dochody z inwestycji, inne towary, usługi i dochody, oraz jednostronne transfery .

Rachunek obrotów bieżących - to jest zapis płatności związanych z przepływem dóbr i usług, a także pozostałych transakcji bieżących tj. odsetek, dochodów majątkowych, przekazów, dokonywanych pomiędzy danym krajem a resztą świata.

Głównymi elementami rachunku obrotów bieżących są:

- obroty towarowe (widzialne) - zestawienie eksportu i importu dóbr. Wartość eksportu zapisujemy ze znakiem (+) po stronie kredytowej, gdyż powoduje napływ pieniądza do kraju. Z kolei import towarów skutkuje odpływem środków finansowych za granicę, w związku z czym, jest on ujmowany w debet ze znakiem (-). Różnica pomiędzy tymi dwoma wielkościami (eksport, import) nazywana jest saldem obrotów towarowych (widzialnych)

- obroty usługowe (niewidzialne) - obejmują eksport i import usług. Zasady ujmowania tych pozycji w bilansie płatniczym są takie same jak w przypadku towarów tj. eksport ze znakiem (+) zapisywany jest po stronie kredytowej, a import z (-) po debetowej. Różnica z tytułu eksportu i importu usług określana jest mianem salda obrotów usługami.

- pozostałe obroty bieżące, tj. transfery, dochody majątkowe.

transfery - przekazy pieniężne dokonywane z kraju za granicę lub odwrotnie np. pomoc zagraniczna, składki do unijnego budżetu;

dochody majątkowe - przepływy z tytułu odsetek, zysków, dywidend. Te które odpływają z kraju zapisywane są po stronie debetowej w bilansie płatniczym. Te z kolei, które przysługują mieszkańcom danego kraju z tytułu posiadania przynoszących dochód aktywów w innych krajach, zapisywane są ze znakiem (+) po stronie kredytowej.

2. Rachunek obrotów kapitałowych to przepływy inwestycji bezpośrednich osób i firm prywatnych oraz długo i krótkookresowe przepływy pieniężne zarówno prywatne jak i rządowe. Jedna z części obrotów kapitałowych ma szczególny charakter -chodzi o wiersz ukazujący zmiany oficjalnych rezerw. Kiedy wszystkie kraje mają kursy walutowe wyznaczone wyłącznie przez siły rynku, zapis ten w bilansie płatniczym wynosi zero. Niekiedy jednak kraje dokonują „interwencji” na rynkach walutowych, próbując wpłynąć na poziom kursu walutowego przez zakup lub sprzedaż walut obcych. W bilansie płatniczym znajduje to odzwierciedlenie jako zmiana rezerw rządowych albo nazywana również w literaturze przedmiotu zmiana rezerw oficjalnych.

Kardynalną zasadą liczenia bilansu płatniczego jak już było wspomniano wcześniej jest wymaganie, by suma wszystkich pozycji równała się zeru: I +II =0.

Historycznie rzecz biorąc, kraje przechodzą przez poszczególne stadia bilansu płatniczego: od młodego dłużnika, pożyczającego na potrzeby rozwoju gospodarczego, poprzez stadia dojrzałego dłużnika i młodego wierzyciela, aż do stadium dojrzałego wierzyciela, żyjącego wpływów z inwestycji dokonanych w przeszłości.

Źródło: R. E. Hall, J. B. Taylor (2000), P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, (2004) Ekonomia tom 2 (rozdział 21, 34), tom 2., Wikipedia

24. Przedstaw różne ujęcia kursu walutowego - nominalny, realny, oparty na parytecie siły nabywczej

Nominalny kurs walutowy- cena zagranicznego pieniądza wyrażona w pieniądzu krajowym.

Realny kurs walutowy jest miarą względnej ceny dóbr pochodzących z różnych krajów, wyrażonych w jednej walucie

Wzór na wyznaczenie realnego kursu walutowego:

R=( P_k/ P_­z)_*e, gdzie

R - realny kurs walutowy (pieniądz zagraniczny/pieniądz krajowy)

P_­k - poziom cen w kraju

P_z - poziom cen za granicą

e - nominalny kurs walutowy (pieniądz zagraniczny/pieniądz krajowy)

Ścieżka kursu opartego na parytecie siły nabywczej jest to taka ścieżka nominalnego kursu walutowego, na której realny kurs walutowy jest utrzymywany na stałym poziomie w określonym przedziale czasu.

W sytuacji występowania inflacji (np. o różnych poziomach w różnych krajach) możliwe jest utrzymywanie konkurencyjności na stałym poziomie. Odpowiadający temu nominalny kurs walutowy nazywa się kursem opartym na PARYTECIE SIŁY NABYWCZEJ (PPP - purchasing power parity). Kurs oparty na PPP pozwala na utrzymanie stałego kursu realnego, a więc ścieżka jego zmian jest wyznaczana przez ścieżkę zmian relatywnego poziomu cen krajowych w stosunku do cen zagranicznych:

R=e* P_k/ P_z=const => Δe=1/(ΔP_k/P_z)

Oznacza to, że:

- w kraju o wyższej inflacji niż u konkurentów, dla utrzymania PPP kurs nominalny musi wzrosnąć (deprecjacja waluty krajowej),

- w kraju o niższej inflacji niż u konkurentów, dla utrzymania PPP kurs nominalny musi spaść (aprecjacja waluty krajowej).

29. Przedstaw podstawowe czynniki wzrostu gospodarczego, omów wybrany model wzrostu.

Podstawowe czynniki wzrostu gospodarczego.

Zdolności produkcyjne każdej gospodarki zależą przede wszystkim od ilości i jakości występujących w niej zasobów naturalnych, majątku trwałego, jak i również od poziomu techniki produkcji oraz poziomu kwalifikacji pracy.

Wzrost gospodarczy polega więc na rozszerzeniu i ulepszeniu materialnych i osobowych czynników produkcji. Wymaga to ciągłej akumulacji kapitału, dzięki gromadzonym oszczędnościom i inwestycjom, ciągłego doskonalenia ludzkich umiejętności i dokonywania postępu technicznego.

Teoria wzrostu gospodarczego jest ważną częścią teorii rozwoju gospodarczego, która ujmuje całokształt wszystkich czynników i uwarunkowań społeczno-ekonomicznych determinujących rozwój gospodarczy krajów określonego ustroju społecznego (sposobu produkcji), bądź grup krajów i poszczególnych państw. Głównymi materialnymi źródłami wzrostu gospodarczego jest akumulacja (nagromadzenie środków na inwestycje) i postęp techniczny.

Czynników wzrostu gospodarczego jest wiele. Podstawowe z nich to inwestycje, postęp techniczny, alokacja nakładów. Rozpatrzymy je teraz nieco bliżej.

Pomiędzy czynnikami wzrostu gospodarczego istnieją zawsze mniej lub bardziej ściśle związki i wzajemne relacje. Mogą one mieć charakter bezpośredni (ilościowe ujęcie), lub pośredni. Oddziaływanie tych czynników występuje w różnych okresach, z różną siła, i nie jednokierunkowo.

Schemat wzajemnych relacji między czynnikami wzrostu gospodarczego

W kwalifikowanej formie czynniki wzrostu gospodarczego mierzone przyrostem dochodu narodowego (D) można zapisać jako funkcję dochodu narodowego:

DD = F(S, MN, Z, WP, IE, N1, i, e, CSP...)

gdzie:

S - zasoby naturalne

MN - majątek narodowy

Z - zasoby pracy żywej (wielkość zatrudnienia)

WP - wydajność pracy

IE - wielkość i struktura nakładów inwestycyjnych

N1, i, e, - techniki i technologie łącznie z zasobami informacji (naukowej, technicznej, ekonomicznej i scjotechnicznej)

Zmienne S, MN, WP, IE, mogą być wyrażone w wielkościach fizycznych, natomiast zmienna CSP nie da się wyrazić ani w wielkościach fizycznych, ani też wartościowych, jej wpływ ujawnia się głównie poprzez zmiany jakościowe czynnika Z i N1, i, e.

Inwestycje są to nakłady gospodarcze na odtworzenie zużytego majątku narodowego oraz na jego powiększenie. W potocznym rozumieniu przez pojęcie inwestycji rozumie się procesy budowy nowych obiektów produkcyjnych i nieprodukcyjnych oraz ich wyposażenia. Inwestycje dzielą się na 4 główne grupy:

1) maszyny i urządzenia

2) konstrukcje i budowle (mosty, drogi, budynki fabryczne, magazyny)

3) wyposażenie nowych obiektów produkcyjnych w środki obrotowe

4) budynki mieszkalne (szpitale, żłobki, szkoły)

Inwestycje nieprodukcyjne są oczywiście tak samo niezbędne jak inwestycje produkcyjne, ale podobnie jak praca nieprodukcyjna nie wpływają bezpośrednio na wzrost produkcji i dochodu narodowego.

Przyrost dochodu narodowego zależy przede wszystkim od inwestycji produkcyjnych oddanych do użytku w danym roku. Efektywność inwestycji jest ważnym czynnikiem determinującym rozmiary akumulacji. Chcąc utrzymać poziom stopy życiowej ludności, uwzględniając wzrost jej liczby, trzeba na akumulację przeznaczać tym więcej środków, im niższa jest efektywność inwestycji.

Inwestycje te przynoszą większą wartość dochodu narodowego niż przynosiły zamortyzowane środki trwałe.

Na przyrost dochodu narodowego wpływają także czynniki istniejącego już majątku produkcyjnego. Jeden z nich to zużycie się, czyli amortyzacja, starego majątku produkcyjnego. Każdą gospodarkę cechuje określona przeciętna stopa amortyzacji. Jest to relacja wartości zużytego rocznie majątku produkcyjnego do jego początkowej wartości. Odzwierciedla ona przeciętny okres zużywania się środków trwałych (np.: maszyn 10 lat, budynków 25 lat). Jej wielkość przy danej wartości majątku trwałego określa sumę funduszu amortyzacji. Zastępowanie starych, zużytych maszyn na bardziej nowoczesne nazywa się czynnikiem efektywności inwestycji.. Inwestycje te przynoszą większą wartość dochodu narodowego niż przynosiły zamortyzowane środki trwałe.

Postęp techniczny to także źródło wzrostu gospodarczego jest to doskonalenie środków produkcji i metod wytwarzania, doskonalenie wytwarzanych dóbr oraz przedmiotowych warunków pracy i urządzeń. Postępy techniki, technologii i organizacji pracy zwiększają z reguły efekty produkcyjne uzyskiwane z danych zasobów lub pozwalają na osiąganie dotychczasowych efektów przy zużyciu mniejszych zasobów. Rodzaje postępu technicznego mogą być różnie ujmowane.

Zasoby naturalne to kolejny istotny czynnik wpływający na wzrost gospodarczy. Surowce, ich jakość i ilość zależy od złóż geologicznych w danym kraju oraz nakładu inwestycji w ich wydobywanie czyli tworzenie zakładów przemysłu wydobywczego np.: kopalni, rud żelaza itp.

Majątek produkcyjny gospodarki narodowej stanowi materialną (rzeczową ) bazę produkcji, a więc dochodu narodowego. Wymienione wyżej czynniki są więc materialnymi czynnikami wzrostu gospodarczego. Istnieją także niematerialne czynniki, za które uznajemy pracę producentów dóbr, czyli żywa praca produkcyjna, jej ilość, liczba zatrudnionych, przeciętny roczny czas pracy oraz wydajność pracy. W skali całej gospodarki przeciętna wydajność pracy jest mierzona relacją wytworzonego dochodu do liczby zatrudnionych produkcyjnie. W mierniku wydajności pracy jest zawarty czas pracy. Miernik ten należy zdezagregować na roczną liczbę godzin lub dni przepracowanych przeciętnie przez jednego zatrudnionego oraz przeciętną wartość dóbr wytworzonych przez niego w ciągu dnia pracy (w cenach stałych).

Roczny przyrost dochodu narodowego, co wynika z powyższego określają rozmiary wzrostu zatrudnienia i wzrostu przeciętnej wydajności pracy wszystkich zatrudnionych produkcyjnie. Wzrost liczby zatrudnionych określają warunki demograficzne tzn. liczba osób rocznika osiągającego wiek produkcyjny kończących szkolenie zawodowe o profilu pracy produkcyjnej. Wzrost ten jest oczywiście pomniejszony o liczbę osób odchodzących z działów produkcji materialnej na emeryturę lub rentę. To jednak, czy wszyscy zostaną zatrudnieni, zależy od liczby nowych, wolnych stanowisk pracy, a więc od rozmiarów inwestycji. Jeżeli inwestycje nie zostały właściwie zaplanowane (uwzględniony przyrost chętnych do pracy minus odchodzący z pracy) wtedy powstaje zjawisko bezrobocia.

Wzrost wydajności pracy zależy przede wszystkim od postępu technicznego, w tym także od ulepszeń organizacji pracy. na wzrost wydajności wpływają także inne czynniki, należy z nich wymienić: wzrost zawodowych kwalifikacji, działanie systemu motywacji, warunki i bezpieczeństwo pracy.

Wykazując, że wzrost dochodu narodowego jest określany przez wzrost wydajności pracy i wzrost zatrudnienia, przytoczona analiza wskazuje jednocześnie, iż tempo jednego i drugiego zależy głównie od czynników materialnych tj. inwestycji i postepu technicznego. Postęp techniczny i inwestycje zależą jednak w dużym stopniu od typu stosunków ekonomicznych, systemu gospodarowania i ustroju społeczno-ekonomicznego. Istotny wpływ na wzrost gospodarczy mają także jego bariery np.: bariera siły roboczej, bariera surowcowa, bariera handlu zagranicznego lub bariera konsumpcji.

Ale wróćmy do czynników społeczno-ustrojowych. Spośród wielu z nich należy wskazać na układ stosunków międzyludzkich w zakładach pracy oraz układ stosunków społeczno-politycznych. Konflikty w zakładach pracy, a w jeszcze większym stopniu konflikty w skali działów produkcji czy całego społeczeństwa (na tle sprzeczności klasowych) wpływają na spadek stopy wzrostu gospodarczego bądź nawet są czynnikiem jego załamania. Odwrotny wpływ wywiera natomiast stan tzw. spokoju społecznego. W określonych sytuacjach historycznych np.: w okresach odbudowy gospodarki ze zniszczeń wojennych, społeczeństwo może wykazać niezwykłą ofiarność i zapał do pracy. Dzięki takim zrywom okresy te cechuje szybkie tempo wzrostu gospodarczego.

Z innych czynników należałoby wskazać na tak zwane nieuchwytne środki, do których zaliczamy specyficzne cechy narodowe, mentalność społeczną i psychiczną, tradycje historyczne, pracowitość oszczędność. Czynniki te mają charakter egzogeniczny. Do czynników czysto egzogenicznych zaliczamy: rolę środowiska geograficznego (klimat, ukształtowanie terenu, zasoby wody, bogactwa naturalne) oraz uwarunkowania zewnętrzne (dogodne rynki zbytu, współpraca i kooperacja gospodarcza).

Modele wzrostu gospodarczego

To uproszczone schematy ukazujące podstawowe zależności miedzy czynnikami wzrostu, abstrahujące od szczegółów i wpływu czynników drugorzędnych,
a uwzględniające przede wszystkim podstawowe związki przyczynowo-skutkowe zachodzące
w procesie wzrostu gospodarczego.

Jednym z najbardziej znanych, wczesnych modeli wzrostu gospodarczego jest model opracowany przez angielskiego ekonomistę Roya Forbesa Harroda, który dla określenia warunków wzrostu posłużył się następującym wzorem:

GC = s

gdzie G oznacza stopę wzrostu dochodu (PNB lub PKB), a C oznacza krańcowy współczynnik kapitału, czyli współczynnik kapitałochłonności określający wielkość nakładu inwestycji na jednostkę przyrostu dochodu.

Podobny do poprzedniego jest model opracowany przez Evseya Domara Podstawowe
równanie Domara wygląda tak:

α1/⋅IΔYd=Δ

Yd oznacza potencjalny przyrost dochoduΔGdzie wynikający z rosnącego - odpowiednio
do zwiększanych mocy wytwórczych - I oznacza przyrost wydatkówΔpopytu,
- odwrotnośćαinwestycyjnych, zaś 1/ krańcowej skłonności do oszczędzania, która jest stała z założenia.

Podstawą dla formuły Domara jest przyrost dochodu uzyskany w wyniku stworzenia nowych
zdolności wytwórczych w gospodarce, które zależą od ich efektywności Yd do wielkości nakładówΔwyrażonej stosunkiem przyrostu dochodu narodowego Wynika stąd, że przyrost dochoduαinwestycyjnych I, czyli stosunku 1/ wyniesie:

Różnica między modelem Harroda a modelem Domara polega na przyjęciu odmiennych punktów wyjścia. Harrod analizuje wpływ przyrostu narodowego na przyrost wydatków inwestycyjnych równych przyrostowi oszczędności przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych gospodarki, co zapewnia gwarantowana stopa wzrostu. Natomiast punkt wyjścia Domara jest odwrotny, mianowicie analizuje on wpływ przyrostu inwestycji na przyszłą zdolność wytwórczą gospodarki i pokazuje stopy wzrostu dochodu narodowego, która umożliwia pełne wykorzystanie zwiększonych dzięki inwestycjom, zdolności produkcyjnych gospodarki.

Wielkie znaczenie dla rozwoju teorii wzrostu gospodarczego miał model opracowany przez
Roberta Solowa:

Pr=F(L,C)

Gdzie: Pr- wielkość produkcji, L- nakład pracy, C nakład kapitału
Model ten wyjaśnia, w jaki sposób wzrost zasobów kapitału, wielkości
zastosowanej w produkcji siły roboczej oraz postęp w dziedzinie technologii oddziałują na
siebie i w jaki sposób wpływają na zwiększenie produkcji. Przede wszystkim model ten wyjaśnia wpływ podaży i popytu na dobra i usługi na wielkość akumulacji kapitału w danym czasie.
Popyt wyznacza rozmiary produkcji, wytworzonej w danym czasie a popyt decyduje o podziale tej produkcji na elementy ostateczne.
W modelu tym, wielkość kapitału podlega zmianom z dwóch głównych powodów: po pierwsze inwestycje powiększają ogólną wielkość kapitał; po drugie pewna część starego kapitału ulega zużyciu co powoduje obniżenie zasobu. Natomiast na wzrost produkcji wpływają trzy czynniki:

1. wzrost kapitały,

2. przyrost ludności,

3. postęp techniczny.

Wśród modeli wzrostu gospodarczego model Kaleckiego wyróżnia się dużym stopniem precyzji założeń i analizy oraz szczególnym podejściem do czynników wzrostu dochodu. Kalecki rozpatruje proces wzrostu z dwóch stron: z jednej strony bada wpływ wielkości zatrudnienia i jego jakości na wzrost dochodu, a z drugiej - wpływ rzeczowych czynników wzrostu, takich jak inwestycje oraz ich techniczny poziom. Model ten ma zatem charakter dwuczynnikowy, ponieważ obejmuje prace i kapitał. Wprowadza jednocześnie czynnik zmian technicznych i postępu technicznego determinujący efektywność poniesionych nakładów inwestycyjnych.

44. Konkurencja oligopolistyczna - model Cournota i Stackelberga. Kartel jako przykład strategicznych zachowań podmiotów ekonomicznych.

1.Czym jest konkurencja oligopolistyczna?

Jest to niedoskonała forma struktury rynkowej. Można ją umiejscowić pomiędzy doskonałą konkurencją, a monopolem. W przypadku doskonałej konkurencji mamy kontakt ze znaczną ilością podmiotów na rynku, natomiast monopol charakteryzuje się występowaniem jednej potężnej firmy.

W przypadku oligopolu obserwujemy sytuacje, gdzie na rynku występuje kilku producentów danego dobra. Oligopol charakteryzuje się brakiem konkurencji cenowej pomiędzy uczestnikami tego rynku. Firmy rywalizują ze sobą na innych polach, takich jak jakość, obsługa, promocja, itp. Oligopol jest formą konkurencji niedoskonałej, cechuje się najwyższym stopniem monopolizacji. W oligopolu występuje również duża bariera wejścia.

2. Model Cournota

Model Cournota jest najbardziej popularnym modelem konkurencji niedoskonałej. Z założenia model ten ukazuje sytuacje gdzie przedsiębiorstwo dążąc do maksymalizacji zysku wpływa na wielkość swojej produkcji, kieruje się przewidywanymi wielkościami produkcji konkurentów. Oznacza to, że firmy nie decydują o cenie, ale o poziomie swojej produkcji. Model Cournota zakłada również, że produkowane przez wszystkie firmy dobra są identyczne i mają jednakową cenę.

Sedno analizy Cournota polegana tym, że każda z firm przyjmuje wielkość produkcji drugiej firmy jako daną i dostosowuje swoją podaż, znając także popyt rynkowy. Należy podkreślić właśnie to, że każda firma określa własną wielkość produkcji, przyjmując produkcje konkurenta za daną i nie oczekując jakichkolwiek zmian dostosowawczych u konkurenta. Innymi słowy, każda firma uważa się za naśladowcę reagującego na decyzje konkurenta, ale nie powodującego u niego reakcji dostawczych.

W modelu Cournot'a mamy do czynienia z sytuacją, w której obie firmy jednocześnie decydują o wytwarzanych przez siebie ilościach. Muszą przy tym przewidzieć wybór konkurenta dotyczący ilości. Przy danych oczekiwaniach każda firma wybiera produkcję maksymalizującą zyski.

Założenia modelu Courenta:

1. firma 1 oczekuje, że firma 2 będzie wytwarzała y₂^e jednostek produkcji.

2. firma 1 decyduje się wytwarzać y₁ jednostek

3. ogólna produkcja Y = y₁ + y₂^e, co wywoła cenę rynkową p(Y).

Problem maksymalizacji zysku F1 ma postać:

max[p(Y)y₁ - c₁(y₁)]

y₁

Zależność między wybraną przez F1 ilością produkcji a oczekiwaną przez F1 produkcją F2 wyraża się przez: y₁ = f(y₂^e). Jest to funkcja reakcji, która opisuje optymalny wybór dokonany przez jedną firmę jako funkcję jej oczekiwania co do wyboru dokonanego przez inną firmę. Każda firma wybiera własny poziom produkcji zakładając, że produkcja drugiej firmy wyniesie odpowiednio y₁^e lub y₂^e. Firmy co do tych oczekiwań mogą się jednak mylić.

W równowadze Cournot'a każda z firm maksymalizuje swoje zyski przy danych przekonaniach, co do wyboru produkcji dokonywanego przez drugą firmę, a przekonania te są potwierdzone w punkcie równowagi, tzn. każda firma wybiera jako optymalny ten poziom produkcji, o którym druga firma sądzi, że będzie wybrany. Równowaga Cournot'a znajduje się w punkcie, gdzie przecinają się dwie krzywe reakcji:

y₁^* = f(y₂^*)

y₂^* = f(y₁^*)

W punkcie Cournot'a każda firma wytwarza ilość produkcji maksymalizującej jej zyski przy danym wyborze poziomu produkcji dokonanym przez drugą firmę.

3. Model Stackelberga

Zgodnie z założeniami tego modelu, każde z przedsiębiorstw w duopolu wybiera poziom swojej produkcji dążąc do maksymalizacji zysku. Zakłada się, że produkowane przez wszystkie firmy dobra są identyczne i mają jednakową cenę. Od wyżej opisywanego modelu Cournota różni się tym, że o wielkości produkcji firmy nie decydują jednocześnie, lecz jedna z firm podejmuje tę decyzję jako pierwsza. Wielkość ta jest następnie obserwowana przez drugiego konkurenta, który wówczas podejmuje swoją decyzję dotyczącą wielkości produkcji.

W tym modelu założono że jeden z duopolistów wie że drugi zachowuje się zgodnie z założeniami modelu Cournota, a więc zna krzywą reakcji konkurenta i wbudowuje ją do własnej funkcji zysku, co pozwala postępować mu jak monopolista.

Równowaga Stackelberga

qB

qB2 EB

EA

qB1

0 qA1 qA2 qA

Firma lepiej znająca rynek wbudowuje funkcje reakcji naiwnego konkurenta do swojej funkcji celu i dzięki temu osiąga zysk na wyższym poziomie, niż to miało miejsce w modelu Cournota. Oczywiście, naiwny konkurent płaci za nieznajomość rynku, osiągając mniejszy zysk w porównaniu z modelem Cournota. Mądrzejszą firmą może być zarówno Firma A jak i firma B. Jeśli to firma A będzie tą mniej „naiwną” firmą to firma B będzie podejmować decyzje zgodnie z własną funkcją reakcji, a firma A będzie max. zysk, osiągając pkt równowagi EA. Jest to pkt równowagi Stackelberga jeśli to A jest liderem. Przez wyłączenie funkcji reakcji B, A postępuje jak monopolista maksymalizujący zysk i produkcje qA2. Firma B postępując zgodnie ze swoją krzywą reakcji produkuje mniej w porównaniu z A - qB1, osiągając niższy zysk.

Może również wystąpić taka sytuacja, kiedy obydwie firmy uważają, że konkurent będzie postępował zgodnie z modelem Cournota. Sytuacja nosi nazwę nierównowagi Stackelberga. W konsekwencji albo pojawi się wojna cenowa trwająca tak długo, aż jeden z konkurentów zgodzi się na rolę naśladowcy, albo dojdzie do porozumienia i obydwie firmy odejdą od naiwnych krzywych reakcji. Będą one przybliżać się do krzywej kontraktowej Edgewortha, jednocześnie zwiększając własne zyski. Końcowy pkt równowagi leży na krzywej kontraktowej i wtedy łączny zysk gałęzi jest max.

qB

N - pkt nierównowagi Stackelberga

0 qA

Firma 1 (F1) jest liderem i produkuje ilość y₁, F2 jest naśladowcą i reaguje wybierając ilość y_2. Cena rynkowa zależy od łącznej ilości wyprodukowanego dobra, o czym wiedzą obie firmy. Lider decydując o wielkości produkcji maksymalizującej jego zyski musi wziąć pod uwagę zachowanie naśladowcy, który również będzie dążył do maksymalizacji zysku. Zysk naśladowcy zależy od wyboru ilości produkcji przez lidera, zatem wielkość y₁ naśladowca traktuje jako daną.

max [p(y₁ + y₂) y₂ - c₂(y₂ )]

y₂

Naśladowca wybiera taki poziom produkcji, przy którym przychód krańcowy MR₂ równa się kosztowi krańcowemu MC₂:

MR₂ = p(y₁ + y₂) + Δp/Δ y_2* y₂ = MC₂

Kiedy naśladowca powiększa swoją produkcję, powiększa też swoje przychody dzięki sprzedaży większej ilości produktu po cenie rynkowej. To jednak powoduje spadek ceny o
Δp i obniża zyski ze wszystkich jednostek. Wybór dokonany przez naśladowcę zależy od wcześniejszego wyboru lidera: y₂ = f₂(y₁). Funkcja f₂(y₁) jest nazywana funkcją reakcji, gdyż mówi o tym, jak naśladowca będzie reagował na ilość produkcji wybraną przez lidera.

Wyprowadzenie krzywej reakcji w przypadku popytu liniowego (odwrócona funkcja popytu):

p(y₁ + y₂) = a - b(y₁ + y₂)

Przy upraszczającym założeniu, że koszty wynoszą zero funkcja zysku firmy 2 ma postać:

Π₂(y_, y₂) = [a - b(y₁ + y₂)] y₂

Po przemnożeniu przez y₂ rysujemy na podstawie otrzymanego wyrażenia linie jednakowego zysku. Są to linie przedstawiające te kombinacje y₁ oraz y₂, które zapewniają stały poziom zysku firmy 2. Jeśli ustalimy produkcję firmy 2 na pewnym poziomie, to zyski firmy 2 będą rosły w miarę jak lider będzie zmniejszać swoją produkcję. Maksymalne zyski firma 2 może osiągnąć, gdy F1 nie produkuje nic, zatem F2 jest monopolistą. Aby wyprowadzić krzywą reakcji, przyrównujemy przychody krańcowe a - by₁ - 2by₂ do kosztów krańcowych, które w tym przypadku są równe 0 i „wyciągamy” y₂.

Przywódca dokonując wyboru wielkości produkcji jest świadomy swojego wpływu na naśladowcę, a więc zna jego funkcję reakcji f₂(y₁). Problem maksymalizacji zysku lidera ma postać:

max [p(y₁ + y₂) y₁ - c₁(y₁ )]

y₁

przy czym y₂ = f₂(y₁)

Lider wie, że przy jego własnej produkcji równej y₁ całkowita ilość produktu na rynku wyniesie y₁+ f₂(y₁). Dla popytu liniowego i kosztów krańcowych równych 0 zysk lidera wynosi:

Π₁(y_1, y₂) = p(y₁ + y₂) y₁ = a y₁ - by₁² - b y₁y₂

po podstawieniu za y₂ funkcji reakcji i uproszczeniu otrzymujemy:

Π₁(y_1, y₂) = 0,5a y₁ - 0,5by₁²

Przy takiej formule przychód krańcowy równa się: MR = 0,5a - by₁ zatem dla MR = MC = 0:

y₁= a/2b. Aby znaleźć produkcję naśladowcy podstawiamy znalezione y₁ do funkcji reakcji. Otrzymujemy y₂= a/4b. Ogólna produkcja gałęzi wynosi więc y₁+ y₂ = 3a/4b.

Lider wybiera taki punkt na krzywej reakcji firmy 2, który jest punktem styczności z jego najniższą możliwą linią jednakowego zysku, co zapewnia firmie 1 najwyższy możliwy zysk. Punkt ten nazywany jest Równowagą Stackelberg'a.

4. Kartel

Kartel to porozumienie monopolistyczne pomiędzy samodzielnymi finansowo, technicznie i prawnie producentami. Celem takowego porozumienia może być ograniczenie lub wyeliminowanie pozostałej konkurencji z rynku. Porozumienie może dotyczyć wielkości wytwarzanej produkcji, podziału rynków zbytu lub poziomu ustalonych cen. Firmy, które działają w konkurencji oligopolistycznej mogą się porozumieć w celu uzyskania struktury monopolu na rynku. Jeżeli firmy ograniczą produkcje, wtedy wzrośnie cena danego produktu. Dzięki takiemu działaniu firma uzyskuje większą marżę, a więc i zysk.

Problem maksymalizacji zysku polega na wybraniu takich poziomów produkcji, aby maksymalizować całkowite zyski gałęzi:

max[p₁(y₁ + y₂)(y₁ + y₂) - c₁(y₁) - c₂(y₂)]

y₁ y₂

Kiedy firma 1 rozpatruje rozszerzenie produkcji o Δy₁ musi rozważyć dwa efekty: dodatkowy zysk ze sprzedaży większej ilości produktu oraz redukcję zysku z tytułu obniżenia ceny. Przy czym obniżka cen zależy od wielkości produkcji w całej gałęzi, dlatego firma 1 musi brać pod uwagę obie wielkości produkcji y₁ y_2.

Jeśli firma 1 wierzy, że F2 będzie utrzymywała swoją produkcję na ustalonym poziomie, to jest także przekonana, że może zwiększyć zyski przez powiększenie własnej produkcji. Tak więc głównym problemem kartelu jest „pokusa” zwiększenia własnej produkcji, która z globalnego punktu widzenia może popsuć rynek i doprowadzić do upadku kartelu. Aby zapewnić efektywne działanie kartelu, firmy muszą mieć sposób na wykrywanie i karanie oszustw. Jedną z metod jest wzajemne obserwowanie produkcji. Warunkiem trwałości porozumienia jest również wiarygodność gróźb graczy, że w razie oszustwa oni też zwiększą produkcję. Zależy to w dużej mierze od ich zdolności produkcyjnych, ale także od względów politycznych np. w przypadku OPEC.

48. Popyt na pracę i podaż pracy, równowaga na rynku pracy w warunkach doskonałej konkurencji, monopsonu i przy istnieniu związków zawodowych.

Popyt na pracę to ilość osób lub godzin pracy, jaką pracodawcy są skłonni zatrudnić przy określonych stawkach płacy (realnej).

Jest on popytem pochodnym, tzn. wynika z popytu na dobra i usługi, do wytwarzania lub świadczenia których wykorzystuje się dane kwalifikacje pracownika. Decyzje przedsiębiorstwa odnośnie rozmiarów produkcji oraz wielkości zapotrzebowania na czynniki produkcji (praca, kapitał, ziemia) są ze sobą ściśle powiązane.

Popyt na pracę dzieli się na indywidualny popyt na pracę pojedynczego przedsiębiorstwa i rynkowy popyt na pracę, będący zsumowaniem wszystkich indywidualnych zapotrzebowań przedsiębiorstw na rynku (=popyt zagregowany; kształt linii popytu zagregowanego jest podobny do linii popytu indywidualnego).

Podaż pracy - to liczba osób, które chcą w danym okresie pracować za określoną stawkę płacy.

Czynniki wpływające na podaż pracy

Czynniki demograficzne :

• Przyrost naturalny

• Struktura ludności wg wieku

• Saldo migracji

• Struktura zamieszkania "miasto-wieś"

• Struktura ludności wg płci

• System szkolenia i kształcenia

• Mobilność

• Indywidualne motywacje i decyzje

Czynniki ekonomiczne

• Wysokość płacy realniej

• Wysokość podatków od dochodów

• System opieki społecznej państwa

• Wysokość płacy nominalnej

Porównując popyt i podaż możemy określić ceny równowagi i zaangażowanie ilości pracy.

Podaż pracy kształtuje się inaczej w krótkim i długim okresie.

Na przykład: w krótkim okresie przy stałej podaży pilotów w gospodarce spowoduje podniesienie płacy zapewniającej utrzymanie równowagi na rynku pracy pilotów. W długim okresie, wysokie płace staną się sygnałem dla innych osób, które postanowią kształcić się w zawodzie pilota. Podaż pracy zatem wzrośnie w długim okresie [Begg, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2007, s. 295-296]

Przedsiębiorstwo stara się wytworzyć produkty możliwie jak najtaniej, a następnie wybiera wielkość produkcji zapewniający maksymalizację zysku. Wzrost ceny pracy w stosunku do ceny kapitału skłania do wyboru bardziej kapitałochłonnych technologii. Wzrost ceny kapitału względem ceny pracy skłania natomiast do wyboru bardziej pracochłonnych metod produkcji (przykład: rolnictwo w UE zmechanizowane / wysokie koszty pracy/, a w Indiach opiera się na pracy ludzi /tania siła robocza, maszyny stosunkowo drogie/ ).

W długim okresie, na rynku pracy występuje efekt substytucyjny i efekt produkcyjny .

• efekt substytucji zasobów - zasoby które drożeją zastępowane są zasobami względnie tańszymi (jeśli nie zmieniają się równocześnie produktywności). Wyższa relatywna cena pracy skłania do zastępowania jej kapitałem.

• efekt produkcyjny (analogiczny do efektu dochodowego w teorii popytu konsumpcyjnego) - zwiększając krańcowy koszt produkcji, wzrost płacy prowadzi do zmniejszenia rozmiarów produkcji [inaczej: zmienia się popyt na zasoby w wyniku zmiany ich cen oraz (pochodnie) zmiany kosztów i wielkości produkcji. Czyli to, że zasób zdrożał nie oznacza tylko tego, że będzie w mniejszym stopniu używany, ale ponieważ że musi być używany wzrosną koszty produkcji, spadnie sama produkcja, a co za tym idzie zmniejszy się zapotrzebowanie na zasób.]

Źródło rysunku: Begg David, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2007, s. 298

Im większa elastyczność popytu na produkty przedsiębiorstwa, tym większy będzie spadek produkcji pod wpływem wzrostu ceny danego czynnika produkcji (w tym wypadku - pracy) i przesunięcia krzywej długookresowego kosztu krańcowego. Im silniejszy jest ten efekt (zmniejszenie produkcji), tym większy będzie spadek popytu na wszystkie czynniki produkcji.

Popyt przedsiębiorstwa na pracę w krótkim okresie

Krańcowy produkt pracy (MPL-marginal product of labour) = przyrost produkcji uzyskiwany w wyniku zatrudnienia dodatkowego pracownika przy założeniu, że nakłady innych czynników produkcji pozostają niezmienne.

Początkowo, przy zatrudnianiu dodatkowych pracowników MPL wzrasta (np. z powodu niepełnego wykorzystania potencjału maszyn, przy założeniu: w krótkim okresie ilość kapitału jest stała), jednak po osiągnięciu pełnego wykorzystania wszystkich maszyn (lub innych zasobów produkcyjnych) każdy następny pracownik przysparza coraz mniej dodatkowej produkcji. Nazywamy to malejącą krańcową produkcyjnością pracy.

Wartość krańcowego produktu pracy (MVPL - marginal value product of labour) to dodatkowy utarg uzyskany w wyniku sprzedaży produktu wytworzonego przez dodatkowego pracownika.

W warunkach konkurencji doskonałej wartość krańcowego produktu wytworzonego przez dodatkowego pracownika jest równa fizycznym rozmiarom wytworzonej przez niego produkcji pomnożonym przez cenę, po jakiej produkt jest sprzedawany. Od utargu uzyskanego dzięki zatrudnieniu dodatkowej osoby przedsiębiorstwo musi odjąć dodatkowe koszty płacowe (otrzymuje w ten sposób informacje o przyroście zysku).

Przedsiębiorstwo zwiększa zatrudnienie dopóki wartość krańcowego produktu wytworzonego przez dodatkowego pracownika przewyższa poziom płacy.

Maksymalizacja zysku przedsiębiorstwa następuje przy zrównaniu utargu krańcowego z kosztem krańcowym. Jest to równoznaczne ze zrównaniem utargu krańcowego uzyskanego z zatrudnienia dodatkowej jednostki czynnika zmiennego ( w tym wypadku - pracy) z krańcowym kosztem jego pozyskania.

Źródło rysunku: Begg David, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2007, s. 300

Monopson -> Przedsiębiorstwo o pozycji monopsonistycznej ma do czynienia z rosnącą krzywą podaży danego czynnika, musi więc oferować wyższą cenę, aby przyciągnąć większą jego ilość. Koszt krańcowy dodatkowej jednostki czynnika produkcji przekracza zatem jego cenę. Zwiększając ilość stosowanego czynnika produkcji, przedsiębiorstwo podbija cenę płaconą wszystkim zatrudnionym dotychczas jednostkom tego czynnika.

W przypadku przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonałej funkcja krańcowego produktu pracy (MVPL) opisuje utarg krańcowy związany z zatrudnieniem dodatkowego pracownika. Określenie wartość krańcowego produktu pracy MVPL odnosi się TYLKO do przedsiębiorstw działających w warunkach wolnej konkurencji, które nie mają wpływu na cenę sprzedawanych produktów. W tym wypadku MVPL jest po prostu krańcowym produktem pracy (MPL) wyrażonym w jednostkach fizycznych i pomnożonym przez cenę tego produktu.

Termin krańcowy przychód z pracy (MRPL - marginal revenue product of labour) odnosimy natomiast do przedsiębiorstw dostarczających wyroby, na które krzywa popytu opada (monopol lub konkurencja niedoskonała).

Krańcowy przychód z pracy to przyrost utargu przedsiębiorstwa, będący wynikiem sprzedaży dodatkowych jednostek produktu.

Chcąc wyznaczyć MRPL bierzemy krańcowy produkt pracy MPL, wyrażający przyrost produkcji związany z zatrudnieniem dodatkowego pracownika, a następnie obliczamy przyrost utargu przedsiębiorstwa ze sprzedaży dodatkowych jednostek produktu.

Poniższy rysunek przestawia kształtowanie się MVPL i MRPL dla dwóch przedsiębiorstw stosujących tę samą technologię (MVPL - przeds. działające na rynku konk. doskonałej, MRPL - konk. niedoskonała lub monopol).

Źródło rysunku: Begg David, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2007, s. 302

PODAŻ PRACY

Podaż pracy - to liczba osób, które chcą w danym okresie pracować za określoną stawkę płacy.

Zasób siły roboczej to ogół jednostek pracujących lub poszukujących zatrudnienia.

Stopień aktywności zawodowej to odsetek danej grupy ludności w wieku produkcyjnym, wchodzący w skład zasobu siły roboczej.

Indywidulana decyzja odnośnie podaży pracy zależy m.in. od płacy realnej (W/P) , tzn. płacy nominalnej podzielonej przez wskaźnik cen dóbr. Płaca realna mierzy siłę nabywczą wynagrodzenia.

Rysunek poniżej przedstawia krzywe podaży pracy. W punkcie A krzywa SS2 „zawraca”. Wynika to z faktu, iż po osiągnięciu pewnego poziomu płacy realnej dalszy jej wzrost skłania ludzi do ograniczenia oferowanej pracy. Alternatywą jest np. przyjemność pozostania w domu.

Źródło rysunku: Begg David, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2007, s. 302

W niektórych krajach obowiązują płace minimalne określone ustawowo w skali całego kraju lub ustalane w układach zbiorowych, zawieranych w poszczególnych gałęziach gospodarki.

Rysunek poniżej przedstawia krzywą popytu DLDL oraz krzywą podaży SLSL pracowników określonego zawodu w danej gałęzi. Równowagę w wolnej konkurencji wyznacza punkt E. W przypadku wyznaczenia płacy minimalnej na poziomie W2 część osób, zwłaszcza o niższych kwalifikacjach, nie może podjąć pracy, mimo iż chciałyby pracować (L2-L1 =nadwyżka podaży pracy)

Przymusowo bezrobotni to ci, którzy są gotowi pracować za występujące na rynku stawki płac, lecz nie mogą znaleźć zatrudnienia.

W efekcie istnienia płacy minimalnej wiele osób jest pozbawionych pracy. Wyższe płace sprawiają, że maleje popyt na pracę (czyli wielkość zatrudnienia).

Podobny skutek może wywołać istnienie silnych związków zawodowych. Gdy związek wymusi na pracodawcach stawkę płacy wyższą od stawki W0 (istniejącej w przypadku konkurencji doskonałej na rynku pracy), spowoduje to spadek zatrudnienia w tej gałęzi gospodarki. Z punktu widzenia związku zawodowego wynikłe stąd bezrobocie jest bezrobociem dobrowolnym, stanowi bowiem rezultat świadomego wyboru związku (poziom zatrudnienia względem poziomu płac). Jednak z punktu widzenia członków związku, którzy utracili pracę, jest to bezrobocie przymusowe.

Źródło rysunku: Begg David, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2007, s. 322

Źródło rysunku: Begg David, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2007, s. 353

53. Wartość pieniądza w czasie

Literatura:

P.Samuelson, W.Nordhaus, Ekonomia, PWN, Warszawa 1995.

Wartość pieniądza może ulegać zmianie. Ekonomiści używają terminów siła nabywcza lub wartość pieniądza, by opisać ilość oraz jakość dóbr i usług, które możemy kupić za posiadane pieniądze.
Kiedy ceny rosną, za tę samą sumę pieniędzy możemy kupić coraz mniej. Maleje więc ich siła nabywcza. Kiedy ceny spadają, ma miejsce sytuacja odwrotna. Ujmując to inaczej, kiedy rosną ceny, wtedy wartość pieniądza spada; kiedy ceny spadają, wtedy wartość pieniądza rośnie.
Zjawisko wzrostu ogólnego poziomu cen nazywamy inflacją. Możemy także powiedzieć, że inflacja to obniżanie się siły nabywczej pieniądza - jego wartości rynkowej. Sytuację, w której ceny spadają określamy jako deflację. Wartość pieniądza, np. złotówki maleje w okresach inflacji, a wzrasta w okresach deflacji.

W Polsce pomiarem inflacji zajmuje się GUS. Inflację można mierzyć na wiele sposobów. Dwa najważniejsze wskaźniki inflacji to indeks cen towarów i usług konsumpcyjnych - CPI i indeks cen produkcji sprzedanej przemysłu - PPI.

Pytanie 55. Ekonomiczne przesłanki prowadzenia wymiany międzynarodowej

Ekonomia uczy, że handel międzynarodowy przynosi krajowi korzyści. Pobudza specjalizację i rozszerza krajowe możliwości konsumpcyjne. Japonia sprzedaje Stanom Zjednoczonym aparaty fotograficzne, Stany sprzedają Australii komputery, obieg ten zamykają Australijczycy, sprzedając Japończykom węgiel. Poszczególne społeczeństwa, specjalizując się w dziedzinach, w których osiągają największa względną wydajność, mogą osiągnąć konsumpcję wyższą niż ta, która byłaby możliwa przy produkcji potrzebnych dóbr we własnym zakresie.

Zasada kosztów komparatywnych głosi, że kraj może osiągnąć korzyści z handlu nawet wówczas, gdy jest bezwzględnie bardziej wydajny (lub mniej wydajny) niż inne w produkcji wszystkich towarów.

Powiedzmy, że Stany Zjednoczone mają wyższą niż reszta świata produkcję na zatrudnionego (albo na jednostkę nakładów) zarówno w produkcji komputerów jak i zboża. Załóżmy jednak, że Stany Zjednoczone są stosunkowo bardziej wydajne w produkcji komputerów niż zboże. Na przykład mogą być o 50% bardziej wydajne w produkcji komputerów i o 10% bardziej wydajne w produkcji zboża. W tym przypadku dla Stanów Zjednoczonych korzystny może być eksport towaru wytwarzanego stosunkowo bardziej efektywnie (komputerów) i import towaru, którego produkcji owa względna przewaga jest mniejsza.

Popatrzmy teraz na taki biedny kraj, jak Mali. W jaki sposób taki zubożały kraj, w którym pracownicy ciągle jeszcze posługują się ręcznymi warsztatami i wykazują wydajność stanowiącą zaledwie ułamek wydajności pracowników w krajach uprzemysłowionych, może liczyć na eksport swoich tekstyliów? O dziwo, zgodnie z zasadą kosztów komparatywnych, Mali może odnosić korzyści, eksportując towary, które produkuje względnie mniej efektywnie (jak turbiny i samochody)

Zasada korzyści komparatywnych głosi, że każdy kraj odniesie korzyści, jeżeli będzie się specjalizował w produkcji i eksporcie tych towarów, które może wytworzyć przy stosunkowo niskim koszcie. I na odwrót, każdy kraj odniesie korzyści, jeżeli będzie importował te towary, które produkuje po stosunkowo wysokim koszcie.

Do uzyskiwania korzyści z handlu międzynarodowego wystarczy bowiem istnienie względnych różnic w kosztach wytwarzania (wydajności produkcji) w obu krajach. Ricardo ilustrował to przykładem dotyczącym produkcji wina i płótna w Anglii i Portugalii. Tutaj - przykład Polska i Niemcy.

Załóżmy, że Polska i Niemcy produkują dwa towary: miedź i wino. Jednakże koszty produkcji nie tylko wina, ale i miedzi są niższe w Niemczech. Inaczej mówiąc, Niemcy są bardziej wydajne zarówno w produkcji wina, jak i miedzi (por. Tablica 1.).

Tablica 1. Względne różnice jako podstawa handlu międzynarodowego

Kraje	Miedź	Wino
Polska	8 t/1 dzień	4 beczki/1dzień
Niemcy	9 t/1 dzień	18 beczek/1dzień

W myśl teorii kosztów absolutnych handel między obu krajami nie powinien istnieć gdyż Niemcy produkują taniej zarówno wino jak i miedź. Jednakże według Ricarda wymiana korzystna dla obu krajów jest możliwa także w tym przypadku. W gospodarce zamkniętej sytuacja obu krajów wygląda następująco.

Zarówno Polska, jak i Niemcy są zmuszone do wytwarzania obu towarów. Towary będą wymieniane na siebie na poszczególnych rynkach według relacji wynikających z nakładów pracy niezbędnych do ich produkcji. Te zaś będą wynosić:

- w Polsce - 1 tona miedzi na 0,5 beczki wina lub 1 beczka wina na 2 tony miedzi,

- w Niemczech - 1 tona miedzi na 2 beczki wina lub 1 beczka wina na 0,5 tony miedzi.

Możemy je także zapisać skrótowo, jako 1 M = 0,5W lub 1 W = 2 M w Polsce oraz 1 M = 2 W lub 1 W = 0,5 M w Niemczech.

Jeżeli przyjrzeć się tym relacjom to już na pierwszy rzut oka można zauważyć, że wyrażona w winie cena miedzi na rynku niemieckim jest atrakcyjna dla polskiego producenta tego towaru. Z kolei dla niemieckiego producenta wina wyrażona w miedzi cena tego towaru występująca w Polsce jest także korzystniejsza niż na rynku krajowym. Stąd też, mimo, że w ujęciu absolutnym Niemcy są bardziej wydajne w produkcji wina i miedzi oba kraje mogą w dalszym ciągu korzystnie wymieniać te towary między sobą. Jednym ze stosunków wymiennych zapewniających obu krajom korzyści jest relacja 1 W = 1 M. Podstawą wymiany międzynarodowej nie musi być występowanie absolutnych różnic w kosztach (wydajności produkcji) takich samych towarów w dwóch krajach. Korzystna dla obu stron wymiana, co jako pierwsze zauważył Ricardo, może mieć bowiem miejsce także wówczas, gdy między krajami występują w tej dziedzinie różnice względne. Gdy, mówiąc obrazowo, kraj będący tańszym (wydajniejszym producentem obu towarów nie ma nad droższym (mniej wydajnym) producentem jednakowej przewagi w produkcji obu dóbr.

Jeżeli ten ostatni warunek nie jest spełniony, a więc gdy koszty (wydajność) produkcji obu towarów w jednym z krajów stanowią identyczną wielokrotność kosztów (wydajności) wytwarzania tych towarów w drugim, brak jest podstawy do korzystnej dla obu partnerów wymiany handlowej. Gdyby np. wydajność produkcji miedzi i wina w Niemczech i w Polsce przedstawiała się tak jak w tablicy 2. to nie byłoby podstaw do powstania korzystnej dla obu stron wymiany międzynarodowej. Zarówno w Polsce, jak i w Niemczech za l beczkę wina można byłoby otrzymać 0,5 tony miedzi. W takiej sytuacji producenci obu tych towarów nie mieliby bodźców do eksportu, gdyż za granicą mogliby otrzymać za swój towar dokładnie tyle samo co w kraju. We współczesnej gospodarce, w której powstają tysiące różnorakich dóbr, tego rodzaju sytuacja jest oczywiście bardzo mało prawdopodobna. Stąd też można powiedzieć, że baza korzystnego dla obu partnerów handlu zagranicznego jest na ogół bardzo szeroka.

Tablica 2. Jednakowe relacje wydajności jako brak podstawy handlu międzynarodowego

Kraje	Miedź	Wino
Polska	5 t/1 dzień	10 beczek/1 dzień
Niemcy	10 t/1 dzień	20 beczek/1 dzień

Źródło: Samuelson - Ekonomia, Budnikowski - Międzynarodowe stosunki gospodarcze

56. Strategiczne zachowanie producenta na rynku oligopolistycznym: decyzje cenowe i niecenowe.

OLIGOPOL - gałąź, w której działa niewielu/kilku producentów, ale zależności między nimi są znaczące. Cena osiągana przez każdego z nich zależy nie tylko od wielkości własnej produkcji, ale również od działań konkurentów z tej gałęzi. Na rynku oligopolistycznym istnieją różne zachowania producentów (patrz poniżej).

Wybór danego sposobu zachowania się na rynku każdego oligopolisty dokonywany jest ze świadomością, że każda jego decyzja ma istotny wpływ na sytuację innych oligopolistów i zazwyczaj powoduje ich natychmiastową reakcję, która z kolei ma wpływ na jego obecną sytuację ekonomiczną (w rzeczywistości wszelkie decyzje związane z wielkością produkcji zależą od oczekiwanych reakcji konkurencji). Cena żądana przez jednego producenta w istotny sposób wpływa na rozmiary sprzedaży pozostałych. Jeżeli jedna firma oligopolistyczna obniżą swoją cenę, najprawdopodobniej pozostałe przedsiębiorstwa również obniżą cenę, aby uchronić swoje udziały w rynku przed zmniejszeniem. Natomiast w sytuacji odwrotnej podwyżka najprawdopodobniej nie spowoduje reakcji cenowej konkurentów (złamana krzywa popytu w oligopolu), ponieważ w danej sytuacji konkurencja zyska część klientów przedsiębiorcy, który podwyższył cenę. Jednak reakcje konkurentów mogą być różne i trudno jest przewidzieć z góry jaki będzie ich rodzaj i zasięg.

DECYJE CENOWE: związane z podniesieniem lub obniżeniem cen sprzedawanych produktów bądź usług. Owe zmiany mają wpływ na kształtowanie się popytu i podaży.

Zmowa: jest jawnym lub tajnym porozumieniem między przedsiębiorstwami, które ma na celu uniknięcie wzajemnej konkurencji.

Jeżeli działające firmy oligopolistyczne maksymalizowały by swoje łączne zyski, zachowywały się jak wielozakładowy monopolista. Taki monopolista mając pełną swobodę podejmowania decyzji zorganizowałby produkcję całej gałęzi tak, aby maksymalizować zysk całkowity. Jeżeli zatem nieliczni producenci ustalą, że będą działali tak jakby byli monopolem, to suma ich zysków zostanie zmaksymalizowana. Oligopoliści stoją zatem przed dylematem zmowy (pozwalającej maksymalizować zyski) i pokusą konkurowania w nadziei na zwiększenie (kosztem rywali) własnego udziału w rynku i swoich zysków. Jeśli owa pokusa okaże się silniejsza i wszystkie przedsiębiorstwa podjęłyby rywalizację, to suma ich zysków była by bardzo mała i każdemu z nich nie powodziłoby się dobrze.

Kartele: formalne porozumienia dozwolone prawnie. Jako przykład może tu posłużyć OPEC (Organizacja Państw Eksporterów Ropy Naftowej). Członkowie OPEC sami ustalają ceny wydobycia i produkcji ropy naftowej.

Złamana krzywa popytu w oligopolu:

Gdy w gałęzi działa wielu producentów zmowa nie jest łatwa do zawarcia. Wtedy produkt nie jest standaryzowany, popyt i koszty zmieniają się gwałtownie, a krzywa popytu każdego producenta zależy od reakcji konkurentów.

Zakładamy, że obniżenie ceny wywoła taką samą reakcję dostosowawczą wszystkich innych firm w gałęzi, a podwyżka nie spowoduje żadnej reakcji cenowej konkurentów. Na krzywą popytu DD natrafiłaby każda firma zmieniająca cenę za oferowane produkty/usługi. Dane przedsiębiorstwo znajduje się w punkcie A (przy cenie P₀ i liczbie wytwarzanych produktów Q₀. Ze względu na to, że konkurenci nie naśladują wiernie zachowań przedsiębiorstwa, podniesienie ceny doprowadzi do dużej utraty udziału w rynku na rzecz innych firm. Wynika to stąd, że powyżej punktu A, przy cenach wyższych niż P₀, krzywa popytu na wyroby przedsiębiorstwa jest elastyczna. Natomiast w przypadku obniżki ceny, będzie ona naśladowana przez pozostałych oligopolistów. Tym samym udziały w rynku pozostaną nie zmienione. Sprzedaż będzie rosła tylko dlatego, że gałąź jako całość przesuwa się w dół po krzywej popytu rynkowego. Krzywa popytu DD jest mniej elastyczna w przypadku obniżek ceny poniżej wyjściowego poziomu P₀.

Krzywa utargu końcowego MR jest nieciągła przy produkcji Q₀. Produkcji poniżej Q₀ odpowiada elastyczna część krzywej popytu. Jednak na poziomie Q₀ przedsiębiorstwo napotyka nagle nieelastyczną część swej złamanej DD. W danym przypadku Q₀ oznacza wielkość produkcji dla której zysk jest maksymalny (osiąga maksimum).

Przyjmijmy, że krzywa MC pojedynczego przedsiębiorstwa przesunie się (w górę lub w dół). Krzywa MR przy produkcji Q₀ ma nieciągły fragment, optymalnym rozwiązaniem pozostanie produkcja Q₀ i cena P₀. Dla kontrastu monopolista dostosowałby wielkość produkcji i cenę, jeżeli tylko krzywa MC przesunęłaby się. Model złamanej krzywej popytu pomaga zrozumieć dlaczego przedsiębiorstwa w rzeczywistości nie zawsze dostosowują swoje ceny do zmian kosztów.

Jeśli przedsiębiorstwo oligopolistyczne podniesie cenę sprzedaży swoich produktów, wówczas zmieni się wielkość sprzedaży przedsiębiorstwa. Wielkość zmiany sprzedaży zależy jednak od tego, jak zareagują konkurenci- czy także podniosą ceny swoich produktów, czy też pozostawią ceny na niezmienionym poziomie.

DECYJE NIECENOWE: związane z jakością produktu/usługi, warunkami gwarancyjnymi, zapewnieniem usług serwisowych, odpowiednimi warunkami finansowania zakupów, reklamą itp.

Różnicowanie produktów pod względem jakości, marki produktu itp.

Na rynku oligopolistycznym przedsiębiorstwa mogą sprzedawać zarówno produkty jednorodne, jak i produkty zróżnicowane. W rzeczywistości gospodarczej więcej jest przedsiębiorstw oligopolistycznych wytwarzających i sprzedających produkty zróżnicowane, będące w stosunku do siebie dość bliskimi substytutami. Typowym przykładem jest rynek samochodów osobowych, na którym poszczególne rodzaje samochodów są w mniejszym lub większym zakresie substytutami. Jako przykład mogą tu posłużyć równocześnie pojawiające się na rynku podobne do siebie modele samochodów takich jak Berlingo, Kangoo. Oba modele należą do różnych producentów, którzy nawiązując współpracę postanowili wypuścić na rynek substytucyjne produkty.

Przedsiębiorstwom oligopolu często nie opłaca się konkurować przy pomocy ceny m.in. dlatego, że najczęściej żadne z nich nie posiada na tyle znaczącej przewagi kosztów produkcji, aby pozwolić sobie na poważniejsze obniżki cen sprzedaży swoich produktów.

Pozostałe decyzje niecelowe są analogiczne do powyższego przykładu.

Formułując swoja politykę, racjonalny oligopolista musi brać pod uwagę możliwe reakcje rywali i przewidywać sposoby dalszego działania. Oczywiście oligopolista nigdy nie może być absolutnie pewny, jakie będą reakcje rywali. Możliwe są różne wzorce ich zachowania. Stąd duża niepewność i ryzyko w działaniach oligopolistów. Dążąc do ich zmniejszenia, przedsiębiorstwa opracowują różne warianty strategii, które będą stosowane w zależności od reakcji i zachowań rywali. Wzajemne interakcje oligopolistów są swoistego rodzaju grą, w której wygrywają ci, którzy lepiej przewidzą sposoby reagowania rywali i przygotują plany skutecznego działania. W grze tej istotnym czynnikiem jest również umiejętność rozpoznawania sytuacji i unikania błędów. Jednym z wyników takiego „uczenia się” może być dojście do wniosku, że bardziej korzystne będzie porozumienie się i współpraca niż bezwzględna rywalizacja.

Pytanie 58. Wykorzystanie teorii gier do analizy zachowań strategicznych. Równowaga Nasha. Dylemat więźnia.

Teoria gier jest dziedziną zajmującą się opisem różnych sytuacji, w których uczestniczą podmioty świadomie podejmujące pewne decyzje, w wyniku których następują rozstrzygnięcia mogące zmienić ich położenie. Teoria gier zajmuje się przede wszystkim sytuacjami konfliktowymi, ale również sytuacjami, w których interesy graczy są zgodne, ale ze względu na kłopoty w porozumiewaniu się trudno im ustalić jednolity sposób postępowania.

Elementy gry:

• Gracze:

- Graczy musi być co najmniej dwóch.

- Graczami mogą być osoby, przedsiębiorstwa, kraje itp.

• Strategie (możliwe sposoby postępowania graczy):

- Strategia to kompletny opis postępowania gracza w każdej sytuacji, w jakiej może się znaleźć.

• Wypłaty

- Wszystkim strategiom są przypisane odpowiednie wypłaty dla poszczególnych graczy.

- Wypłaty mogą mieć różną postać:

• pieniężną (np. osiągnięte zyski, poniesione koszty)

• niepieniężną (np. zdobycze terytorialne, liczba zabitych żołnierzy wroga)

WAŻNE ZAŁOŻENIE:

Każdy gracz chce jak najlepiej dla siebie, czyli maksymalizuje swoje zyski lub minimalizuje straty. (Zyski i straty nie muszą oczywiście przybierać postaci pieniężnej - są to pewne wartości funkcji użyteczności obu graczy).

Każdy gracz musi wybrać długookresową strategię.

Strategia jest planem gry, opisującym, jak gracz będzie działał, czyli jakie posunięcia wykona w każdej wyobrażalnej sytuacji.

Strategią jest np. decyzja o zostaniu kieszonkowcem. Wyciągniecie z cudzej kieszeni konkretnego portfela to posuniecie.

Interesuje nas zjawisko równowagi. W większości gier najlepsza strategia jednego gracza zależy od strategii wybranych przez innych graczy. Głupotą jest kraść portfele tam, gdzie policja ma kamery telewizyjne. Równowaga pojawia się wtedy, kiedy każdy z graczy wybiera najlepszą strategie przy danych strategiach innych graczy. Ten opis stanu równowagi, dokonany przez Johna Nasha, jest nazywany równowagą Nasha. W warunkach tego rodzaju równowagi żaden uczestnik gry nie zamierza zmienić swej strategii, bo strategie innych zostały już uwzględnione przy wyborze najlepszej strategii każdego z graczy.

RÓWNOWAGA NASHA

Równowaga Nasha (zwana po prostu równowagą) to takie pary strategii, które są najlepszymi odpowiedziami na siebie nawzajem.

Gdy w grze zostanie osiągnięta równowaga Nasha, żaden z graczy nie może poprawić swojego wyniku poprzez jednostronną zmianę wybranej strategii.

W jednej grze może być kilka równowag Nasha.

Równowaga Nasha nie oznacza tego, że obaj gracze osiągają największe możliwe wypłaty.

DYLEMAT WIĘŹNIA

Na rysunku przedstawiono grę, którą zwkle opisuje się jako dylemat więźnia. Toczy się ona między dwoma członkami kartelu takiego jak np. OPEC. Oba przedsiębiorstwa mogą wybrać strategię dużej lub małej produkcji. W każdej z kratek rysunku liczba z lewej strony oznacza wysokość zysku przedsiębiorstwa A. Liczba z prawej zaś - zyski przedsiębiorstwa B dla

danej kombinacji wielkości produkcji obu firm.

Rys.

Produkcja firmy B
Produkcja firmy A		Duża	Mała
		Duża	1 1	3 0
		Mała	0 3	2 2

Gdy obie firmy wytwarzają dużo, wielkość produkcji całej gałęzi jest także znaczna, cena pozostaje niska, a każda z firm osiąga niewielki zysk, który wynosi 1. Kiedy oba przedsiębiorstwa wytwarzają niewiele, efekt jest podobny w przypadku monopolistycznej zmowy. Ceny są wysokie i sytuacja każdej z firm się poprawia, bo osiągają zysk równy 2. Najlepsza dla każdej z nich jest sytuacja, gdy jako jedyna produku­je dużo (jej zysk osiąga wartość 3). Mała pro­dukcja drugiej firmy pozwala utrzymywać na niskim poziomie podaż całej gałęzi i cena po­zostaje wysoka. W tym przypadku przyjmuje­my, że firma o niskiej produkcji nie osiąga zy­sków.

Możemy teraz zobaczyć, jak potoczy się gra. Rozpatrzmy decyzje przedsiębiorstwa A. Jeżeli przedsiębiorstwo B przyjęło strategię dużej produkcji, to najlepszym rozwiązaniem

dla przedsiębiorstwa A jest również wariant dużej produkcji. Zapis w dwóch lewych kratkach rysunku dowodzi, że wybierając dużą produkcje, przedsiębiorstwo A osiąga zysk równy 1. Jeżeli natomiast zdecyduje się ono na wytwarzanie małej produkcji, jego zysk wyniesie 0.

Przyjmijmy teraz, że firma B wybiera strategię małej produkcji. Dane w dwóch prawych kratkach pokazują, że dla przedsiębiorstwa A lepszym rozwiązaniem jest znowu wysoki poziom produkcii, bo przynosi mu to zysk równy 3 podczas gdy niewielka produkcja niewielka produkcja oznacza zysk jedynie w wysokości 2. Przedsiębiorstwo A ma zatem strategię dominującą. Niezależnie od tego, jaką strategię zastosuje firma B, przedsiębiorstwo A osiąga lepsze wyniki, kiedy wybiera strategię dużej produkcji.

Przedsiębiorstwo B także ma strategię dominującą, a jest nią wybór wysokiego poziomu produkcji. Na rysunku można sprawdzić, że sytuacja przedsiębiorstwa B rzeczywiście poprawia się, gdy wybiera on duże rozmiary produkcji, niezależnie od wyboru przedsiębiorstwa A. Ponieważ oba decydują się na duży wolumen produkcji, stan równowagi w tej grze znajduje się w lewej górnej kratce rysunku. Oba przedsiębiorstwa osiągają zysk równy 1.

Oba przedsiębiorstwa mogłyby osiągnąć lepsze wyniki (zysk równy 2), gdyby zmówiły się, utworzyły kartel i ograniczyły swoją produkcję, co pokazują liczby w prawej dolnej kratce rysunku. Jednak żadna z firm nie może sobie pozwolić na ryzyko zmniejszenia produkcji. Przyjmijmy, że czyni tak przedsiębiorstwo A. Zgodnie z danymi z dolnych kratek przedsiębiorstwo B powiększy wówczas produkcję, bo woli zysk równy 3 od zysku wynoszącego 2. Przedsiębiorstwo A wypadnie z gry, osiągając w tej sytuacji zysk równy 0. Może ono przewidzieć taki rozwój wypadków, co sprawia, że jego strategią dominującą jest wybór dużego wolumenu produkcji.

Jest to wyjątkowo przejrzysta ilustracja rozdarcia między zmową a konkurencją. W przykładzie tym okazuje się, że ograniczający produkcję kartel nigdy nie powstanie, bo każdy gracz potrafi przewidzieć istnienie bardzo silnego bodźca, skłaniającego innych do wyłamania się z takiego porozumienia. W jaki sposób zatem kartele zdolne są przetrwać? Jedną z możliwości jest podjęcie wiążącego zobowiązania samoograniczającego. Jest to dobrowolna deklaracja, która ogranicza zakres możliwości przyszłych działań jednej ze stron.

Źródło: Opracowania z ćwiczeń, Begg - Mikroekonomia

60. Optimum Pareto

Literatura:

Czarny Elżbieta, Ewelina Nojszewska, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2000 - rozdział 8 „Równowaga ogólna i dobrobyt

Laidler David, Saul Estron, Wstęp do mikroekonomii, Gebethner i Ska, Prentice Hall - część VIII „Ogólna równowaga rynkowa”

Teoria równowagi ogólnej analizuje sposób, w jaki konsumenci i firmy dokonują swych wyborów i jak są one koordynowane przez rynki w ramach całej gospodarki. Dotyczy popytu konsumpcyjnego na dobra i usługi, podaży czynników produkcji i sposobów harmonizacji wyborów konsumentów. Dotyczy też podaży firm i decyzji zakupów czynników przez firmy oraz sposobów harmonizacji wyborów firm. Ponieważ sprzedaż czynników jest źródłem dochodów konsumentów, wskazuje też na współzależności decyzji firm na rynku produktów z decyzjami konsumentów na rynku czynników.

Stan optymalności (efektywności) w sensie Pareta oznacza stan, w którym nie można dokonać żadnej alokacji czynników wytwórczych i/lub produktów poprawiającej czyjąś sytuację bez pogarszania równocześnie położenia kogoś innego. Stan ten uważany jest za równowagę ogólnogospodarczą. Gospodarka jest efektywna w sensie Pareta, kiedy jest doskonale konkurencyjna. Po jego osiągnięciu nie da się w gospodarce dokonać żadnej transakcji wymiany dóbr ani realokacji czynników produkcji, które byłyby korzystne dla wszystkich uczestników rynku.

Na efektywność w sensie Pareta składają się trzy elementy:

• optymalna alokacja zasobów (czynników produkcji) między firmy co zapewnia efektywność wytwarzania. Zapewnia ona osiągnięcie stanu, w którym nie jest możliwa żadna realokacja czynników produkcji, która pozwoliłaby na zwiększenie produkcji jednego dobra bez zmniejszania produkcji innego dobra.

• optymalna alokacja produktów między konsumentów co zapewnia efektywność wymiany. Zapewnia ona osiągnięcie stanu, w którym nie jest możliwa żadna realokacja produktów między konsumentami, która pozwoliłaby zwiększyć użyteczność jednego konsumenta nie pogarszając użyteczności drugiego konsumenta.

• Optymalna z punktu widzenia konsumentów i producentów łącznie kombinacja produktów wytwarzanych w danym kraju. Występuje ona wówczas gdy wytwórcy produkują ilości obu dóbr maksymalizujące zagregowaną użyteczność konsumentów. Osiągnięcie tego stanu warunkowane jest występowaniem efektywności wymiany i efektywności produkcji.

Dochodzenie do stanu równowagi można opisać za pomocą tzw. skrzynki Edgewortha. Przedstawia ona układ dwóch nałożonych na siebie układów współrzędnych, z których jeden ma początek w lewym dolnym rogu, drugi zaś w prawym górnym rogu. Umożliwia on graficzną analizę postępowania dwóch podmiotów (konsumentów lub producentów) łącznie oraz prezentację wypadkowej ich działań.

W stanie równowagi produkcji dwóch dóbr, producent wybiera taki zbiór punktów (zwanych ścieżką kontraktu), przedstawiających kombinację ilości dwóch dóbr produkowanych, dla których krańcowa stopa substytucji technicznej, będąca stosunkiem krańcowych produkcyjności pracy i kapitału jest równa tangensowi nachylenia krzywej jednakowego kosztu równego stosunkowi kosztu jednostki pracy do kosztu jednostki kapitału (w/r).

W stanie równowagi konsumpcji, konsumenci wybierają taki zbiór punktów (zwanych ścieżką kontraktu), przedstawiających kombinację ilości konsumowanych dóbr, dla których krańcowe stopy substytucji obydwu dóbr będą równe i zrównają się ze stosunkiem cen obu dóbr. W stanie równowagi łącznej producentów i konsumentów osiągana jest taka kombinacja ilości obydwu dóbr dla których krańcowa stopa substytucji technicznej jest równa stosunkowi cen dóbr równym krańcowym stopom substytucji obydwu nabywców. Dochodzenie do równowagi ogólnej można pokazać na krzywej transformacji. Pokazuje ona efektywną strukturę produkcji, przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych. Na krzywej ten wybierana jest taka kombinacja produkcji, dla której styczna do krzywej transformacji (krańcowa stopa substytucji technicznej MRT) pokrywa się ze styczną do maksymalnej osiąganej przez konsumentów krzywej użyteczności (krańcowa stopa substytucji).

Kryterium Pareto:

Kryterium to orzeka, że jeśli dostępne dla społeczeństwa zasoby zostały rozdzielone pomiędzy alternatywne cele, a dobrobyt ekonomiczny przynajmniej jednego członka społeczeństwa się zwiększył, bez jednoczesnej redukcji dobrobytu pozostałych, to wtedy ma miejsce powiększenie dobrobytu całego społeczeństwa. W tym ujęciu zwiększenie dobrobytu polega po prostu na przejściu na wyższą krzywą obojętności.

Optimum w sensie Pareto istnieje więc, gdy nie jest możliwa taka realokacja zasobów, która powiększa dobrobyt pewnej jednostki bez jednoczesnego zmniejszenia dobrobytu u innej jednostki lub jednostek.

Na rynku produktu: punkt równowagi leży na krzywej kontraktów. Zgodnie z kryterium Pareto stan równowagi jest pożądany. Stan ten implikuje osiągniecie maksymalnego (ale nie jedynego) dobrobytu społecznego, któremu towarzyszy równość krańcowych stóp substytucji dla różnych konsumentów.

W sektorze produkcji: jeśli można powiększyć produkcję jednego dobra bez jednoczesnej redukcji produkcji drugiego, to jest możliwe zwiększenie dobrobytu ekonomicznego społeczeństwa jako całości. W gospodarce nie ma marnotrawstwa przy alokacji czynników wytwórczych na inne cele. Dla dowolnego punktu leżącego na krzywej kontraktów istnieje przynajmniej jeden punkt na tej krzywej, w którym produkcja jednego z dóbr jest większa bez jednoczesnego zmniejszania poziomu innego dobra. Gospodarka znajduje się w optimum, jeśli krańcowe stopy technicznej substytucji czynników produkcji są równe.

Jednoczesna równowaga w sektorze konsumpcji i produkcji: struktura produkcji w gospodarce konkurencyjnej była taka, że stan równowagi był opisany punktem z granicy możliwości produkcyjnych, w którym iloraz krańcowych kosztów produkcji dóbr równał się ilorazowi cen tych dóbr. Zatem przyrost dobrobytu jest możliwy dopóki krańcowa stopa substytucji dóbr konsumpcyjnych różni się od krańcowej stopy technicznej substytucji tych dóbr w procesie produkcji. Końcowym warunkiem optymalności w sensie Pareto jest zrównanie się krańcowej stopy transformacji w produkcji z krańcową stopą substytucji, po której konsument wymienia dobra.

Mimo możliwości oceny społecznego dobrobytu, analiza Pareto nie rozstrzyga kwestii podziału dochodu między poszczególnych członków społeczeństwa.

Wynagrodzenia czynników produkcji stanowią jednak integralną część mechanizmu alokacji (wymiany) zasobów. Stan równowagi konkurencyjnej może być optymalny, ale przejście od stanu nieoptymalnego do optimum jest czymś innym niż przejście do sytuacji preferowanej ze względów społecznych. Przejście takie może pogorszyć czyjąś sytuację. W przypadku, gdy polityka cenowa monopolu lub nałożenie podatku prowadzą do ustalenia ceny dobra Y na poziomie wyższym od tego, który miałby miejsce w równowadze konkurencyjnej, usunięcie tych czynników spowoduje wzrost popytu na dobro Y. stąd również popytu na czynnik produkcji, który przy produkcji dobra Y jest szczególnie wykorzystywany. Wzrośnie więc cena tego czynnika, a dochody jego posiadaczy zwiększą się, być może kosztem dochodów posiadaczy innego czynnika (podmiotu A). Poziom użyteczności podmiotu A obniży się więc wraz z przejściem do stanu optimum.

Podsumowanie:

Według Pareto, dla danego zbioru gustów konsumentów, zasobów produkcyjnych i techniki alokacja jest efektywna, jeśli niemożliwe jest przejście do innej alokacji, która polepszyłaby położenie niektórych ludzi bez szkody dla innych.

Gospodarka jest efektywna w sensie Pareta, gdy jest doskonale konkurencyjna. Efektywna w sensie Pareta wielkość podaży odpowiada sytuacji, gdy cena równa jest kosztowi krańcowemu. Przy produkcji w punkcie E nie ma możliwości polepszenia sytuacji producentów, ani konsumentów bez pogorszenia sytuacji drugiej strony.

Przy danych cenach konsumenci są skłonni wymienić dane dobro tylko na taką ilość innego dobra, która nie płynie na pogorszenie łącznej użyteczności. Podobnie producenci, ustalają wielkość produkcji w taki sposób, by zrównać koszt krańcowy wytworzenia dobra z jego ceną (wyrażającą z kolei jego krańcową użyteczność dla konsumentów). Przemieszczając zasoby produkcyjne między różnymi gałęziami produkcji (różnych dóbr), można wytworzyć więc albo pewną ilość jednego dobra albo innego pod warunkiem, że ilości te dostarczają tej samej użyteczności konsumentom i niosą ze sobą ten sam koszt krańcowy.

Istnieje wiele efektywnych w sensie Pareta sposobów alokacji zasobów. Różnią się one proporcją podziału użyteczności między różnych członków społeczeństwa. Równowaga wolnokonkurencyjna we wszystkich gałęziach rynku jest jednym z wariantów alokacji efektywnej w sensie Pareta.

por. rys. 25.4 w [4], s. 428.

2

Q₀

MC

A

P₀

DD

MR

MR

P - Cena, utarg końcowy, koszt krańcowy

Q - ilość

---