Agnieszka Bartol

Organizacje pozarz¹dowe w Unii Europejskiej

Sektor organizacji pozarz¹dowych w Unii Europejskiej (tzw. trzeci sektor) jest bardzo zró¿nicowany.

Charakteryzuje go ró¿norodnoœæ celów dzia³alnoœci oraz metod dzia³ania wynikaj¹cych z odmien-

nych uregulowañ prawnych w krajach cz³onkowskich.

W pañstwach cz³onkowskich Unii Europejskiej nie ma ujednoliconych przepisów prawnych okreœ-

laj¹cych ramy funkcjonowania organizacji pozarz¹dowych. Poza tym, ¿e wszêdzie istnieje zagwaran-

towane konstytucyjnie prawo obywateli do zak³adania, przystêpowania lub wystêpowania

z organizacji spo³ecznej, ka¿de pañstwo cz³onkowskie posiada w³asne regulacje w tym zakresie, uwa-

runkowane wzglêdami historycznymi, spo³ecznymi, kulturowymi lub ekonomicznymi.

Osoby posiadaj¹ce obywatelstwo jednego z pañstw cz³onkowskich UE mog¹ zak³adaæ organizacje

spo³eczne w dowolnym pañstwie Wspólnoty. Jedynym ograniczeniem w tym zakresie jest wprowa-

dzony przez niektóre pañstwa wymóg, aby w inicjatywê tê zaanga¿owana by³a okreœlona liczba oby-

wateli danego pañstwa lub osób maj¹cych w danym pañstwie status sta³ych rezydentów.

Najpowszechniejsz¹ form¹ prawnego uregulowania dzia³alnoœci organizacji pozarz¹dowych s¹ usta-

wy. W Austrii funkcjonowanie organizacji pozarz¹dowych reguluje Ustawa o Stowarzyszeniach

z 1951 r., która znajduje siê obecnie w procesie nowelizacji. W œwietle prawa austriackiego organizacje

pozarz¹dowe maj¹ osobowoœæ prawn¹ i mog¹ prowadziæ dzia³alnoœæ gospodarcz¹. Organizacje po-

zarz¹dowe we Francji dzia³aj¹ na podstawie tzw. „Prawa 1901 r.” tj. ustawy okreœlaj¹cej zasady

dzia³ania stowarzyszeñ, których celem nie jest uzyskiwanie dochodów finansowych. W Holandii za-

sady funkcjonowania organizacji pozarz¹dowych okreœla Ustawa o organizacjach i zrzeszeniach, a w Por-

tugalii kilka aktów normatywnych, wœród których najwa¿niejszymi s¹ Ustawa dotycz¹ca organizacji

pozarz¹dowych dzia³aj¹cych na rzecz rozwoju, oraz Ustawa dotycz¹ca organizacji pozarz¹dowych dzia³aj¹cych

na rzecz ochrony œrodowiska.

W niektórych pañstwach cz³onkowskich organizacje pozarz¹dowe uzyska³y istotny wp³yw na proces

legislacyjny. W Danii konstytucja nak³ada obowi¹zek konsultacji projektów aktów prawnych z orga-

nizacjami pozarz¹dowymi, których projekt ten dotyczy. Konsulacje odbywaj¹ siê na etapie przygoto-

wania aktów prawnych przez rz¹d, a tak¿e w samym parlamencie. Brytyjskie organizacje

pozarz¹dowe s¹ konsultowane podczas procesu legislacyjnego w Izbie Gmin na dwóch etapach: nie-

formalnie – na etapie formu³owania projektu danej ustawy oraz formalnie – po drugim czytaniu pro-

jektu ustawy w Izbie Gmin i skierowaniu go do pracy w odpowiedniej Komisji. Organizacje

pozarz¹dowe w Szwecji maj¹ swój udzia³ w tworzeniu prawa w zakresie spraw dotycz¹cych rynku

pracy, na mocy tzw. Ustawy o wspó³decydowaniu.

W niektórych pañstwach cz³onkowskich organizacje pozarz¹dowe œciœle wspó³pracuj¹ z administra-

cj¹ publiczn¹ wspomagaj¹c j¹ w wype³nianiu zadañ zwi¹zanych zw³aszcza z realizacj¹ polityki

spo³ecznej i gospodarczej. Przyk³adem mo¿e byæ Finlandia gdzie organizacje pozarz¹dowe s¹ dla

rz¹du partnerem, z którym uzgadnia siê wszystkie wa¿ne decyzje dotycz¹ce szeroko rozumianej sfe-

ry spo³ecznej, politycznej i gospodarczej w ramach prowadzonego przez w³adze dialogu spo³eczne-

go. Rz¹d poprzez system grantów realizuje przy pomocy organizacji pozarz¹dowych zadania

63

w sferze pomocy spo³ecznej, ochrony œrodowiska i s³u¿by zdrowia. Wa¿n¹ dziedzin¹ wspó³dzia³ania

rz¹du z organizacjami pozarz¹dowymi jest poprawa sytuacji zawodowej kobiet i mniejszoœci etnicz-

nych.

Organizacje pozarz¹dowe odgrywaj¹ istotn¹ rolê tak¿e w ¿yciu publicznym w Danii i Holandii. Sza-

cuje siê, ¿e 90% obywateli Danii zrzeszonych jest w organizacjach pozarz¹dowych. Tak¿e Holandia

nale¿y do czo³ówki pañstw pod wzglêdem iloœci zrzeszeñ i zaanga¿owania obywateli w dzia³alnoœæ

organizacji pozarz¹dowych. W Belgii rz¹d ustala zasady wspó³pracy z organizacjami pozarz¹dowy-

mi w umowach ramowych zawieranych na okres 5 lat. Umowy te maj¹ postaæ konkretnych progra-

mów, w których okreœlone s¹ cele dzia³alnoœci i sposób ich wykonania. We Francji powo³ano

instytucje, które zajmuj¹ siê koordynacj¹ dzia³añ pañstwa i organizacji reprezentuj¹cych spo³eczeñ-

stwo obywatelskie. S¹ to: Wysoka Rada ds. Wspó³pracy Miêdzynarodowej, Miêdzyresortowy Komitet

ds. Wspó³pracy Miêdzynarodowej i Rozwoju oraz Komisja Wspó³pracy i Rozwoju1). We Francji utwo-

rzono równie¿ Platformê organizacji pozarz¹dowych, której celem jest rozwijanie wspó³pracy z Par-

lamentem Europejskim oraz Komisj¹ Europejsk¹. W Hiszpanii znaczenie organizacji pozarz¹dowych

znalaz³o swoje odzwierciedlenie w zinstytucjonalizowaniu kontaktów z organami administracji pañ-

stwowej i samorz¹dowej. W zale¿noœci od charakteru organizacji i jej celów wspó³pracuj¹ one z odpo-

wiednimi resortami lub organami poszczególnych regionów autonomicznych. Niezbêdnym krokiem

dla organizacji pozarz¹dowej pragn¹cej nawi¹zaæ wspó³pracê z administracj¹ publiczn¹ jest uzyska-

nie wpisu do Rejestru Organizacji Pozarz¹dowych na rzecz Rozwoju, prowadzonego przez Hiszpañ-

sk¹ Agencjê Wspó³pracy Miêdzynarodowej, która jest organem autonomicznym dzia³aj¹cym przy

Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Bez w¹tpienia cech¹ charakterystyczn¹ dzia³alnoœci organizacji pozarz¹dowych w Unii Europejskiej

jest tworzenie sieci tych organizacji, tworzenie organizacji parasolowych, tworzenie tzw. platform

wspólnych dzia³añ lub forów dyskusji. W Unii Europejskiej mo¿na obecnie wyró¿niæ piêæ g³ównych

typów organizacji pozarz¹dowych, których przedstawicielstwa znajduj¹ siê w Brukseli:

• organizacje dzia³aj¹ce w dziedzinie ochrony œrodowiska, koordynowane przez organizacjê paraso-

low¹ Green G 8,

• organizacje o charakterze spo³ecznym, koordynowane przez Platformê Spo³eczn¹ ( Platform of Eu-

ropean SocialNGOs),

• organizacje dzia³aj¹ce w dziedzinie rozwoju, koordynowane przez Komitet £¹cznikowy Organi-

zacji Pozarz¹dowych na rzecz Rozwoju ( Liaison Committee of Development NGOs),

• organizacje zajmuj¹ce siê ochron¹ praw cz³owieka, regularnie spotykaj¹ce siê na posiedzeniach

Grupy Kontaktowej ds. Praw cz³owieka ( Human Rights contact group)organizowanych przez Amne-

sty International, FIDH ( Fédération Internationale des Droits de l’Homme) oraz Human Rights Watch.

• Sta³e Forum Spo³eczeñstwa Obywatelskiego ( Permanent CivilSociety Forum)

Wspó³praca instytucji Unii Europejskiej z organizacjami pozarz¹dowymi realizowana jest zarówno

w drodze kontaktów „ad hoc” jak i poprzez udzia³ w pracach unijnych zespo³ów eksperckich. Tema-

tyka takich spotkañ obejmuje najczêœciej nastêpuj¹ce dziedziny: Wspólna Polityka Rolna, polityka za-

trudnienia, ochrona œrodowiska oraz wspó³praca z krajami trzecimi. Jednoczeœnie, systematycznie

odbywaj¹ siê, prowadzone w ramach dialogu strukturalnego, spotkania przedstawicieli instytucji UE

z przedstawicielami organizacji pozarz¹dowych (np. dwa razy do roku z reprezentantami organizacji

dzia³aj¹cych w dziedzinie poltyki spo³ecznej czy kwartalne spotkania przedstawicieli Komisji Euro-

pejskiej z przedstawicielami organizacji pozarz¹dowych poœwiêcone problematyce rozwoju).

1) Haut Conseil de Coopération Internationale, Comité Interministeriel de Coopération Internationale et du Développement, Comité de Co-opération et du Développement.

64

Tak¿e Komisje Parlamentu Europejskiego czêsto zapraszaj¹ przedstawicieli organizacji pozarz¹do-

wych na swe posiedzenia. Wszystkie te formy wspó³pracy oparte s¹ na wieloletniej tradycji i z regu³y

nie s¹ uregulowane traktatowo. Istniej¹, ponadto, sformalizowane formy wspó³pracy pomiêdzy in-

stytucjami unijnymi i organizacjami pozarz¹dowymi, w postaci np. specjalnego komitetu konsulta-

cyjnego zajmuj¹cego siê aspektami spo³ecznymi Wspólnej Polityki Rolnej. Nale¿y podkreœliæ

zainteresowanie instytucji UE systematycznym zwiêkszaniem reprezentatywnoœci organizacji po-

zarz¹dowych na szczeblu centralnym oraz tworzeniem silnego partnerstwa z nimi. Komisja Europej-

ska odrzuca jednak postulaty organizacji w sprawie przyznania im statusu oficjalnych instytucji

konsultacyjnych (istniej¹cego w systemie ONZ) i wprowadzenia zasady ich akredytacji przy instytu-

cjach UE. Traktaty nie precyzuj¹ przy tym podstaw prawnych ani nie okreœlaj¹ zasad wspó³pracy in-

stytucji europejskich z organizacjami pozarz¹dowymi (jak to ma miejsce w przypadku dialogu

spo³ecznego z partnerami spo³ecznymi).

Instytucje UE przeznaczaj¹ co roku znacz¹ce œrodki na wspieranie dzia³alnoœci organizacji po-

zarz¹dowych (w postaci subwencji i kredytów na pokrycie kosztów administracyjnych oraz na finan-

sowanie projektów pomocy). Zasady wykorzystywania przez organizacje pozarz¹dowe powy¿szych

œrodków pochodz¹cych z bud¿etu UE s¹ okreœlone szczegó³owymi przepisami. Przyk³adowo, dla

subwencji przekraczaj¹cej 100 tys. euro, wymagane jest sporz¹dzenie przez niezale¿ne biuro audytu

na temat sytuacji finansowej organizacji. W przypadku pomocy przekraczaj¹cej 1 mln euro, organiza-

cja zobowi¹zana jest przed³o¿yæ gwarancjê bankow¹. Niezale¿nie od tego, instytucje finansowe KE

przed przyznaniem subwencji czy kredytu, zasiêgaj¹ szczegó³owych informacji na temat danej orga-

nizacji, a nastêpnie monitoruj¹ wykorzystanie przekazanych œrodków w trakcie realizacji projektów.

Debata o roli organizacji pozarz¹dowych w Unii Europejskiej zosta³a zintensyfikowana w 1993 r. wraz

z publikacj¹ przez Komisjê Europejsk¹ Zielonej Ksiêgi Polityki Spo³ecznej. W Zielonej Ksiêdze po raz

pierwszy kwestia organizacji pozarz¹dowych zosta³a poruszona w kontekœcie ca³ej Unii Europejskiej,

a nie poszczególnych pañstw cz³onkowskich. W dokumencie Komisja Europejska wskaza³a na ko-

niecznoœæ zmian w spo³eczeñstwie i w funkcjonowaniu systemu opieki spo³ecznej. Jako jeden z po-

stulatów zaproponowa³a podejœcie zdecentralizowane oraz zwiêkszenie roli w³adz lokalnych

i organizacji dobroczynnych. W Zielonej Ksiêdze wskazano ponadto na koniecznoœæ w³¹czenia organi-

zacji pozarz¹dowych, w³adz samorz¹dowych, instytucji UE, partnerów gospodarczych i prywatnych

w programowanie i podejmowanie decyzji dotycz¹cych Europejskiego Funduszu Spo³ecznego.

Swoj¹ publikacj¹ Komisja Europejska zainicjowa³a publiczn¹ dyskusjê na temat propozycji zawar-

tych w Zielonej Ksiêdze w tym na temat roli organizacji pozarz¹dowych. Wnioski z debaty (pochodz¹ce

tak¿e od organizacji pozarz¹dowych) zosta³y przedstawione w Bia³ej Ksiêdze Europejskiej Polityki

Spo³ecznej. Podkreœlono w niej, i¿ organizacje dobroczynne i inne organizacje maj¹ prawo wystêpo-

wania w charakterze konsultantów Unii oraz do odgrywania roli w procesie integracji europejskiej.

Komisja uzna³a tak¿e za niezbêdne stworzenie mechanizmów w³¹czaj¹cych inne organizacje ni¿

partnerzy spo³eczni do udzia³u w kszta³towaniu europejskiej polityki spo³ecznej. W zwi¹zku z tym,

ustanowiono forum, w ramach którego z udzia³em organizacji pozarz¹dowych rozwa¿ane s¹ zagad-

nienia polityki spo³ecznej.

W 1997 r. Komisja Europejska opublikowa³a Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie Promowania Roli

Organizacji Spo³ecznych oraz Fundacji w Europie2). Dokument ten podsumowywa³ wspó³pracê instytucji

unijnych z organizacjami pozarz¹dowymi. W Komunikacie podkreœlono, ¿e organizacjom spo³ecz-

nym oraz fundacjom spo³eczeñstwa zawdziêczaj¹ pocz¹tki wielu s³u¿b i us³ug w takich dziedzinach,

2) European Commission Communicaton on Promoting the Role of Social Organisations nd Foundations in Europe

65

jak edukacja, zdrowie czy s³u¿by spo³eczne, w rozpowszechnianiu myœli naukowej oraz osi¹gniêæ

technologicznych. Doceniono wk³ad tych organizacji w walkê o przestrzeganie praw cz³owieka, za-

chowanie dziedzictwa kulturowego, promowanie solidarnoœci miêdzy ludŸmi. Podkreœlono tak¿e

rolê organizacji pozarz¹dowych w walce z wyzyskiem kobiet i dzieci.

18 stycznia 2000 r. Komisja Europejska opublikowa³a dokument p.t. Komisja i organizacje pozarz¹dowe:

budowanie silniejszego partnerstwa3), w którym dokona³a bilansu stosunków z organizacjami pozarz¹do-

wymi i wyznaczy³a ramy wspó³pracy na przysz³oœæ. Jako g³ówne cele wzmocnienia partnerstwa z or-

ganizacjami pozarz¹dowymi okreœli³a koniecznoœæ rozwoju demokracji, potrzebê reprezentacji

poszczególnych grup spo³eczeñstwa w podejmowaniu decyzji na szczeblu unijnym, szeroko pojêty

udzia³ spo³eczeñstwa obywatelskiego w procesie integracji europejskiej. Komisja Europejska wska-

za³a tak¿e dzia³ania, które powinny zostaæ podjête w celu zwiêkszenia udzia³u organizacji po-

zarz¹dowych w pracach Komisji, w tym m.in. potrzebê: polepszenia przejrzystoœci procesu

decyzyjnego oraz stworzenie lepszego dostêpu do informacji . Komisja nie wypowiedzia³a siê jednak

na temat mo¿liwoœci w³¹czenia do Traktatu zapisu dotycz¹cego zinstytucjonalizowania dialogu oby-

watelskiego.

Istotn¹ rolê we wspó³pracy z organizacjami pozarz¹dowymi w Unii Europejskiej odgrywa Komitet

Ekonomiczno-Spo³eczny. W paŸdzierniku 1999 r. Komitet wraz z organizacjami pozarz¹dowymi zor-

ganizowa³ Pierwsz¹ Konwencjê ds. Organizacji Spo³eczeñstwa Obywatelskiego, podczas której zade-

klarowa³ wsparcie organizacji pozarz¹dowych w d¹¿eniu do ustalenia zapisu traktatowego o dialogu

obywatelskim. Wyst¹pi³ tak¿e z inicjatyw¹ organizowania dwa razy do roku forum dialogu z organi-

zacjami pozarz¹dowymi. Komitet Ekonomiczno-Spo³eczny zwróci³ równie¿ uwagê na potrzebê dia-

logu obywatelskiego miêdzy instytucjami europejskimi i organizacjami pozarz¹dowymi w krajach

kandyduj¹cych.

W ostatnim okresie na uwagê zas³uguje zaroszenie organizacji pozarz¹dowych do wspó³pracy z Kon-

wentem w sprawie przysz³oœci Europy. W swoim przemówieniu inauguruj¹cym prace Konwentu 28

lutego br., przewodnicz¹cy Valéry Giscard d’Estaing podkreœli³, ¿e Konwent podczas swoich prac bê-

dzie z uwag¹ s³ucha³ sugestii pochodz¹cych od spo³eczeñstwa obywatelskiego, ze szczególnym

uwzglêdnieniem m³odzie¿y oraz obywateli krajów kandyduj¹cych. Na stronach internetowych Kon-

wentu udostêpnione zosta³o specjalne interaktywne forum przeznaczone w³aœnie dla organizacji re-

prezentuj¹cych spo³eczeñstwo obywatelskie. Odpowiedzialnym za kontakty Konwentu ze

spo³eczeñstwem obywatelskim zosta³ wiceprzewodnicz¹cy Konwentu, by³y Premier Belgii, Jean-Luc

Dehaene.

14 lutego br. cztery g³ówne sieci organizacji pozarz¹dowych dzia³aj¹cych w UE ( Europejska Platforma

Spo³eczna, organizacje dzia³aj¹ce w dziedzinie ochrony œrodowiska – Green 8, organizacje zajmuj¹ce

siê ochron¹ praw cz³owieka oraz te dzia³aj¹ce na rzecz rozwoju) wraz z Europejsk¹ Konfederacj¹

Zwi¹zków Zawodowych ( ETUC) powo³a³y Grupê Kontaktow¹ Spo³eczeñstwa Obywatelskiego ( Civil

Society Contact Group), która bêdzie reprezentowaæ trzeci sektor w kontaktach z prezydium Konwen-

tu. Podstawowymi celami grupy s¹ uwzglêdnienie opinii spo³eczeñstwa obywatelskiego w pracach

Konwentu, rozwiniêcie szerokich i regularnych konsultacji ze spo³eczeñstwem obywatelskim po-

przez wspomniane wczeœniej interaktywne Forum, przekazywanie opinii narodowych organizacji

pozarz¹dowych Konwentowi. Pierwsze spotkanie przedstawicieli Grupy Kontaktowej z Wiceprze-

wodnicz¹cym Konwentu Jean-Luc Dehaenem odby³o siê 26 lutego br.

3) Dokument The Commission and NGOs: building a stronger partenership przedstawiony przez przewodnicz¹cego Komisji Roma-

no Prodiego oraz jej Wiceprzewodnicz¹cego Komisarza Neila Kinnocka 18 stycznia 2000 r.

66

Organizacje pozarz¹dowe w Unii Europejskiej przywi¹zuj¹ du¿e znaczenie do procesu rozszerzenia

Unii Europejskiej. Organizacje pozarz¹dowe w przysz³ych krajach cz³onkowskich zostan¹ po rozsze-

rzeniu w³¹czone do istniej¹cych sieci organizacji w UE. Niew¹tpliwie zapewni to wzrost znaczenia

organizacji pozarz¹dowych w Europie i wzmocni ich mo¿liwoœci wp³ywu na decyzje podejmowane

na szczeblu unijnym. W kwietniu 2001 r. Europejska Platforma Spo³eczna opublikowa³a oœwiadczenie

na temat rozszerzenia ( Social Platform Statement on Enlargement). Platforma widzi w rozszerzeniu szan-

sê na wzmocnienie solidarnoœci miêdzy spo³eczeñstwami europejskimi. Podkreœla, i¿ proces rozsze-

rzenia daje szansê zbudowania nie tylko ogromnego rynku, ale tak¿e Europy zbudowanej na

prawach spo³ecznych, przynosz¹cej korzyœci wszystkim obywatelom. Zaznacza siê koniecznoœæ

wzmocnienia spo³ecznego wymiaru rozszerzenia. „Nowa Europa” nie mo¿e byæ skierowana tylko do

œrodowisk przedsiêbiorców, musi przynosiæ korzyœci wszystkim obywatelom poprzez zwiêkszenie

dostêpu do opieki spo³ecznej i zdrowotnej, zwalczanie dyskryminacji oraz promocjê udzia³u obywa-

teli w ¿yciu spo³eczno-politycznym Unii Europejskiej.

Platforma zwraca tak¿e uwagê na koniecznoœæ ustanowienia zinstytucjonalizowanego dialogu oby-

watelskiego z udzia³em organizacji pozarz¹dowych obecnych i przysz³ych krajów cz³onkowskich.

Podkreœla siê, i¿ rozszerzona Europa powinna powstaæ na bazie zgody spo³eczeñstw, a nie tylko usta-

leñ miêdzyrz¹dowych.

Polskie organizacje pozarz¹dowe rozpoczê³y ju¿ przygotowania do dzia³ania w Unii Europejskiej po

rozszerzeniu. Z inicjatywy Fundacji im. Stefana Batorego oraz Stowarzyszenia na rzecz Forum Inicja-

tyw Pozarz¹dowych, 9 maja 2001 r. powo³ane zosta³o Przedstawicielstwo Polskich Organizacji Po-

zarz¹dowych w Brukseli G³ównym zadaniem Przedstawicielstwa jest wspieranie polskich organizacji

pozarz¹dowych jako aktywnych uczestników procesu integracji europejskiej poprzez m.in. udostêp-

nianie informacji na temat mo¿liwoœci finansowania okreœlonych dzia³añ, rozwijanie kontaktów z sie-

ciami organizacji pozarz¹dowych krajów cz³onkowskich oraz promocjê polskiego trzeciego sektora

w Unii Europejskiej.