Średniowieczna poezja łacińska w Polsce

1. Poezja liturgiczna i paraliturgiczna:

• Sekwencje: Sekwencja o św. Wojciechu (Hac festa die tota / Gratuletur Polonia):

• utwór powstał po 1090 r. w Gnieźnie, tam też zachował się jego najstarszy odpis z ok. 1300 r. (w mszale);

• w uroczystość upamiętniającą męczeńską śmierć św. Wojciecha (22 kwietnia) następuje uroczyste wspomnienie tego świętego; jego zasługą było nawracanie pogańskich Słowian; dzięki jego relikwiom w Gnieźnie można było utworzyć metropolię (1000 r.); Wojciech został wygnany z ojczystego biskupstwa praskiego; schronienia udzielił mu Bolesław Chrobry, który poparł jego zamiar pracy misyjnej; podczas próby nawracania Prusów (997 r. ) Wojciech zostaje zamordowany przez pogan; zwłoki męczennika zostały odkupione od Prusów przez Bolesława Chrobrego i od tej pory Polacy uważają go (Wojciecha) za patrona i głoszą jego sławę; zakończenie - prośba o opiekę nad „braćmi z twojej Polski” kierowana do św. Wojciecha;

• Hymny: Wincenty z Kielczy Hymn o św. Stanisławie (Gaude, mater Polonia):

• utwór wchodzący w skład oficjum o św. Stanisławie, jest zapewne pierwszym polskim hymnem (powstał po 1253 r.);

• apostrofa do Matki-Polski (która wydała na świat wiele sławnych postaci) w którym zawarta jest zachęta do radości - dzięki łasce Boga męczeństwo biskupa Stanisława „jaśnieje cudownymi znakami”; biskup Stanisław wystąpił w obronie uciskanych i okrutnie karanych przez Bolesława Śmiałego poddanych, za co król zabił mieczem duchownego, gdy ten odprawiał mszę na Skałce („żołnierz Chrystusowy”); ciało Stanisława zostało poćwiartowane, jednak dzięki Bogu („Niebieskiemu Lekarzowi”) cudownie się zrosło; następuje opis cudów, które dokonały się za przyczyną orędownictwa św. Stanisława (potwierdzone w dokumentacji procesu kanonizacji): wskrzeszenia, uzdrowienia, odzyskiwanie sprawności fizycznej, słuchu, uleczanie chromych, przywracanie mowy niemowom, wypędzanie diabła; zwrot do Krakowa, by wielbił Boga za zesłanie tak wielkiego świętego; zakończenie - pochwała Trójcy św., prośba o wstawiennictwo św. Stanisława;

• Oficja rymowane: Wincenty z Kielczy Oficjum ku czci św. Stanisława (Dies adest celebris):

• pierwsze zachowane w Polsce oficjum rymowane; powstało po 1253 r.; szereg utworów składających się na cykl brewiarzowy (niżej wybór);

• pierwsza antyfona pierwszych nieszporów: oficjum na uroczystość wspomnienia męczeńskiej śmierci św. Stanisława (8 maja); jest to „dzień pełen chwały”, którym powinna się radować cała Polska (Kraków w szczególności);

• pierwsze responsorium pierwszego nokturnu: święto jak wyżej; wezwanie do obchodzenia przez Polskę święta; odpowiedź chóru: uzasadnienie (zgodnie z planami Boga zbiła go bezbożna ręka Bolesława);

• dwie antyfony trzeciego nokturnu: dalej to samo święto; Stanisław zaufał Bogu i zasiadł w jego królestwie; wstąpił do nieba bez skazy grzechu (zabity podczas mszy);

• Wiersze dla szkół zakonnych: Władysław z Gielniowa Wiersz na Dzień Zaduszny (Metra in Die Animarum):

• utwór ten został zapisany wraz z kilkoma innymi tekstami tegoż autora w klocku inkunabułowym, który powstał ok. 1510 r.;

• utwór zawiera akrostych (z pierwszych liter wersów ułożyć można: JEZUS KRISTUS MARIA WŁADISŁAW);

• podmiot liryczny przystępuje do opisu czyśćca: dusze wołają o zlitowanie i pomoc przez modlitwę, msze, ofiary i posty; dusze cierpią (przez to zostają oczyszczone) i napominają, że śmierć szybko spotyka każdego śmiertelnika i jest równa dla wszystkich (motyw danse macabre); biadanie duszy nad sobą i swym cierpieniem;

2. Poezja okolicznościowa - nurt panegiryczny:

• Epitafia i utwory kommemoracyjne: Nagrobek Bolesława Chrobrego (Hic iacet in tumba princeps generosa columba):

• znajdujący się w katedrze poznańskiej królewski grobowiec, na którym wyryta była inskrypcja, został zniszczony w XVIII w.; tekst datowany między XI a XIV w.;

• napis na grobowcu Bolesława Chrobrego (zm. 1025 r.) - wielkiego wodza „duszy gołębiej”; zrodził się z „ojca pogana” (Mieszka) i „matki wierzącej” (Dobrawy), został ochrzczony; odbył postrzyżyny, włosy ofiarował papiestwu (znak oddania); „zapaśnik Chrystusów” (topos athleta Christi); dokonał wielu podbojów rozszerzając granice Polski; cesarz Otto nałożył mu koronę (ograniczona suwerenność władcy); również na zjeździe w Gnieźnie władcy wymienili się kosztownymi podarunkami; otrzymał przydomek „chabry”, czyli dzielny, waleczny; życzenie radości wiecznej dla króla;

Wincenty zwany Kadłubkiem Epicedium na śmierć Kazimierza Sprawiedliwego (Non est pudor pro dolore):

• to dialogowane Epicedium zamieszczone zostało w Księdze czwartej (IV 20) Kroniki Wincentego zw. Kadłubkiem, która powstała prawdopodobnie w latach 1190-1208;

• konstrukcja alegorycznego dialogu (personifikacje); Wesołość mówi do Żalu: jest wdową po zmarłym księciu; po jego odejściu pogrążyła się w żałobie a jej miejsce zastąpił Żal: „Żal ja o porwanie skarżę”; Żal odpowiada: nie jest słuszne atakować jego poczynania, zwraca uwagę na zachowanie Wesołości; Wesołość uskarża się swej siostrze Wolności - Żal przymusza ją do ślubu, które poprzedza umowa zaręczynowa (zostanie zhańbiona); Wolność odpowiada - stan wolny niesie zagrożenie w postaci upadku moralnego; radzi siostrze: „Rozproszywszy smutku chmurę, / Siostro, wejdź z nadzieją w śluby, / Pojaśnieją dole złe.”

• „Enkomia”: Stanisław Ciołek Pochwała Krakowa (Laus Cracoviae):

• wiersz powstał w latach 1426-1428 i stanowi połączenie laudacji miasta z pochwałą panującego rodu;

• pochwała miasta Krakowa: panuje w nim jedność mieszkańców; jest bogate; obfituje w dobra natury (źródła czyste, cieniste góry); panuje tam sprawiedliwość; spoczywają tam relikwie św. Stanisława (na Wawelu) i tu zmarła św. Jadwiga (królowa); dysponuje doskonałym rycerstwem; panują „dobre obyczaje”; pochwała rządów Władysława Jagiełły i piękna jego żony (mowa o IV żonie Sonce Holszańskiej); na dworze królewskim żyją piękne panny dworskie oraz urodziwi następcy tronu Władysław i Kazimierz (ozdoby ojca i matki); zakończenie: prośba do Boga o wspomożenie w potrzebie (forma Alleluja - zaśpiew z poezji sekwencyjnej);

3. Poezja okolicznościowa - nurt historyczny:

• Pieśni i metra historyczne: Pieśń o wójcie krakowskim Albercie (De quo dam advocato Cracoviensi Alberto):

• utwór powstał zapewne w latach 1317-1320; pieśń nawiązuje do wydarzeń z lat 1311-1312, kiedy to pod wodzą wójta Alberta i biskupa Jana Muskaty niemieccy mieszczanie Krakowa podnieśli bunt przeciwko Władysławowi Łokietkowi;

• podmiot (sam wójt Albert) na początku zauważa, że nie należy ufać „Fortunie”, bo ta jest zmienna (motyw koła Fortuny), o czym sam się przekonał; Albert cieszył się wielkim szacunkiem z powodu piastowanego urzędu - do niego zwracali się zarówno mieszczanie, baronowie, jak i sam król; będąc rządcą żupy solnej był człowiekiem bogatym, jego głos się bardzo liczył; był także wykształcony; wszystko to jednak utracił - podnosząc bunt ostatecznie został osadzony w więzieniu (przez Bolka w Opolu), w którym pozostawał przez 5 lat poczym został wypuszczony (wykupił wolność); musiał szybko uciekać do Czech, gdyż był ogłoszony wrogiem państwa (i „niewdzięczność” wobec żony Łokietka - Jadwigi); tam też umarł haniebną śmiercią; Albert przestrzega przed ślepą wiarą w Fortunę; gdyby wiedział jak potoczą się jego losy pozostałby wierny Łokietkowi; twierdzi, że został ukarany (słusznie) przez Boga; ostrzega również przed ekspansywnymi dążeniami kolonistów niemieckich (jeśli nie ograniczy się im praw oszukają Polaków tak jak Czechów);

4. Poezja dydaktyczna:

• Poetyckie traktaty naukowe: Marek z Opatowca Metrificale:

• autor był profesorem gramatyki w 1. połowie XV w. i zapewne dla uczniów Akademii Krakowskiej ułożył wierszowany podręcznik z zasadami metryki;

• podmiot chce poprzez swój wierszowany utwór pomóc studentom w nauce metryki; wyjaśnia podstawowe pojęcia, jak sylaba, którą dzieli na trzy rodzaje: pierwszą, środkową i ostatnią; tłumaczy sposoby wymawiania poszczególnych sylab (powołuje się na inne dzieła w tej tematyce) oraz jej długość; podaje wyjątki; wymienia stopy metryczne i krótko je opisuje (jamb, trybrach, daktyl, spondej, trochej, anapest); wprowadza pojęcie metrum; ostrzega przed najczęstszymi błędami przy układaniu wierszy; tłumaczy zasady stosowania wyrzutni, dyftongizacji międzywyrazowej, systole, ektasis; zakończenie: podziękowanie Bogu za możliwość skończenia działa (dopuszcza możliwość poprawiania błędów, które popełnił w swej pracy);

• Poematy satyryczno-moralizatorskie: Frowinus Antigameratus

• utwór ten liczący 429 leoninów, powstał wkrótce po 1320 r.;

• Wstęp: tytuł Antigameratus oznacza, że utwór skierowany jest „przeciwko rozpustnikowi”, a najogólniej mówiąc przeciwko temu, kto narusza dobre obyczaje; we wstępie autor podaje cel swego dzieła: „Zwyczajów ucz się na nowo, zapamiętaj każde słowo, / Co znaczy każda litera, jakie znaczenie zawiera” (autor wymienia szczególny rodzaj wiersza, jakim pisany jest utwór, tzw. „ekwiwoka”, czyli leoniny zawierające w cezurze i klauzuli słowa o identycznym brzmieniu, lecz odmiennym znaczeniu);

• Rozdział I: gamrat (rozpustnik, szatan) zatriumfował w raju - grzech rajski był przyczyną wszelkiego zła; podmiot pragnie naprawić zepsuty świat (walka z gamratem); apostrofa do gamrata - gani jego zachowanie; opis szatana: czoło gładkie i świeże, kosmata twarz (symbole rozpusty), czupryna (brzydota), kozia bródka (głupota), myśl jałowa, kaptur jak worek (wywołuje wymioty), kapelusz żydowski (judaszowy - oszust), nagie ramiona (brak skromności), niezmieniane, ciasne ubranie, rękawy zwisają, mnóstwo łat, futro zwierzęce (też ciasne), pas pod ubraniami, człapie, jak koń, pomarszczone ubranie (szaleństwo), pełno doszytych guzików i zapinek (dziwactwo); podmiot nie chce odpowiadać na pozdrowienie gamrata, gdyż „brak mu oleju w głowie” (porównuje go do małpy);

• Rozdział II: słuchanie szatana to zły zwyczaj; trzeba być „czystym” (również w sensie dosłownym), bo w innym razie trafia się do piekła; autor podaje wskazówki, jakimi kierować się powinno w codziennym życiu: czesać się „z przedziałkiem”; ubierać się tak jak wszyscy; przysłaniać ramiona; nie chodzić zbyt ciasno ubranym (luźne nogawki i rękawy); długość kaptura dostosować do długości płaszczu; obwiązywać się pasem szerokim (odpowiednio noszony); nosić takie same buty (bez szpica, zamiast tego ostrogi);

• Rozdział III: dalsze wskazówki: należy chodzić schludnie i czysto ubranym; nie powinno się być zbyt porywczym i kłótliwym (łagodzić spory); należy sprowadzać błądzących na dobrą drogę; jako wódz - prowadzić ludzi do zbawienia; żyć przykładnie; nie straszyć piekłem, ale śmiercią (nieuniknioną); przypominać prawa ojców; orientować się w przepisach kościoła; upominać, tylko jeśli samemu jest się bez winy; dbać o zmarłych, głodujących, swoje sługi; używać rozumu;

• Rozdział XI: wskazówki dotyczące zachowania się podczas biesiad: lepsze miejsca należą się starszym; należy być czujnym, ale nie rozglądać się wszędzie; siedzieć z opuszczonymi ramionami, ale się nie garbić; ręce trzymać przy sobie; nie wyciągać nóg przed siebie; mówić twarzą do rozmówcy; „pierdnąć sobie” przed posiłkiem; brać małe kęsy chleba; gdy siedzi się przy człowieku znacznym należy nie jeść lub jeść powoli; najpierw częstować starszych; nikomu nie nakładać zbyt mało; czerpać ze wspólnej misy dwoma palcami; zawsze zostawić coś na dnie naczynia; nie maczać palca w zupie; zupę można doprawić (jeść z dodatkami) i brać dokładki; należy hamować swój apetyt; nie odkładać ugryzionego; nie robić kulek z chleba; nie jeść rzeczy, które spadły na podłogę; nie grzebać w półmisku; nie wiercić się; nie rzucać za siebie kości; używać noża; delikatnie rozbijać skorupkę jaja (na drobne kawałki); kciukiem zdejmować łupiny; jeść świeże; dbać o czystość (by się nie poplamić): strząsać okruszyny; ostrożnie obchodzić się z nożem; nie wycierać nosa w obrus (ręce można); szanować kobiety przy stole: zabawiać żartami, kroić i podawać posiłki; mieć czyste usta; pić obficie i powoli pamiętając o umiarze; zdmuchiwać pianę; rybę popić wodą; jeść spokojnie jak się płaci; dziękować za darmowy poczęstunek; podwójne porcje dla gości (jedzą ile mogą); surowe pokarmy należy gotować nad dużym ogniem, mniej surowe na ogniu mniejszym; pieczyste trzymać blisko ognia; ptaki wodne (mięso) nie należy trzymać blisko ognia; po rybie lub mięsie z ptaka należy napić się z pucharu; tak samo po owocach; polewać wino trzeba z odwzajemnieniem;

• Zakończenie: autor przedstawia się jako Jan; podkreślenie, że ci którzy stosują zasady przez niego propagowane w życiu zdobywają mądrość i sprawiedliwie umierają;

5. Poezja żakowska:

• Wierszowane „statuty”: Po łacinie o stanie scholarów (Latinale de statu scolarum):

• wiersz, przedstawiający żakowskie zasady postępowania, zanotowany został w 1508 r.; utwór liczy 24 leoniny;

• zasady postępowania studenta: ma słuchać i szanować nauczycieli; honorować starszych; wystrzegać się niecnych zabaw; pilnie się uczyć (chodzić na wykłady); nie może kraść i uczestniczyć w bójkach; nie może wagarować, kłamać, oszukiwać; nosić ze sobą rózgę i mówić po łacinie; nie zaniedbywać zajęć z chóru; spać, gdy pora snu; zachowywać się kulturalnie; pytać, nie zrażać się nauką, pamiętać;

• Pieśni i metra ludyczne: Piosenka o krótkim królowaniu (Brave regnum erigitur):

• piosenka krakowskich scholarów o wybieraniu żakowskiego króla na czas październikowych zabaw została napisana wraz z nutami w XV stuleciu;

• motyw koła Fortuny: po 8 dniach panowania (zabawy podczas której nikt nie był na zajęciach) kończy się władza króla; „potem spadnie [na niego] plag nawała” - prawdopodobnie powrót do stanu poprzedniego (zwykłej nauki) kończył się dla „króla” i jego „dworzan” wymierzeniem kary cielesnej;

Wiersz o św. Gawle (Metra de sancto Gallo):

• utwór powstał w 1508 r.; wiersz liczy 47 heksametrów, w większości leonińskich; ;

• dzień św. Gawła (16 października) był początkiem trwających tydzień zabawa żakowskich; w tym dniu przynoszono swym mistrzom koguty (były też walki kogutów); autor tłumaczy ten obyczaj w duchu symboliczno-moralizatorskim: kogut - strażnik nocy, ogłasza ranek, sam się „biczuje” skrzydłami, znajdując ziarno ogłasza to wszystkim; wskazówki co do wyboru odpowiednich kogutów do walk; wyliczanie godności i urzędów uzyskiwanych na dworze króla żakowskiego w zamian za przyniesione dary: za kapłona - margrabia; za koguta - łaska u króla; za gęś - wieniec szkolny, tytuł kucharza; za kurzeję - nie wpuszczą przez bramę; za kozę - błazen u króla; za kopacz - miłość króla; za jagnię - królestwo; za prosiaka - walka; wybieranie króla podczas uroczystości św. Gawła to tradycja żakowska; zwrot do sługi Chrystusa (Gawła) o wybaczenie błazeństw i zrozumienie (sam był kiedyś żakiem);

• Utwory satyryczne: Satyra komiczna (Satira comica):

• należący do poezji waganckiej wiersz o nacjach zachował się w rękopisie polskiego pochodzenia z XV w.; do sześciu zwrotek, znanych z zachodnich redakcji tego utworu, polski autor dodał jedenaście nowych strof, uwzględniając też nacje wschodnie (Rusinów, Ormian, Wołochów);

• podmiot liryczny - wagant zastanawia się, gdzie ma się udać (osiąść); przystępuje do charakterystyki ziem, które odwiedził i mieszkających tam ludzi: Alzacja - ludzie smutni i płaczliwi, biedne ziemie; Saksonia - Sasi są skłonni do dysput; Flandria; Turyngia - Turyńczycy mało mówią i są skąpi; Miśnia - Miśnieńczycy zwlekają z pomocą; Czechy - pijaństwo, złodziejstwo i żarłoczność; Morawy - grabieżcy i rozrzutnicy; Węgry - kłamliwi; Austria - obłudnicy, fałszywi; Frankonia i Szwabia - ubóstwo, nędza; Bawaria - wspierają wagantów (ale częstują tylko potrawami mlecznymi); Karyntia; Szwecja - honor, pokój, chwała; Norwegia - Suchy chleb i bieda; Irlandia - święci, piękni, wierni; Geldria; nigdzie nie jest tak bogato jak w Polsce (sól) ale to naród pijaków; u Rusinów czeka ciężka praca; na Podolu - złodzieje; Ormianie - przepych; Wołoszczyzna i Bułgaria; Styria - wspaniałe potrawy; Akwileja - żyje się tam wesoło; Holandia - zbożna z zasobną piwnicą; Burgundia - walki, dobre tkaniny; Francja - świetny oręż; Flandria - przezorność; Bretania i Pikardia - nawrócone; Hiszpania i Sabaudia - sławne wina; Włochy - niestałość, nieszczerość; Nawarra - drapieżni ludzie; Szkocja - zwinni w natarciu; Brabancja - budowniczy domów (pokój); Normandia - nie są życzliwi; Wenecja - mądrzy, cnotliwe niewiasty; Rzym - miejsce pielgrzymek; Niemcy - pracowici; Italia - zdrajcy; Galia - lubią taniec ale są żądni zysku; na wschodzie - mądrzy ale fałszywi; na zachodzie - ci co pokutują; południe - próżniacy; północ - zbóje; podmiot zastanawia się, dlaczego (mimo że wszyscy są chrześcijanami) występuje takie zróżnicowanie; „Tak osiełek i szczeniaczek / nierówno igrają. / Tej satyry gorzkie słowa / prawdę powiadają.”;

• Wierszowane listy miłosne: List do panienki (Epistola ad dominicellam):

• utwór miłosny w formie wierszowanego listu (ok. XV w.);

• pozdrowienie - adresatka jest piękną panną o którą stara się młodzieniec (autor listu); chłopak poznał ją w Krakowie i zakochał się w niej; chce bronić jej dobrego imienia; podziwia jej urodę (mówi też o swoim popędzie seksualnym wywołanym jej osobą) i zachowanie; podkreśla, że uwięziła jego serce (bardziej niż ziemskie łańcuchy); jej szczęście to jego szczęście; nazywa ją: „górą cnót dostojną”, „szczytem dwornych manier”, „źródłem wesołości”; porównuję ją do zacnych i cnotliwych mężów: Katona, Platona, Ryszarda Lwie Serce; twierdzi, że na pewno zachwycaliby się nią Arystoteles, Godfryd z Vinsauf, Wilhelm; imię ukochanej to Helena; dla podmiotu jest ona cenniejsza niż wszystkie skarby ziemskie (jeśli odwzajemni jego uczucia może liczyć na „raj” jeśli nie, na „piekło”); jest ona chlubą Krakowa; idealistyczny opis dziewczyny: wysmukłe palce, okrągłe ramiona, białe zęby, złote włosy, ciemne powieki, lekki krok, znamienite pochodzenie, purpurowe usta, rumieńce, drapieżne oczy, symetryczny nos, smukłe biodra; chłopak woli umrzeć ale być razem z ukochaną, którą uważa za lepszą od innych panien; młodzieniec przedstawia ojca - mimo iż jest bogatym Polakiem ma wady - głównie sknerstwo; przypomina jak poznali się w Krakowie; modli się do Boga o pomoc; zakończenie: pozdrowienie i życzenia zdrowia dla ukochanej; miejsce i data napisania: na wsi, w poniedziałek 5 maja; podpis autora („Ten ci to rymował, / który cię miłował.”), wyrażenie niepewności „Lecz nie mam pewności, / Czyli mi życzliwa / Moja droga Helena”;

1