Procesy społeczne, struktura
i dynamika samobójstw w Polsce
Samobójstwo, świadome pozbawienie się życia. Motywy samobójstwa są niezwykle trudne do oceny, przeważają: choroby psychiczne i somatyczne, konflikty rodzinne, alkoholizm.
Znacznie częstsze od samobójstw dokonanych są zamachy samobójcze, będące zazwyczaj wynikiem chwilowych kryzysów emocjonalnych.
Samobójstwa istnieją tak długo, jak istnieje życie społeczne, ale bardziej systematyczne badania nad nimi rozpoczęto dopiero w połowie XIX wieku.
Problemem zainteresowali się wtedy teologowie, fizjopatolodzy, psychiatrzy, psychologowie i socjologowie.
Spojrzenie socjologiczne różni się od pozostałych tym, że jako punkt odniesienia przyjmuje społeczność, a nie jednostkę. Oznacza to, że interpretacja socjologiczna zachowań autodestrukcyjnych analizuje czyn samobójczy w kontekście jego społecznych uwarunkowań. Można powiedzieć tak: samobójstwo nie jest aktem o charakterze indywidualnym, psychologicznym, lecz faktem społecznym; dlatego też zdarzenia życia prywatnego, które zdają się być bezpośrednimi powodami samobójstwa, są w rzeczywistości jedynie przyczynami okazjonalnymi.
Samobójstwo nie jest sprawą indywidualnego wyboru człowieka. Jest aktem społecznym wynikającym ze stanu grupy, w której uczestniczy jednostka.
Bardzo trudno jest odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ludzie decydują się na odebranie sobie życia, jakie są indywidualne motywy ich decyzji. Socjolog, nie abstrahując od poszczególnych i jednostkowych motywów, powinien znaleźć wspólne uwarunkowania samobójstw, ich społeczny kontekst.
Maria Jarosz swoje analizy umieszcza w kontekście ustaleń Emila Durkheima.
Przyjmuje więc za nim że istnieją cztery podstawowe kategorie samobójstw:
egoistyczne - jest skutkiem rozpadu grupy, malejącego związku między jednostką i grupą
altruistyczne - wywołane istnieniem nadmiernego związku jednostki z grupą
anomiczne - wynikające z zakłócenia ładu społecznego
fatalistyczne - będące przejawem sytuacji jednostkowej człowieka, np. tragedii, z której nawet w dalszej perspektywie nie ma wyjścia.
Statystycznym samobójcą jest częściej mężczyzna niż kobieta. W Polsce śmiercią samobójczą umierają pięciokrotnie częściej mężczyźni niż kobiety. Równocześnie Polska jest jednym z krajów o najniższych współczynnikach samobójstw wśród kobiet. Polska znajduje się wśród krajów o średnim wskaźniku samobójstw około 14 osób na 100tys. Ludności (dla porównania na Litwie blisko 46 osób, w Rosji 42 osoby). Najwyższe wskaźniki samobójstw mają kraje dawnego ZSRR oraz Węgry. Na tym tle Polska jawi się jako raj o najmniejszym wskaźniku aktów samobójczych. Przyczyn takiego stanu rzeczy można dopatrywać się w stosunkowo słabym wpływie socjalizmu, który nie zniszczył struktury wiejskiej, siły katolicyzmu i Kościoła., nie zamknął całkowicie możliwości kontaktu ze światem.
Jednakże sytuacja Polski jest - zdaniem Marii Jarosz - relatywnie lepsza a nie dobra.
Analiza trendów i dynamiki samobójstw w latach 1951 - 1995 pokazuje wyraźnie nasilenie zjawiska w trzech aspektach:
Wzrost ilościowy zjawiska w całej populacji.
Szybszy wzrost liczby samobójstw wśród mieszkańców wsi.
Zmiany w strukturze demograficznej polegające na zwiększonym udziale samobójstw wśród młodzieży.
Maria Jarosz analizuje także strukturę zawodową samobójców. Z analizy wynika, że w latach dziewięćdziesiątych najmniej suicydogenne grupy stanowili studenci i pracownicy umysłowi. Natomiast najczęściej odbierają sobie życie pracownicy fizyczni, bezrobotni i rolnicy. Taki układ wyników wymaga wielowątkowej interpretacji. Trzeba poszukiwać kompleksu przyczyn.
Bez wątpienia do głównych przyczyn można zaliczyć frustracje wynikające z ekonomicznej i społecznej degradacji.
Jak więc wygląda statystyczny samobójca? Jest to przede wszystkim mężczyzna, w średnim wieku, mieszkający na wsi lub małym miasteczku, pracujący fizycznie lub bezrobotny, od niedawna owdowiały lub rozwiedziony.
Prof. Maria Jarosz analizuje również samobójstwa w środowiskach zamkniętych: wojsku i więzieniach.
Badania dotyczące znaczenia zaburzeń psychicznych w kształtowaniu wskaźników samobójstw wskazują na duży odsetek osób z tymi zaburzeniami w populacji odbierających sobie życie. Badania te niekiedy spotykają się z krytyką socjologów, którzy zarzucają im upraszczanie wniosków wskazujących, że samobójstwa są głównie uwarunkowane czynnikami psychopatologicznymi, a pomijanie społecznych i środowiskowych przyczyn decyzji o odbieraniu sobie życia przez jednostkę. Przyznają krytykom słuszność co do oceny interpretacji wyników części badań nad psychopatologicznymi uwarunkowaniami samobójstw - nie należy jednocześnie przechodzić do porządku dziennego nad ustaleniami, z których wynika, że od 30 do 80 % osób dokonujących skutecznego zamachu samobójczego wykazuje cechy poważnych zaburzeń psychicznych, wśród których depresja należy do najczęściej stwierdzanych.
Takie przejawy depresyjnego obrazu myślenia, jak: pesymizm, negatywna ocena przyszłości, poczucie beznadziejności, winy, przekonanie o istnieniu sytuacji bez wyjścia i niemożności uzyskania pomocy, wydają się dostatecznym motywem do wyboru samobójstwa jako sposobu rozwiązania beznadziejnej sytuacji. Takie jednostronne, wyłącznie psychologiczne widzenie genezy samobójstw w depresjach, reprezentowane szeroko dawniej, a i dzisiaj mające zwolenników, pozostaje w jaskrawej sprzeczności z obserwacjami klinicznymi.
Każdego kto styka się z chorymi na depresje zastanawia fakt, ze chociaż większość chorych zdradza niechęć do życia, to jedynie pewna część realizuje samobójstwo.
Zdarza się, że zamach samobójczy pozostaje w jaskrawej sprzeczności z ujawnianymi przez chorego ocenami jego sytuacji i stwierdzanym przez lekarza małym nasileniem depresji. Z drugiej strony obserwuje się chorych, którzy mimo że wypowiadają wręcz absurdalne sądy o swoim zdrowiu, sytuacji materialnej, perspektywach życiowych - nie podejmują jednak działań, które byłyby adekwatną konsekwencją tych ocen. Przyczyny samobójstw chorych z depresją okazują się bardziej złożone, niż można sądzić na podstawie powierzchownej oceny.
Wykazano, że następujące elementy zespołu depresyjnego idą często w parze z silnie wyrażonymi tendencjami samobójczymi:
duże nasilenie lęku, idące w parze z zaburzeniami snu, niekiedy całkowita bezsennością,
poczucie beznadziejności, sytuacji bez wyjścia, niemożności uzyskania pomocy ze strony najbliższych, przekonanie o nieuleczalności, obecności ciężkich chorób, urojenia nihilistyczne,
poczucie winy, przekonanie o dopuszczeniu się ciężkich grzechów, przestępstw, dążenie do poniesienia kary,
nastrój dysforyczny,
dolegliwości typu bólowego i przewlekłe schorzenia somatyczne,
uporczywe zaburzenia snu.
Zaburzenia snu, zwłaszcza całkowita bezsenność i narastanie objawów psychopatologicznych w godzinach porannych (w tym lęku, niepokoju) ,są jedną z przyczyn dużej liczby samobójstw dokonywanych nocą oraz we wczesnych godzinach porannych.
Zdarza się, na szczęście rzadko, że chory decyduje się na poszerzenie liczby osób, w stosunku do których śmierć wydaje mu się jedynym i najlepszym rozwiązaniem. Dotyczy to zwykle osób najbliższych, z którymi pozostaje w bliskim związku emocjonalnym (najczęściej dzieci, niekiedy współmałżonek).
Motywy takiego rozszerzonego samobójstwa wiążą się z dążeniem do uchronienia najbliższych przed nieszczęściem, cierpieniem i sytuacją bez wyjścia, w której - w ocenie pacjenta - znaleźli się najbliżsi.
Wysokie wskaźniki samobójstw na początku i w czasie ustępowania depresji oraz w okresie pomiędzy nawrotami chorób afektywnych, wskazują, że depresja stanowi tylko jeden z elementów decyzji samobójczej.
Druga grupa czynników rzutujących na tę decyzję wynika z relacji chorego z otoczeniem. Szczególne znaczenie w tym zakresie mają: izolacja chorego w środowisku, brak kontaktów z otoczeniem, osamotnienie, niemożność liczenia na pomoc innych. Dokonujący samobójstw chorzy z depresją - to często osoby samotne, niedostosowane do warunków środowiskowych, nie utrzymujące bliskich kontaktów z innymi lub pozostające z najbliższymi w kontakcie formalnym. Jeżeli mają rodziny, z którymi zamieszkują - częstym zjawiskiem są poważne konflikty, sytuacje kryzysowe w małżeństwie i inne.
Strata osoby bliskiej (zgon, odejście współmałżonka, dzieci) ,długotrwała rozłąka okazują się szczególnymi stresami dla chorych na depresje. Wydarzenia takie często bezpośrednio poprzedzają zamach samobójczy.
Zagrożenie bytu materialnego - to następna grupa czynników, które mogą wskazywać na zwiększone ryzyko samobójstwa. Obejmują one takie sytuacje, jak: utrata pracy, bezrobocie, zagrożenie pozycji zawodowej, poważne i długotrwałe trudności materialne, nagła strata dóbr materialnych (kradzież, pożar, klęska żywiołowa).
Pewne znaczenie w podjęciu decyzji o odebraniu sobie życia mają wzory zachowań otoczenia, zwłaszcza osób znaczących dla danej osoby.
Przypadki samobójstw wśród bliskich krewnych (rodziców i rodzeństwa) są zjawiskiem znacznie częstszym w grupie osób, których przyczyną zgonu było samobójstwo.
Brak celów życiowych, ideałów, kryzys światopoglądowy mogą być czynnikami, które sprzyjają podjęciu decyzji o samobójstwie. Wydaje się natomiast, że głęboka wiara chroni przed samobójstwem - nie jest to jednak bynajmniej regułą.
Patologia społeczna
Samobójstwo jest jednym z rodzajów zachowań dewiacyjnych, mieszczącym się w szerokiej klasie pojęciowej dezorganizacji bądź patologii społecznej. Zachowania te godzą w system wartości humanistycznych, kulturowych, społecznych. W każdym społeczeństwie występują zjawiska uważane za negatywne i szkodliwe społecznie, jakkolwiek przekonanie o ich szkodliwości może być mniej lub bardziej powszechne. Każde społeczeństwo ma pewien system przyjętych zasad i norm społecznych, według których określony typ zachowań oceniany jest jako prawidłowy, jeśli jest z tymi normami zgodny, lub dewiacyjny, jeśli jest z nimi sprzeczny. Normy społeczne rozumiane są przy tym w dwojakim przynajmniej znaczeniu. Po pierwsze, jako subiektywne przeświadczenie o konieczności określonego zachowania, po drugie, jako zbiór zakazów i nakazów adresowanych do jednostki ze świata zewnętrznego, wynikających z norm prawnych, etycznych, obyczajowych..
Do patologii społecznej bądź dezorganizacji społecznej można zaliczyć kilka co najmniej nurtów i koncepcji analiz. Są to:
Koncepcja dewiacji kulturowej- jej przesłanką jest teza o istnieniu społeczeństwa zorganizowanego, w którym rozwój kultury jest równomierny i adekwatny do postępu nauki i techniki.
Teoria dezorganizacji społecznej jako stanu konfliktu między wartościami społecznymi wywodzącymi się z odmiennych systemów- jednego, charakteryzującego społeczeństwo preindustrialne, i drugiego, przeważającego wysoko zorganizowanym współczesnym społeczeństwie.
Koncepcja patologii społecznej jako stanu zakłócenia więzi międzyludzkich- rozmaite grupy nieformalne- grupy przestępcze charakteryzują się bowiem zacieśnieniem szczególnego typu więzi. W grupach tych funkcjonalne zależności między jednostkami osiągają bardzo wysoki stopień, a efektywność działań może być wzorem dla większości grup zorganizowanych.
Teoria patologii społecznej jako stanu dysfunkcji kontroli społecznej. System funkcjonuje prawidłowo, gdy obowiązujące normy społeczne są klarowne i społecznie aprobowane, zachowania zaś z nimi sprzeczne spotykają się z przewidzianą sankcją społeczną.
Patologia społeczna traktowana jako zbiór pojęciowy zjawisk sprzecznych z systemem wartości społecznie akceptowanych mieści kilka podstawowych kategorii zachowań jednostkowych, grupowych i instytucjonalnych:
Przestępczość: przeciwko życiu i zdrowiu, przestępstwa pospolite, gospodarcze, urzędnicze, bankowe, przestępstwa zorganizowane i aferalne. W tej grupie przestępstw mieszczą się także te, których sprawcami jest młodzież(nieletni i młodociani).
Zachowania dezorganizujące rodzinę: przestępstwa przeciwko rodzinie i uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, procesy dezadaptacji i wykolejenia młodzieży, zjawiska powodujące rozbicie rodzin i narastanie sieroctwa społecznego.
Samoniszczenie: alkoholizm, narkomania i samobójstwa, a także inne postacie zachowań autoagresywnych.
Instytucjonalne rodzaje patologii społecznej spowodowane dysfunkcją władzy ustawodawczej.
Samobójstwa w Polsce
Wzrost ilościowy zjawiska w całej populacji jest bardzo wyraźny. Świadczą o tym zarówno wskaźniki, jak i dane liczbowe, jakkolwiek te ostatnie są miernikiem niezbyt precyzyjnym. Dużym bowiem uproszczeniem byłoby np. stwierdzenie na ich podstawie, iż liczba samobójstw w Polsce wzrosła w latach 1951-1995 o 400%. Ludność Polski wzrosła w czasie ostatniego czterdziestopięciolecia o kilkanaście milionów osób(z 25,5mln do w 1951 roku do prawie 40mln w roku 1995), zwiększyła się przeto i liczba samobójstw. W przeliczeniu na liczbę ludności współczynnik samobójstw w omawianym czasie wzrósł zatem o 280%, czyli prawie trzykrotnie. Tempo tego wzrostu jest nierównomierne, wskaźniki samobójstw rosły najszybciej w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, w latach siedemdziesiątych obserwujemy pewne zahamowanie tych tendencji i niewielkie, coroczne wahania wskaźników śmierci samobójczej do roku 1981, w którym nastąpił ogromny spadek zjawiska. Wynikał on najprawdopodobniej z nadziei związanych z „Solidarnością” i sytuacją rewolucyjną, w czasie której trzeba raczej walczyć z „Onymi”, niż lekkomyślnie pozbawiać się życia, które może przecież, po zwycięstwie, nabrać sensu.
Lata 1994-1996 są okresem stabilizacji i nieznacznego spadku liczby zachowań autodestrukcyjnych.
Samobójstwa w układzie miasto-wieś
W roku 1995 udział samobójców ze wsi w porównaniu z samobójcami z miast był o blisko 40% większy, podczas gdy w 1951 roku proporcje te były, w przybliżeniu, odwrotne. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych zaobserwowano tendencję wyrównywania się udziału mieszkańców miast i wsi w strukturze zgonów samobójczych. Od roku 1978 wieś wyraźnie przoduje w nasileniu zgonów samobójczych, wykazujących w środowisku wiejskim w latach dziewięćdziesiątych silną tendencję wzrostową.
Współczynniki samobójstw dokonanych są odwrotnie proporcjonalne do wielkości miejscowości: najwyższe na wsi, nieco niższe w małych miasteczkach, jeszcze niższe w miastach średniej wielkości, najmniejsze zaś w miastach dużych.
Interpretacja tego stanu rzeczy jest wielowątkowa, istnieje jednak czynnik szczególny, zasługujący na wyodrębnienie. Jest nim bezrobocie, będące zjawiskiem nowym dla ogromnej większości Polaków, gdyż tylko najstarsi z nich mogą znać międzywojenne bezrobocie z doświadczenia lub z obserwacji. Likwidacja Państwowego Gospodarstwa Rolnego bądź jednego dużego przedsiębiorstwa zapewniającego zatrudnienie mieszkańcom skazuje często duże grupy ludzi na pauperyzację lub zgoła-nędzę.
Regionalne zróżnicowanie samobójstw
Istnieją ogromne rozpiętości nasilenia śmierci samobójczej zarówno między województwami ogółem, jak i wskaźnikami dla miast i wsi zależnie od województwa. W 1996 roku najniższy współczynnik autodestrukcji odnotowano w województwie rzeszowskim-8,6(miasto- 6,4; wieś- 10,2); najwyższy w województwie zamojskim- 22,4(miasto- 20,1; wieś- 23,4).
W województwie zamojskim szczególnym zjawiskiem jest jego rolniczy charakter- zagrożenie gospodarki rolnej wynikające z braku kredytów i zbytu na produkcję roślin przemysłowych, buraków, owoców, tytoniu, chmielu itp.
Województwo słupskie ma najwyższy w Polsce wskaźnik bezrobocia, co jest czynnikiem najsilniej stymulującym zachowania agresywne i autoagresywne. Wchodzi ono w skład regionu wyróżniającego się niegdyś dużą liczbą państwowych gospodarstw rolnych, których nagła likwidacja była wyjątkowo suicidogenna.
Treścią niniejszej pracy jest problematyka samobójstwa. Śmierć samobójcza dla ogółu społeczeństwa jest zarówno fascynująca jak i przerażająca - dla nas kiedy mamy z nią do czynienia bliżej - działa na wyobraźnie, wpływa na ukształtowanie się naszych dążeń, klęsk lub nadziei.
W rzeczywistości teatrem samobójstwa jest życie. Samobójstwo wbrew potocznemu mniemaniu częściej ma miejsce we własnym domu niż w szpitalu, może dosięgnąć zarówno znaną osobistość o której czytamy w gazecie jak też naszego sąsiada zza ściany, kogoś z rodziny lub po prostu nas samych. Śmierć osób najbliższych jest również naszą klęską, nieszczęściem, jest ostateczną rezygnacją ze wspólnych uznawanych dotychczas wartości.
Często śmierć samobójcza stanowi kres dążeń i cierpień - a myśl o samobójstwie jest jedyną pociechą i wyjściem. Prawo napiętnowało samobójstwo jako zbrodnie, religia nazywa je grzechem, a społeczeństwo odwraca się od niego. Najczęściej próbuje się je zatuszować lub usprawiedliwić chorobą umysłową, tak jakby było ono najwyższą aberracją antyspołeczną.
Samobójstwo jako czyn samouszkodzenia podjęty z zamiarem pozbawienia się życia stanowi obecnie poważny problem społeczny. Fakt popełnienia samobójstwa w głównej mierze związany jest z szybkim rozwojem społecznym, charakteryzującym się wzmożonym tempem przemian w sferze społeczno - kulturowej, naukowo - technicznej i ekonomicznej. Niekiedy drastyczne obniżanie się stopy życiowej, brak środków na utrzymanie rodziny, bezrobocie i kryzys wartości powoduje że ryzyko zachowań autodestrukcyjnych u ludzi znacznie wzrasta.
Samobójstwo jest zachowaniem złożonym, uwarunkowanym wieloczynnikowo. Powodem są oddziaływujące na siebie czynniki: psychospołeczne, biologiczne, zaburzenia psychiczne, obciążenia genetyczne, ważne wydarzenia mające miejsce w rodzinie czy cechy osobowościowe oraz przewlekłe choroby. Sam fakt, że codziennie na świecie co najmniej tysiąc pięćset osób odbiera sobie życie, a dziesięciokrotnie więcej usiłuje je popełnić, stanowi palący problem ogólnospołeczny. Pamiętajmy, że samobójstwo było i jest uważane za wskaźnik społecznej dezintegracji. Im społeczeństwo spójniejsze, bardziej zwarte, tym niższe współczynniki samobójstw.
Wybierając problem samobójstwa miałem na uwadze problem aktualnie społeczny - w wielu krajach jak i w Polsce notuje się stały wzrost popełnianych samobójstw. Dodatkowa okoliczność przedstawienia problemu zachowań suicydalnych jest wzrastająca ilość samobójstw wśród dzieci i młodzieży.
Corocznie kilkadziesiąt dzieci w Polsce umiera w wieku od 10 do 14 lat
(w roku 1996 odnotowano 63 zgony samobójczych dzieci) i kilkaset w wieku
od 17 do 20 lat (w samym tylko województwie warszawskim w 1996 roku odebrało sobie życie 20 osób).
BIBLIOGRAFIA:
Maria Jarosz „Samobójstwa”, Warszawa 1997
S. Pużyński „Depresje i samobójstwa”
Paweł Boryszewski „W drodze”, nr 8(300) 1998
David Conroy „Myśli samobójcze: jak poważny jest Twój stan?”,
internet: www.ipolska.pl/pomoc/
M. Jarosz „Samobójstwa”, Warszawa 1997
Prof. dr hab. St. Pużyński „Depresje i samobójstwa“
2