WPŁYW ZABIEGÓW KRIOTERAPII OGÓLNEJ I SAUNY NA STABILNOŚĆ

POSTAWY CIAŁA

Agnieszka Pisula

Katedra Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 1 WPROWADZENIE

(center of mass, COM) wewnątrz powierzchni

podparcia, wyznaczonej przez obrys stóp [10].

Stabilność wyprostnej postawy ciała człowieka

Proces utrzymywania równowagi w

pozycji

uwarunkowana jest wysoce skoordynowanym stojącej polega na ciągłej utracie i odzyskiwaniu współdziałaniem narządów biorących udział równowagi. Zachowanie równowagi ciała w zachowaniu równowagi, tj. układu przedsion-w postawie stojącej realizuje się przez proces

kowego, proprioreceptorów i wzroku [9]. Stabil-

regulacji w pętli sprzężenia zwrotnego, w której ność postawy zależy od cech fizycznych układem sterującym jest układ nerwowy, osobnika takich, jak: masa ciała, wysokość, pole a układem poddanym regulacji jest układ ruchu

podstawy wyznaczone wielkością i rozstawem

[4]. W utrzymaniu pozycji pionowej nie ma

stóp, szybkości, z jaką układ nerwowy potrafi

stanu stałej równowagi, można jednak mówić

wykryć i skorygować zakłócenia stabilności [3].

o stabilności, tj. o dochodzeniu do stale traconej Scalenie napływających z

obwodu informacji równowagi [6]. Do oceny stabilności można odbywa się na wszystkich piętrach układu ner-posłużyć się sygnałem reprezentującym punkt

wowego. Ocena stabilności ciała może dos-

przyłożenia siły wypadkowej reakcji podłoża

tarczyć danych do oceny przebiegu procesu (center of pressure, COP). Stanowi on superpo-usprawniania ruchowego [8]. Człowiek z me-

zycję COM z

korekcyjnym oddziaływaniem

chanicznego punktu widzenia jest niejednorod-

aparatu ruchu. COP jest sumą położenia rzutu

nym ciałem elastycznym, o skomplikowanym środka masy COM oraz punktu przyłożenia wykształcie geometrycznym, ze środkiem ciężkości

padkowej sił sterujących odpowiedzialnych za

przemieszczającym się w

czasie i

przestrzeni utrzymanie równowagi [11]. Stabilność można

[1]. Pozycja stojąca jest aktem ruchowym naj-

w znacznym stopniu doskonalić, a w uszkodze-

bardziej wytrenowanym. Utrzymanie równowa-

niach kontroli ośrodkowej równowagi istnieją

gi odbywa się za pomocą ewolucyjnie wykształ-

duże możliwości wyrównawcze i przystosowaw-

conych mechanizmów równowagi, w

wyniku cze. Organizm człowieka jest stałocieplny działania procesów dynamicznych przebiega-i utrzymuje

wewnętrzną

temperaturę

ciała

jących poza naszą świadomością [6, 10]. Mecha-

w wąskim zakresie około 37,2°C, niezależnie od

nizm ten wymaga precyzyjnej i skoordynowanej

normalnie zmieniających się termicznych wa-

kontroli nerwowej oraz współpracy: narządu runków środowiska. W medycynie fizykalnej wzroku i

równowagi w

uchu wewnętrznym, stosuje się zabiegi lecznicze z zakresu ciepło-móżdżku, a także innych części ośrodkowego

lecznictwa ogrzewające i oziębiające, w tym od

układu nerwowego. Pośrednikiem w rejestracji

kilkunastu lat krioterapię i saunę. Ciepło i zimno i

przetwarzaniu sygnałów aferentnych oraz działa na organizm częściowo antagonistycznie generacji odpowiedzi eferentnej jest centralny

(np. różny wpływ na układ krążenia i przepływy

układ nerwowy [5, 10, 13].

krwi) oraz synergistycznie (np. usunięcie bólu, Przez równowagę człowieka rozumie się rozluźnienie mięśni, hamowanie procesu zdolność do utrzymania rzutu środka masy ciała

zapalnego).

Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych III •  StatSoft Polska 2008

www.statsoft.pl/czytelnia.html 321

Wpływ zabiegów krioterapii ogólnej i sauny na stabilność postawy ciała Pod pojęciem krioterapii należy rozumieć biologiczny” całego organizmu. Znanym pow-bodźcowe, stymulujące stosowanie powierz-

szechnie objawem przegrzania jest uczucie

chniowo niskich temperatur kriogenicznych ospałości i obniżenie napięcia mięśni. Ochłodze-

(poniżej -100oC), ale działających bardzo krótko nie po saunie eliminuje te objawy.

(od 1 do 3 minut) dla wywołania i wykorzys-

Różnica temperatur pomiędzy komorą sauny

tania fizjologicznych reakcji ustroju na zimno, a kriokomorą wynosi około 230 K (230°C). Cie-w

celu wspomagania leczenia podstawowego kawym zagadnieniem jawi się fakt, iż korzyst-i ułatwienia leczenia ruchem [16]. Wskazania do nym efektem obu tych zabiegów jest obniżenie

zabiegów kriogenicznych ogólnych są szerokie,

napięcia mięśniowego [15]. Ten komponent

a wpływ leczniczego działania krioterapii ogól-

może mieć istotny wpływ na zachowanie się rów-

noustrojowej nie ogranicza się tylko do oddzia-

nowagi człowieka. Można przypuszczać, że

ływania na zmiany chorobowe, ale na cały reakcje na zabiegi, przebiegające w skrajnych organizm. Wywołanie fizjologicznych reakcji na

warunkach temperaturowych kriokomory i sauny,

zimno kriogeniczne stwarza korzystne warunki

poprzez zmianę napięcia mięśni i

przebieg

postępowania rehabilitacyjnego niespotykane procesów nerwowych spowodują zmiany w me-przy oddziaływaniu innego bodźca niż tempe-

chanizmie utrzymywania równowagi, które znaj-

ratura kriogeniczna [2]. Niskie temperatury po-

dą odzwierciedlenie w jego mierzalnych para-

wodują szereg reakcji, wśród których obserwuje

metrach. Sprawdzenie tego przypuszczenia sta-

się: zmniejszenie bólu, zmniejszenie obrzęku,

nowi cel i założenie podjętej pracy badawczej.

rozluźnienie mięśni szkieletowych i

poprawę

Jednym ze sposobów obserwowania proce-

siły mięśniowej, zintensyfikowanie przepływu

sów utrzymania równowagi jest badanie z uży-

krwi przez powłoki skórne, korzystny wpływ na

ciem platformy stabilograficznej oraz zapis

strefę psychiczną chorego: nastrój ukojenia ruchu punktu przyłożenia wypadkowej COP.

i uczucie relaksu psychosomatycznego [7].

Stale rozwijająca się technika stabilografii

Przebywanie człowieka w kriokomorze wyz-

pozwala wyróżnić dwie metody pomiarów sta-

wala w organizmie reakcje adaptacyjne termore-

bilności ciała człowieka. Pierwsza z nich nazy-

gulacji. Zagadnienie to jest rzadko w literaturze wana tradycyjną [11], pozwala na obliczenie

poruszanym i przez to mało znanym problemem.

amplitudowych miar zmienności, wśród których

Wprowadzenie na szeroką skalę oziębiania możemy wyróżnić: zakres, odchylenie standar-skrajnie niskimi temperaturami do procesu dowe (zmienność), średnią prędkość tego syg-leczenia wymaga jeszcze wielu bardzo szcze-

nału i średni promień. Prieto i wsp. [11] przed-gółowych badań w celu poznania mechanizmów

stawili dużą bibliografię na temat metody tra-

i skutków jego oddziaływania na organizm pac-

dycyjnej i jej walorów, szczególnie pod kątem

jenta, w tym również na stabilność układu rów-

wykorzystania do oceny sprawności układu rów-

nowagi człowieka. Dlatego konieczne wydaje

nowagi u osób zdrowych. Mogą być one przy-

się przeprowadzenie badań podstawowych na

datnym narzędziem w

diagnostyce zaburzeń

grupie osób zdrowych, aby móc w przyszłości

równowagi [10, 14]. Niektórzy badacze stwier-

dokonać oceny i porównania z grupą pacjentów

dzają jednak, iż metody tradycyjne pozwalają

z dysfunkcją układu równowagi.

tylko na pomiar skutków zaburzeń stabilności

Zabiegiem przeciwstawnym do krioterapii postawy jako ich zewnętrznego reprezentanta, jest sauna. Kąpiel w saunie jest połączeniem zanie dając odpowiedzi na pytanie dotyczące

biegu przegrzewania ciała przy zastosowaniu etiologii ich wystąpienia. Sygnały analizowane gorącego i

suchego powietrza z

okresowym, metodą tradycyjną są obarczone zarzutami krótkim oddziaływaniem dużego napięcia pola

dotyczącymi niestacjonarności sygnału, praco-

elektrycznego z następującym po całym zabiegu

chłonności, niedokładności pomiarów COM,

ochładzaniem ciała za pomocą zabiegów wodo-

trudności interpretacji pomiaru COP oraz przy-

leczniczych [15]. Stosowanie sauny wywiera datności w ocenie stabilności równowagi.

silny wpływ na ustrój i przyczynia się do uczyn-Poszukując nowych możliwości i

rozwiązań,

nienia i

usprawnienia naturalnych odczynów M. Kuczyński w roku 1998 zaproponował mo-ustroju na bodźce ciepła i zimna. Kwaśniewska-

del lepko-sprężysty układu równowagi, bazujący

Błaszczyk uważa, że różnorodne czynniki od-

na sygnale różnicy między przebiegami czaso-

działujące w saunie stanowią dla ustroju bodziec wymi COP i COM. Uzyskany sygnał rezydualny

o dużym natężeniu, zdolny wywołać „rezonans

jest stacjonarny. Pozwala on na bazie modelu

www.statsoft.pl/czytelnia.html

322

Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych III •  StatSoft Polska 2008

Wpływ zabiegów krioterapii ogólnej i sauny na stabilność postawy ciała autoregresji drugiego rzędu wyznaczyć następu-

(średnia wieku 25,5 lat). Wszystkie osoby wyra-

jące parametry: margines stabilności, częstotli-ziły pisemną zgodę na badania i przeprowa-

wość pikową, lepkość i tłumienie. Charakterys-

dzono je w okresie od marca do maja 2001 roku,

tyczną ich cechą jest symulacja sił działających w godzinach południowych. Badania podzielone

w procesie równowagi. Szczegółowy ich opis

zostały na dwa etapy. Badania w kriokomorze

umieszczono w rozdziale dotyczącym metody.

wykonane zostały po około 2 miesiącach od

Wykazują one dużą wrażliwość zarówno na pa-

badań w

saunie. W

pierwszym etapie osoby

tologię, jak i manipulacje eksperymentalne u lu-uczestniczące w badaniach zostały poddane jed-

dzi zdrowych. Są czułymi wskaźnikami zbliża-

norazowemu zabiegowi nagrzewania w saunie,

nia się COM do granicy stabilności, co jest mało a

podczas drugiego jednorazowej ekspozycji

skuteczne przy stosowaniu miar tradycyjnych.

w kriokomorze. Jako metodę oziębiania zasto-

Metodę tę można zastosować również do sowano ekspozycję całego ciała w kriokomorze.

sprawdzenia wpływu krioterapii ogólnoustrojo-

Jako metodę nagrzewania pobyt w saunie fiń-

wej na organizm człowieka, gdzie różnica tem-

skiej. Zabiegi ciepłolecznicze zostały przepro-

peratur pomiędzy komorą kriogeniczną a tempe-

wadzone według standardowej metodyki postę-

raturą w poczekalni wynosi około 150oC, bez-

powania w

fizykoterapii. Pomiary stabilogra-

pośrednio po wyjściu oraz po upływie 15 minut,

ficzne zostały przeprowadzone przed każdą

podczas których pacjent przebiera się i przy-

ekspozycją (B1), bezpośrednio po niej (B2) i 15

gotowuje do ćwiczeń kinezyterapeutycznych minut po drugim pomiarze (B3). Z doświadczeń w myśl szeroko pojętej kriorehabilitacji. W ana-przy wykorzystaniu krioterapii miejscowej prze-

logiczny sposób można wykorzystać badanie prowadzonych przez Yamauchi, Nogami i Miura stabilności u osoby poddanej kąpieli w saunie,

wynika, iż temperatura skóry po 14 minutach od

gdzie różnica temperatur pomiędzy kabiną zakończenia zabiegu nadmuchu parami ciekłego sauny a odpoczywalnią wynosi około 80°C.

azotu powraca do temperatury właściwej sprzed

Nie znaleziono w literaturze doniesień innych

zabiegu, dlatego też zaproponowano przeprowa-

autorów na temat równowagi ciała osób zdro-

dzenie badań stabilograficznych po okresie

wych poddanych tym dwóm skrajnym stymula-

readaptacji, czyli w 15 minucie od opuszczenia

cjom termicznym. W

2000 roku ukazał się kriokomory i sauny.

artykuł mojego współautorstwa opisujący bada-

Pomiar stabilności postawy ciała odbywał się

nia pilotażowe przeprowadzone w kriokomorze

za pomocą platformy sił (stabilografu) przy

[12]. Jedyne informacje oceniające równowagę

oczach otwartych. Jest to urządzenie, wykorzys-

ciała dotyczą chorych na stwardnienie rozsiane

tujące czujniki tensometryczne pozwalające na

(SM) przy zastosowaniu krioterapii ogólnoustro-

rejestrowanie punktu przyłożenia wypadkowej

jowej. Podczas tych badań zaobserwowano wy-

sił (siły ciężkości osoby stojącej na platformie raźną poprawę parametrów stabilności pozycji

oraz siły pochodzącej od ruchów jej stóp,

stojącej na statokinezjogramie [14]. Podobnych

umożliwiających utrzymanie równowagi) dzia-

informacji nie uzyskałam, szukając doniesień łających na poziomą płytę. Układ jest zasilany dotyczących zachowania się równowagi podczas

napięciem przemiennym ze wzmacniacza po-

zabiegów w saunie.

miarowego Spider 8 firmy Hottinger Balwin

Messtechnik GMBH. Częstotliwość próbko-

wania wynosi 20 Hz.

2 CEL PRACY I PYTANIA BADAWCZE

Celem pracy było porównanie wpływu przegrze-

4 METODY ANALIZY STATYSTYCZNEJ

wania w saunie z oziębianiem w kriokomorze na

stabilność postawy ciała w pozycji stającej osób Wszystkie obliczenia statystyczne wykonano,

zdrowych, przy zachowanej kontroli wzrokowej.

korzystając z programu STATISTICA. Została

zbadana jednorodność wariancji w

porówny-

3

wanych grupach oraz rozkład normalny ich cech

MATERIAŁ I METODA BADAWCZA

testem Kołmogorowa-Smirnowa. Następnie zas-

tosowano dwa rodzaje analizy wariancji w dal-

W badaniu wzięło udział 74 studentów i studen-

szych procedurach statystycznych:

tek wrocławskich uczelni w wieku 22-29 lat

Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych III •  StatSoft Polska 2008

www.statsoft.pl/czytelnia.html 323

Wpływ zabiegów krioterapii ogólnej i sauny na stabilność postawy ciała

− analizę wariancji trójczynnikową MANOVA przez obliczenie testu F oraz oznaczenie pozio-dla prób niezależnych,

mu istotności zaistniałych różnic, bez rozróż-

− analizę wariancji trójczynnikową MANOVA niania (kontrolowania) wpływu pozostałych dla prób zależnych,

czynników.

uwzględniając 2 rodzaje stymulacji, 2 płaszczyz-ny (czołową i strzałkową oraz 3 badania).

Jeżeli główny efekt analizy wariancji wykazał

istotność różnic, przeprowadzano dokładniejszą

analizę, wykorzystując do tego celu test

post-hoc Scheffego (test wielokrotnych porów-

nań). Za kryterium istotności statystycznej przy-jęto wartość p< 0,05.

Uzyskany sygnał przekształcano, otrzymując

wyniki w

dwóch modelach parametrów: tra-

dycyjnym i lepko-sprężystym. Pierwszy z nich

pozwala na obliczenie amplitudowych miar

zmienności, wśród których możemy wyróżnić:

zakres, odchylenie standardowe (zmienność), Rys. 1. Porównanie wartości średnich częstotliwości pikowej średnią prędkość tego sygnału i średni promień.

(FP) podczas stymulacji termicznej w kriokomorze i saunie.

Drugi model lepko-sprężysty bazuje na sygnale

różnicy między przebiegami czasowymi COP

Wyniki przeprowadzonego badania dotyczą

i COM. Pozwala on na bazie modelu auto-

dwóch okresów obserwacji. Okres pierwszy to

regresji drugiego rzędu wyznaczyć: margines stymulacja termiczna w kriokomorze lub w sau-stabilności, częstotliwość pikową, lepkość i tłunie oraz okres drugi to 15 minutowy odpoczynek

mienie. Porównanie parametrów równowagi w przeciętnej temperaturze pokojowej. Okres odbywało się przez porównanie średnich aryt-pierwszy nazwano okresem krio dla stymulacji

metycznych poszczególnych wskaźników przy

w kriokomorze i okresem sauny dla stymulacji

oziębianiu z analogicznymi przy ogrzewaniu.

w saunie. Okres drugi nazwano okresem readap-

tacji po krio i okresem readaptacji po saunie.

5 WYNIKI

W interpretacji wyników powinno się brać

pod uwagę procesy, które mogą się odbywać

Wykorzystując analizę wariancji, dokonano oce-

w tych okresach. W okresie stymulacji wyzwa-

ny wpływu stymulacji termicznej na parametry

lane są reakcje na skrajne zimno i skrajne go-

stabilności w

dwóch modelach, tradycyjnym rąco, do których należą reakcje nerwowe, mięś-

i lepko-sprężystym. Wartości wszystkich para-

niowe, naczyniowe, hormonalne i inne. W nas-

metrów stabilności w obu modelach przedsta-

tępnym okresie następuje zahamowanie stymu-

wiono w tabelach i na wykresach (według za-

lacji. Nie jest to jednak równoznaczne z prostym łączonego przykładu na rys. 1 parametr często-cofnięciem się reakcji i powrotem do stanu przed tliwość pikowa – FP [Hz]). Pozwalają one na

stymulacją. Organizm pozostaje pod wpływem

analizę i ocenę kierunku i wielkości zmian para-szybko lub wolno cofających się reakcji, i różne-metrów przy jednoczesnym kontrolowaniu go typu pozostałości po nich i po zastosowanej wpływu wszystkich trzech czynników. W szcze-stymulacji. Ponadto w okresie readaptacji odby-

gółowej analizie zmian średnich arytmetycznych

wa się proces zapamiętania bodźca w reagują-

wielkości parametrów poszukuje się cech, które

cych strukturach, dzięki czemu przy powtórnych

przez powtarzalność mogą być charakterystycz-

stymulacjach reakcje są bardziej celowe.

ne dla reakcji na oziębianie i/lub przegrzewanie Reakcje rozwinięte w

procesie ontogenezy

oraz dla różnic między tymi reakcjami i mogły

w różnych warunkach nie zawsze odpowiadają

zadecydować o efekcie prostym. Efekt prosty

warunkom stymulacji zastosowanej w badaniu,

(główny) pozwala na ogólną ocenę działania

co aktualnie może wiązać się z reakcjami mniej

osobno każdego czynnika (zmiennej niezależ-

trafnymi i jakby „przesterowanymi”.

nej) na poszczególne parametry stabilności,

W wyniku przeprowadzonej analizy stwier-

dzono, iż stymulacja termiczna, zarówno

www.statsoft.pl/czytelnia.html

324

Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych III •  StatSoft Polska 2008

Wpływ zabiegów krioterapii ogólnej i sauny na stabilność postawy ciała w saunie, jak i w kriokomorze, spowodowała sterydowych. Ponieważ przeprowadzono tylko znaczne zmiany wielkości wszystkich mierzo-jednorazową stymulację u

osób zdrowych

nych parametrów stabilności. Stymulacja i re-

w każdych warunkach temperaturowych, można

adaptacja w

saunie spowodowała uzyskanie przypuszczać, że mechanizmy obrony i adaptacji wyższych wartości parametrów amplitudowych

zadziałały prawidłowo. Można przypuszczać, iż

niż w kriokomorze z zachowaniem tego samego

reakcje parametrów stabilności na ekstremalne

kierunku zmian. Pod wpływem obydwóch sty-

stymulacje termiczne są częścią nieswoistej

mulacji termicznych parametry lepko-sprężyste

reakcji stresowej.

zmalały, a

w okresie readaptacji wrosły do

wartości wyższych niż przed stymulacją. Obie

stymulacje termiczne spowodowały wzrost para-

BIBLIOGRAFIA

metrów amplitudowych, a w okresie readaptacji

ich zmniejszenie. Wzrost ten był silniej zazna-

1) Balcewicz A., Błacha R., 1998. Posturografia jako metoda oceny koordynacji wzrokowo-ruchowej, wzrokowej kontroli czony w saunie niż w kriokomorze. Różnice re-równowagi i czucia kinestetycznego. W: Aktywność ru-akcji pomiędzy parametrami lepko-sprężystymi

chowa w świetle badań fizjologicznych i promocji zdrowia, i amplitudowymi, potwierdzają przypuszczenie,

pod red. Zatonia M., Jethona Z. Wrocław, AWF, 137-152.

iż mierzą one inne elementy stabilności.

2) Bauer J., Skrzek A., 1997. Fizjologiczne podstawy krioterapii, Acta Bio-Optica et Informatica Medica, 3, 115-120.

Ekstremalna stymulacja w

kriokomorze to 3) Błaszczyk

J.W.,

1993.

Kontrola stabilności postawy ciała,

maksymalne pobudzenie receptorów zimna,

Kosmos, 42, 2, 473-486.

a

zatem maksymalna impulsacja ośrodków 4) Bober T., Zawadzki J., 2001. Biomechanika układu ruchu człowieka, Wydawnictw BK, Wrocław.

zatrzymania ciepła w mózgu i wywołanie mak-

5) Dietz V. 1992. Human neuronal control of automatic fun-symalnej reakcji przystosowawczej, oraz należy

ctional movements: interaction between control programs przyjąć, że również maksymalne pobudzenie

and affernts input, Physiol. Rev. 72, 33-69.

receptorów nocyceptywnych – alarmujących 6) Golema M., 1987. Stabilność pozycji stojącej, Studia i Monografie AWF we Wrocławiu zeszyt 17.

organizm o ekstremalnym zagrożeniu w wyniku

7) Gregorowicz H., 1992. Wpływ ogólnoustrojowej kriote-bardzo szybkiego obniżania temperatury ciała.

rapii na wybrane wskaźniki hemodynamiczne i wentylacji Ekstremalna stymulacja w saunie to podobnie

płuc w schorzeniach reumatycznych, AWF Wrocław (roz-maksymalne pobudzenie receptorów ciepła

prawa doktorska).

8) Kabsch A., 1998. Pomiar wybranych parametrów ruchu i maksymalna impulsacja ośrodków wydalania

i testowanie cech fizycznych człowieka, w: „Rehabilitacja ciepła z wywoływaniem maksymalnej reakcji

medyczna” Milanowska K., Dega W., PZWL, 1992,

wydalania ciepła, oraz należy przyjąć, że rów-

193-206.

9) Kubiczkowa J., Kubiczek-Jagielska M., Kuczyński M., nież maksymalne pobudzenie receptorów nocy-1999. Posturografia w ocenie sprawności układu równo-ceptywnych – alarmujących organizm o ekstre-

wagi, Biblioteka Prospera Meniere’a, vol 3., nr 4, 7-55.

malnym zagrożeniu w

wyniku gwałtownego 10) Kuczyński M., 2003. Model lepko-sprężysty w badaniach narastania temperatury ciała. W obu sytuacjach

stabilności postawy człowieka, Studia i Monografie AWF

Wrocław.

występują zatem jakby dwie części reakcji: 11) Kuczyński M., 2000. Regulacja pozycji pionowej czło-swoista reakcja na ciepło lub zimno i nieswoista wieka: od metod do mechanizmów, Człowiek i ruch, reakcja na bodziec zagrożenia o

charakterze

Wrocław, 2, 2, 34-41.

stresora. Reakcje swoiste to zgodnie z zasadami 12) Kuczyński M., Pisula A., Łazowski J., 2000. The effect of cryotherapy on body stability, Current research in motor termoregulacji zmiany w

rozkładzie krwi,

control, AWF Katowice, 125-129.

centralizacja (w

zimnie) lub decentralizacja 13) Maission J., 1994. Postural control – system, Curr Opin (w przegrzaniu) z poceniem się i odpowiednio Neurobiol, 4, 6, 877 - 887.

14) Mraz M., Skrzek A., Gruszka E., 1999. Wpływ postępo-zmiany ciśnienia tętniczego, wzrost w zimnie,

wania fizjoterapeutycznego z wykorzystaniem krioterapii spadek w gorącu.

ogólnoustrojowej u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym W opisywanym eksperymencie, pod wpły-na stabilność i równowagę pozycji stojącej, Medycyna wem stymulacji termicznej, w zakresie reakcji

Sportowa, 97, 36.

15) Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A., 1997. Medy-stresowej prawdopodobnie mamy do czynienia

cyna fizykalna, PZWL, Warszawa.

tylko z

fazą reakcji alarmowej. Nosi ona 16) Wawrowska A., 1992. Wpływ ogólnoustrojowej kriote-charakter reakcji nieswoistej. Reakcja alarmowa, rapii na organizm osób zdrowych i chorych reumatycznych czyli pierwsza faza stresu biologicznego

ze szczególnym uwzględnieniem stężeń wybranych hormonów, beta-endorfin i

keto-PGF alfa, AWF Wrocław,

(wg Selye’go) polega na wydzielaniu adrenaliny

(rozprawa doktorska).

i prawie jednoczesnym pobudzeniu osi przysad-

kowo-nadnerczowej z wydzielaniem hormonów

Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych III •  StatSoft Polska 2008

www.statsoft.pl/czytelnia.html 325