Społeczno -
ekonomiczne aspekty
czasu wolnego
• Jedną z najbardziej
charakterystycznych cech
nowoczesnych społeczeństw jest
wzrost znaczenia czasu wolnego oraz
dążenie do powiększenia jego
rozmiarów.
• W dobie postępu naukowo-
technicznego czas ten stał się
przedmiotem masowej konsumpcji
• Od kilku dekad czas wolny jest również
obiektem rosnącego zainteresowania
wielu dziedzin nauki: filozofii,
antropologii, socjologii, psychologii,
pedagogiki oraz ekonomii.
• To zainteresowanie wynika z przekonania,
że odgrywa on ważną rolę w procesach
społecznych i ekonomicznych.
• Służąc realizacji indywidualnych celów,
życiowych aspiracji jednostek, przyczynia
się do wzrostu konsumpcji, a tym samym
pobudza rozwój gospodarki.
• Rozmiary czasu wolnego oraz formy
jego zagospodarowania stanowią, obok
dochodów pieniężnych, wskaźnik
poziomu i jakości życia ludności oraz
istotny czynnik strukturalizujący
współczesne społeczeństwa.
• Badania nad sposobem spędzania
wolnego czasu pozwalają lepiej
zrozumieć zachowania jednostek,
poznać ich rzeczywiste dążenia,
postawy i systemy wartości.
W budżecie czasu dorosłej osoby, obok
czasu wolnego, można wyróżnić:
• − czas przeznaczony na zaspokojenie
biologicznych potrzeb ludzkiego
organizmu (na sen, posiłki, higienę
osobistą),
• − czas związany z pracą zawodową,
służący zdobyciu środków finansowych
na zaspokojenie różnorodnych potrzeb,
• − czas obowiązków pozazawodowych,
wydatkowany głównie na zajęcia
domowe
Czas wolny oznacza
„czas pozostający do osobistej
dyspozycji człowieka po
spełnieniu przez niego
obowiązków zawodowych,
rodzinnych, szkolnych oraz po
zaspokojeniu potrzeb
biologicznych organizmu”
Tak pojęty czas wolny
posiada kilka specyficznych
cech:
1) jest czasem, za który nie otrzymuje się
wynagrodzenia, który nie jest sprzedawany i nie
jest poświęcany na czynności związane ze sferą
życia zawodowego.
• Oznacza to, że za czynności wykonywane w
czasie wolnym nie pobiera się opłaty i ich
wytworów się nie sprzedaje.
• Zdarza się jednak, że czas wolny zamieniany
jest na dodatkową pracę zarobkową. Uzyskane
w ten sposób środki pozwalają na zwiększenie
konsumpcji w przyszłości, czyli na
„dowartościowanie” czasu wolnego w terminie
późniejszym
2) czas wolny służy realizacji potrzeb
autotelicznych, a więc takich, których
zaspokojenie jest celem samym w sobie, a
nie środkiem do osiągania innych wartości.
• Wypełniają go zatem czynności, których
wykonanie sprawia jednostce dużo
satysfakcji.
• Należą do nich m.in. uprawianie sportu i
turystyki, uczestnictwo w kulturze,
spotkania towarzyskie, zabawa, różnego
rodzaju hobby;
3) czas wolny należy do sfery spraw
prywatnych, którą charakteryzuje
swoboda podejmowania decyzji.
O sposobach spędzenia wolnego czasu
rozstrzyga jednostka zgodnie z własną
hierarchią potrzeb i wartości, własnymi
preferencjami, obyczajami itp. Istnieją
jednak pewne ograniczenia tej swobody.
Wybór określonych zajęć uzależniony jest
przede wszystkim od długości czasu
wolnego, którym człowiek dysponuje.
Mamy również:
Mamy również:
• − krótki czas wolny, pojawiający się
w ciągu dnia roboczego,
• − średni czas wolny, występujący w
końcu tygodnia,
• − długi czas wolny, utożsamiany z
urlopem wypoczynkowym.
• Czynnikiem silnie determinującym
sposób gospodarowania czasem jest
poziom zamożności jednostki.
• Wiele zajęć wykonywanych w czasie
wolnym wymaga znacznych
nakładów finansowych, toteż niski
poziom dochodu zawęża możliwość
wyboru, ograniczając różnorodność
realizowanych form aktywności
• Czas wolny stanowi produkt cywilizacji
przemysłowej.
• Wraz z przekształceniem
społeczeństwa preindustrialnego w
industrialne nastąpiło wyraźne
rozdzielenie czasu pracy i czasu po
pracy oraz umasowienie czasu
wolnego, który odtąd stał się udziałem
wszystkich grup społecznych
Obserwowany w ostatnich dekadach
wzrost jego zasobów jest wynikiem dwóch
procesów.
1. Zmniejszenie wymiaru dziennego czasu pracy,
•
ograniczenie liczby dni pracy w tygodniu,
•
Wydłużenie urlopu wypoczynkowego o
•
obniżenie wieku emerytalnego doprowadziło
2. Rozwój rynku dóbr czasooszczędnych, będący pochodną
postępu technicznego, pozwala na redukcję czasu
obowiązków pozazawodowych np.
•
korzystanie z wyspecjalizowanych usług
(np..gastronomiczne) przejmujących od gospodarstw
domowych wiele obciążających je funkcji
•
używanie produktów pozwalających zaoszczędzić czas,
(kuchnie mikrofalowe, zmywarki do naczyń czy mrożona
żywność,) jest możliwe, gdy konsument dysponuje
odpowiednio wysokim dochodem.
Funkcje czasu wolnego
Funkcje czasu wolnego można
podzielić na dwie grupy.
• pierwszą grupę stanowią funkcje o
charakterze społeczno-
humanistycznym,
• natomiast drugą – funkcje o
charakterze gospodarczym.
Funkcje społeczno-
humanistyczne
• Społeczno-humanistyczne funkcje czasu
wolnego utożsamiamy z rolą, jaką ten
czas pełni wobec jednostki, grupy
społecznej i społeczeństwa jako całości.
• Zalicza się do nich funkcje edukacyjne,
• wychowawcze,
• kulturalne,
• kompensacyjne,
• rekreacyjne
• integracyjne
Funkcje edukacyjne czasu wolnego
pojmuje się jako:
• bezinteresowne i dobrowolne poszerzanie
własnego horyzontu intelektualnego,
• zaznajamianie się z osiągnięciami nauki,
podnoszenie kwalifikacji zawodowych.
• Spełniają je czynności zaspokajające potrzeby
poznawcze, potrzeby wiedzy i nowych
doświadczeń.
Czas wolny staje się obecnie coraz ważniejszym
okresem kształcenia nieformalnego, gdyż życie
w cywilizacji naukowo-technicznej zmusza
człowieka do ciągłego aktualizowania i
pogłębiania wiadomości zdobytych w trakcie
edukacji szkolnej.
Funkcje wychowawcze
• należy odnieść do zajęć polegających
na przyswajaniu sobie bądź wpajaniu
komuś (zazwyczaj własnym dzieciom)
określonych norm postępowania,
światopoglądu, idei, stylu bycia itp.
• Pewne formy aktywności
podejmowanej w czasie wolnym służyć
mogą kształtowaniu systemu wartości i
postaw moralnych jednostki.
Funkcje kulturalne
• realizowane są podczas zajęć służących tworzeniu
bądź też przyswojeniu wartości kulturowych.
– W pierwszym wypadku mówimy o „kulturotwórczym”,
– w drugim – o „kulturoodbiorczym” walorze czasu
wolnego.
• Badania potwierdziły ścisłą zależność pomiędzy
ilością, jakością i zasięgiem czasu wolnego a
poziomem kulturalnym społeczeństwa.
• Stwierdzony związek jest zrozumiały, gdyż czas
wolny stanowi tę sferę ludzkiego życia, w której
najpełniej zaspokoić można potrzebę ekspresji
zdolności twórczych, zgodnych z osobistymi
zainteresowaniami i aspiracjami.
Funkcje rekreacyjne
• zajęć czasu wolnego sprowadzają się
do usuwania zmęczenia fizycznego i
psychicznego jednostki
spowodowanego pracą zawodową
oraz innymi sytuacjami stresowymi.
• Racjonalny wypoczynek i rekreacja
wpływają korzystnie na stan zdrowia i
długość życia człowieka.
Funkcja integracyjna
• wyraża się w tworzeniu więzi między
jednostką a jej społecznym otoczeniem i bywa
najczęściej sprowadzana do integracji rodziny.
– Czas wolny sprzyja powstawaniu
niesformalizowanych, swobodnych kontaktów nie
ograniczających się tylko do kręgu zawodowego i
rodzinnego.
– Kontakty takie wzbogacają społeczne
doświadczenia jednostki.
• Czynniki, które mające wpływ na kurczenie się
czasu wolnego:
– Wzmożone tempo życia,
– wzrost aktywności zawodowej kobiet
– deficyt czasu odczuwany przez pracujących
zawodowo członków rodziny
• Czas wolny jest istotnym elementem strukturalizującym
współczesne społeczeństwo.
• Ważnym potwierdzeniem członkostwa jednostki w danej
zbiorowości jest:
– zgodność zajęć wykonywanych przez tę jednostkę w czasie wolnym z
poglądami i oczekiwaniami grupy, do której należy.
– pełnienie roli wzorotwórczej,
– naśladowanie form aktywności
– manifestowanie przynależność do grupy odniesienia, z którą wiąże się
wyższy status.
– wiele dóbr konsumowanych w czasie wolnym ma charakter prestiżowy,
jest synonimem sukcesu, a tym samym przedmiotem dążeń szerokich
mas społecznych.
• Uprawianie elitarnych czy ekstremalnych sportów,
spędzanie urlopu w ekskluzywnych bądź egzotycznych
miejscach umożliwia jednostce :
– identyfikację z osobami, które korzystają z takich form wypoczynku,
– pozwala wyróżnić się
– stanowią obecnie rdzeń, „wokół którego konstruowana jest jednostkowa
tożsamość i któremu podporządkowane są hierarchie potrzeb i
interesów”
Czas wolny może być istotnym źródłem
satysfakcji człowieka
• − przywrócenie więzi między człowiekiem a naturą
(rekreacja),
• − rozładowanie nacisków eskapistycznych (ucieczka,
oderwanie się od rzeczywistości) (kino),
• − zaspokojenie potrzeby sukcesu i ryzyka w sferze
pozazawodowej (sport, życie towarzyskie),
• − odnalezienie własnej autonomii i wartości (hobby),
• − przemyślenie własnego stosunku do
poszczególnych wartości,
• − odczucie wspólnoty z ludźmi poprzez spotykanie
innych ludzi, ich obserwację,
• wspólne doznawanie i odtwarzanie przeżyć (życie
towarzyskie).
zajęcia czasu wolnego przyczyniają się
do:
• zapewnienia człowiekowi długiego życia w
dobrym zdrowiu i samopoczuciu,
• – zwiększenia satysfakcji człowieka ze
swego życia,
• – powiększenia zasobów wiedzy, kwalifikacji
i możliwości twórczych człowieka,
• a więc ukształtowania jego osobowości i
systemu wartości,
• – poprawy stosunków międzyludzkich,
• – zwiększenia przestrzennej, zawodowej
oraz społecznej ruchliwości człowieka.
Funkcje ekonomiczne
• Funkcje ekonomiczne czasu wolnego
wyrażają się we wpływie, jaki czas
ten wywiera na aktywność
gospodarczą człowieka i całych
społeczeństw, której następstwem:
– w skali mikro jest wzrost zamożności
(lub ubóstwa) gospodarstwa domowego,
– w skali makro rozwój (lub regres)
gospodarczy
Można wyróżnić trzy aspekty
wpływu czasu wolnego na
procesy gospodarowania:
– aspekt strukturalny,
– aspekt reprodukcyjny,
– aspekt motywacyjny
ASPEKT STRUKTURALNY
• wyraża się we wpływie czasu wolnego na
strukturę:
– konsumpcji,
– produkcji
– oraz zatrudnienia, a więc strukturę gospodarczą kraju.
• Oddziaływanie to ma charakter pośredni. Czas
wolny wpływa na sferę ludzkich potrzeb istotnie
je pobudzając i różnicując. Wzrastające potrzeby
oddziałują – przy odpowiednim poziomie
dochodów ludności:
– na popyt, który następnie stymuluje rozwój produkcji i
podaży określonych dóbr konsumpcyjnych.
– sprzyja wzrostowi zapotrzebowania na dobra
czasooszczędne, pozwalające na ograniczenie
codziennych, powtarzalnych czynności.
– rodzi potrzebę jego atrakcyjnego zagospodarowania,
– Kreuje popyt na dobra czasochłonne
RYNEK CZASU WOLNEGO
Przez rynek czasu wolnego należy rozumieć taki
rynek, na którym celem transakcji jest
wygospodarowanie czasu wolnego, a
następnie jego sprzedaż.
Dążenie do posiadania określonych zasobów czasu
wolnego wzmaga u konsumentów:
– substytucję czasooszczędną przejawiającą się
zwiększonym popytem na dobra czasooszczędne
– na którym nabywcy poszukują towarów służących
zagospodarowaniu czasu wolnego,
– sprzedawcy takie towary oferują.
• Rynki dla czasu wolnego to rynki pośrednio
związane z czasem wolnym, obsługujące
wyodrębnione rynki czasu wolnego (np. rynek pracy
dla czasu wolnego w rejonach turystycznych).
• Wzrost czasu wolnego – przy równoczesnym
wzroście dochodów ludności umożliwia zwiększenie
popytu na dobra o wysokim stopniu przetworzenia,
oraz zatrudnienia wysoko wykwalifikowanej siły
roboczej, profesjonalistów o wąskich
specjalizacjach.
Dążenie do zagospodarowania czasu wolnego
sprzyja :
– rozwojowi branż charakteryzujących się wysokim
poziomem innowacyjności i kreatywności
– wysokim współczynnikiem zatrudnienia
ASPEKT REPRODUKCYJNY
reprodukcyjny efekt czasu wolnego oznacza, że w
czasie tym następuje reprodukcja głównego składnika sił
wytwórczych, jakim jest człowiek ze swoimi zdolnościami
twórczymi.
Analizując w mikroskali reprodukcyjny aspekt czasu wolnego,
należy mieć na uwadze reprodukcję człowieka w podwójnym
znaczeniu:
• jako bieżące, codzienne odtwarzanie
• jako wzbogacanie jego zdolności wytwórczych w ciągu
całego życia.
Prostą reprodukcję człowieka w czasie wolnym, polegającą
na regeneracji (a więc odtworzeniu na tym samym poziomie)
jego sił fizycznych i psychicznych, zapewnia wypoczynek.
Reprodukcja rozszerzona, podnosząca jakość czynnika
ludzkiego, dokonuje się m.in. poprzez :
– kształcenie i dokształcanie,
– uczestnictwo w kulturze,
– uprawianie sportu i turystyki.
• Reprodukcyjny aspekt czasu wolnego
należy analizować także w makroskali,
w odniesieniu do całych społeczeństw i
w długim okresie.
• Wzrastający (w wyniku zaspokojenia w
czasie wolnym potrzeb wyższego rzędu)
potencjał intelektualno- wytwórczy
społeczeństwa wpływa na tempo
rozwoju gospodarczego, przyśpieszając
osiąganie wyższych stadiów gospodarki
i życia społecznego.
ASPEKT MOTYWACYJNY
• Reprodukcyjny efekt czasu wolnego jest
wzmacniany przez efekt motywacyjny wyrażający
się we wpływie tego czasu na ilość i jakość pracy.
• Dążenie do zaspokojenia w czasie wolnym
różnorodnych potrzeb mobilizuje jednostkę do
intensywniejszej pracy.
• Czas wolny spełnia rolę czynnika pobudzającego
aktywność gospodarczą człowieka, który pracuje
więcej i wydajniej, by uzyskać dochody
pozwalające na zrealizowanie w czasie wolnym
własnych aspiracji, podniesienie swego prestiżu i
poziomu życia.
• Z kolei wyższa aktywność ekonomiczna ludności
prowadzi w skali makro do szybszego rozwoju
gospodarczego kraju.
• Czas wolny, zaliczany przez ekonomistów do
ważnych determinant kształtujących rozmiary i
strukturę konsumpcji, stanowi nie tylko miernik
osiągniętego dobrobytu, ale także istotny
czynnik rozwoju społecznego i gospodarczego.
• Jest dobrem szczególnie cennym i
niepowtarzalnym, nie można go bowiem ani
zmagazynować, ani rozmnożyć.
• Chociaż zwiększenie jego rozmiarów staje się
jednym z ważniejszych dążeń współczesnego
człowieka, czas bywa skracany na skutek
przymusowego lub dobrowolnego przedłużania
czasu trwania innych czynności.