Okres letni jest szczególnie trudny

dla osób wykonujących prace przy źró-
dłach ciepła, m.in. w piekarniach, ciast-
karniach, odlewniach, hutach szkła. Nie-
korzystne warunki mikroklimatyczne,
związane ze specyfiką produkcji, potęgo-
wane są wysoką temperaturą otoczenia.
Dochodzi do przegrzania i zachwiania
równowagi cieplnej organizmu, objawia-
jącej się zaburzeniami procesów termo-
regulacyjnych, np. wzrostem temperatu-
ry skóry, rozszerzeniem naczyń krwio-
nośnych, zagęszczeniem i zwiększeniem
przepływu krwi, przyspieszeniem skur-
czów serca i oddechu, zaburzeniem go-
spodarki wodnej i elektrolitycznej orga-
nizmu. Pojawia się znużenie, osłabienie
fizyczne, zawroty głowy, nudności. Zda-
rzają się wypadki nagłego zasłabnięcia
i utraty przytomności. Może wystąpić
udar cieplny albo wyczerpanie cieplne,
które wymienione są w poz. 24 pkt. I2
wykazu chorób zawodowych (Dz. U.
z 2002 r. nr 132, poz. 1115)

W latach 2000-2005, według danych

GUS, w zakładach zatrudniających dzie-
sięć i więcej osób w warunkach zagroże-
nia (wartości ponadnormatywne) mikro-
klimatem gorącym zatrudnionych było
rocznie średnio prawie 20 tysięcy osób.

Mikroklimat gorący jest czynnikiem

szkodliwym w środowisku pracy. Według
definicji GUS sformułowanej na potrze-
by zbierania danych o warunkach pracy

(publikacja GUS „Warunki pracy – 2005
r.”), mikroklimatem gorącym są warun-
ki środowiska pracy określone tempera-
turą powietrza w pomieszczeniu powy-
żej 30 stopni Celsjusza i względną wil-
gotnością powietrza powyżej 65 proc.
lub bezpośrednim oddziaływaniem
otwartego źródła promieniowania ciepl-
nego w pomieszczeniach (np. piece hut-
nicze, odlewnicze).

Dla mikroklimatu gorącego ustalona

została dopuszczalna wartość wskaźnika
obciążenia termicznego WBGT (wet
bulb globe temperature) w stopniach
Celsjusza dla pięciu poziomów tempa
metabolizmu organizmu, związanego
z wielkością wysiłku fizycznego pracow-
nika (spoczynek, praca lekka, umiarko-
wana, ciężka, bardzo ciężka).

Wartości dopuszczalne WBGT, we-

dług rozporządzenia Ministra Pracy i Po-
lityki Społecznej z 29 listopada 2002 r.
w sprawie najwyższych dopuszczalnych
stężeń i natężeń czynników szkodliwych
dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U.
nr 217, poz. 1833 z późn. zm.), przedsta-
wiono w tabeli 1. Takie same dopusz-
czalne wartości WBGT znaleźć można
w załączniku A do Polskiej Normy PN-
-EN-27243: 2005 „Środowiska gorące.
Wyznaczenie obciążenia termicznego
działającego na człowieka podczas pra-
cy, oparte na wskaźniku WBGT (wet
bulb globe temperature)”. W normie na-

zwane one zostały „wartościami odnie-
sienia wskaźnika WBGT obciążenia ter-
micznego”.

Ustalone dopuszczalne wartości

wskaźnika WBGT odpowiadają takim po-
ziomom ekspozycji, na które mogą być
narażone osoby bez szkodliwych skut-
ków, o ile są zdrowe i ubrane w odzież
o izolacji termicznej równej 0,6 Clo (Clo
– jednostka izolacyjności termicznej
odzieży).

Wskaźnik WBGT wiąże trzy wielkości

środowiska gorącego: temperaturę po-
wietrza, średnią temperaturę promie-
niowania, wilgotność bezwzględną. Jest
wartością służącą ocenie przeciętnego
oddziaływania ciepła na

człowieka

w okresie reprezentatywnym dla jego
pracy, czyli odpowiadającym maksymal-
nym obciążeniom (lato, południe, miej-
sce najbardziej niekorzystne). Nie ma
zastosowania do oceny obciążeń ter-
micznych występujących w ciągu bardzo
krótkich okresów (kilkuminutowych).

Wartość wyznaczonego wskaźnika

WBGT zależy także – poza ciężkością
wykonywanej pracy, której miarą jest po-
ziom metabolizmu – od stopnia aklima-
tyzacji pracownika oraz od odczuwalne-
go ruchu powietrza.

Sposób wykonania pomiaru, mający

na celu wyznaczenie obciążenia termicz-
nego działającego na człowieka podczas
pracy, opartego na wskaźniku WBGT,

31

7-8/2006 I P

Ocena warunków pracy

w mikroklimacie gorącym

Ewa Krasuska

Dopuszczalne wartości WBGT w °C

Poziom

ciężkości

pracy

Poziom

metabolizmu (M)

*)

w stosunku do

powierzchni skóry

[W/m

2

]

osoba zaaklimatyzowana

w środowisku gorącym

osoba niezaaklimatyzowana

w środowisku gorącym

Spoczynek

M

≤

65

33

32

Praca lekka

65 <M

≤

130

30

29

Praca
umiarkowana

130 < M

≤

200

28

26

Praca ciężka

200< M

≤

260

nieodczuwalny

ruch powietrza

25

odczuwalny

ruch

powietrza 26

nieodczuwalny

ruch powietrza

22

odczuwalny

ruch

powietrza 23

Praca
bardzo ciężka

M > 260

23

25

18

20

Tabela nr 1

Technika

jest określony w przywołanej wyżej Pol-
skiej Normie PN-EN-27243: 2005. Me-
toda polega – jak już wspomniano
– na pomiarze trzech podstawowych
wielkości: temperatury powietrza, śred-
niej temperatury promieniowania, wil-
gotności bezwzględnej. Wskaźnik
WBGT, obliczony na podstawie danych
z pomiarów w środowisku pracy, należy
następnie powiązać z ustalonym wcze-
śniej poziomem metabolizmu pracowni-
ka, informacją o jego zaaklimatyzowaniu
bądź niezaaklimatyzowaniu do środowi-
ska gorącego oraz w przypadku pracy
ciężkiej lub bardzo ciężkiej z informacją
o odczuwalnym lub nieodczuwalnym ru-
chu powietrza.

Aklimatyzacja jest efektem procesu

fizjologicznej adaptacji, który powoduje
zwiększenie tolerancji osoby ekspono-
wanej na dane środowisko w ciągu do-
statecznie długiego okresu. Można ją
osiągnąć przez kontrolowaną ekspozycję
pracownika w sztucznej komorze klima-
tycznej lub w warunkach naturalnych
przez stopniowe wydłużanie czasu pracy
na stanowisku w mikroklimacie gorą-
cym. Osoba zaaklimatyzowana w porów-

naniu z osobą niezaaklimatyzowaną wy-
kazuje mniejsze fizjologiczne obciążenie
przy tym samym obciążeniu termicz-
nym. Zwiększanie czasu pracy, aby
przejść od stanu niezaaklimatyzowania
do zaaklimatyzowania, powinno następo-
wać stopniowo w ciągu 7 dni, zaczynając

od krótkich okresów. Za osobę niezaakli-
matyzowaną uważa się pracownika, któ-
ry w ciągu tygodnia poprzedzającego
pracę nie był codziennie eksponowany
na działanie gorąca (pkt. 8, uwaga nr 3
PN-EN-27243: 2005). Dotyczy to także
pracowników powracających z urlopów
lub zwolnień lekarskich. Metoda aklima-
tyzacji w gorącym środowisku opisana
zastała w załączniku B (informacyjnym)
do Polskiej Normy PN-EN-27243: 2005.
Różnica wartości dopuszczalnego obcią-
żenia termicznego wskaźnika WBGT dla
pracownika niezaaklimatyzowanego i za-
aklimatyzowanego, w zależności od cięż-
kości wykonywanej pracy, wynosi od 1
do 2 stopni C. Na przykład dla osoby za-
aklimatyzowanej w środowisku gorącym
wykonującej pracę umiarkowaną do-
puszczalna wartość wskaźnika obciąże-
nia termicznego WBGT wynosi 28 stop-
ni C, zaś dla osoby niezaaklimatyzowa-
nej – 26.

Zasady przygotowania pracownika

do pracy w mikroklimacie gorącym oraz
sposób bezpiecznej pracy powinny być
opisane w instrukcji bezpieczeństwa
i higieny pracy, a ponadto pracownicy
powinni być poinformowani o nich
przed rozpoczęciem pracy.

Podstawą czasu do obliczania średniej

wartości WBGT jest trwający 1 godzinę
cykl praca/odpoczynek. Ma to szczegól-
nie znaczenie w sytuacji, kiedy analiza
miejsca pracy i czynności wykonywa-
nych przez pracownika wykazała, że
wielkości charakteryzujące środowisko
termiczne nie są stałe. Okres ten powi-
nien być najbardziej reprezentatywny

32

I P 7-8/2006

Rysunek nr 1

dla obciążenia termicznego, tj. odpowia-
dający największym obciążeniom ter-
micznym.

Organizm człowieka nie jest w stanie

dostosować się bez uszczerbku dla zdro-
wia do każdego obciążenia związanego
z wysiłkiem przy wykonywaniu pracy
oraz środowiska cieplnego. Większość
pracujących może pracować w sposób
ciągły z temperaturą wewnętrzną nie-
przekraczającą 38 stopni C. Dlatego nie-
korzystne działanie środowiska cieplne-
go należy rozpatrywać także w kontek-
ście czasu jego trwania. Jeśli dopusz-
czalna wartość wskaźnika obciążenia
termicznego WBGT nie została przekro-
czona w tej reprezentatywnej godzinie,
to pracownik może, o ile nie zmienią się
warunki pracy, pracować całą zmianę ro-
boczą. Jeśli natomiast wartość ta zosta-
ła przekroczona, to pracodawca powi-
nien podjąć środki zaradcze obniżające
obciążenie termiczne na stanowisku
pracy. Na przykład obniżenie parame-
trów powietrza (temperatura, wilgot-
ność), zmniejszenie aktywności zawodo-
wej pracownika lub czasu jego przeby-
wania w środowisku gorącym. Efekt ob-
niżenia wskaźnika WBGT można uzy-
skać odpowiednio organizując pracę
przez zmianę cyklu praca/odpoczynek.
Pomocny informacyjnie w tym zakresie
jest rysunek w załączniku B do omawia-
nej Polskiej Normy (rys. 1). Krzywe
przedstawione na rysunku zostały wy-
kreślone przy założeniu, że wartość
wskaźnika WBGT w miejscu przyjętym
dla spoczynku jest równa lub bardzo bli-
ska wartości wskaźnika WBGT na stano-
wisku pracy (podstawa czasu równa 1
godz., odczuwalny ruch powietrza, oso-
ba zaaklimatyzowana w gorącym środo-
wisku).

Pomiary mikroklimatu gorącego

na stanowiskach pracy powinny być
przeprowadzane w lecie w środku dnia
lub wtedy, gdy działają urządzenia wy-
twarzające ciepło (pkt

6 PN-EN-

-27243: 2005). Takie zalecenie jest za-
sadne ze względu na specyfikę czynnika
szkodliwego. Norma nie określa często-
tliwości przeprowadzania pomiarów.
Częstotliwość pomiarów dla wszystkich
czynników szkodliwych, w tym mikrokli-
matu gorącego, jest określona w § 2 roz-
porządzenia Ministra Zdrowia z 20
kwietnia 2005 r. w sprawie badań i po-
miarów czynników szkodliwych dla zdro-
wia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 73,
poz. 645). Wskazana w rozporządzeniu

częstotliwość pomiarów uzależniona jest
wyłącznie od krotności wartości najwyż-
szego dopuszczalnego natężenia czynni-
ka szkodliwego (w przypadku mikrokli-
matu gorącego byłaby to krotność do-
puszczalnej wartości wskaźnika obciąże-
nia termicznego WBGT). W praktyce
przepis ten jest martwy, ponieważ nie
jest merytorycznie uzasadniony i możli-
wy do

stosowania w

odniesieniu

do wskaźnika WBGT. Ustalenie prawnie
obowiązującej częstotliwości pomiarów
wskaźnika WBGT wymaga odrębnego
potraktowania. Problem ten został zasy-
gnalizowany przez przedstawiciela PIP
w marcu br. na LI posiedzeniu Między-

resortowej Komisji ds. Najwyższych Do-
puszczalnych Stężeń i Natężeń Czynni-
ków Szkodliwych dla Zdrowia w Środo-
wisku Pracy. Przedstawienie przez
CIOP-PIB na LII posiedzeniu Komisji
zasad oceny narażenia pracowników za-
trudnionych w warunkach mikroklimatu
gorącego potwierdziło, że częstotliwość
pomiarów mikroklimatu gorącego po-
winna być ustalona indywidualnie. Ko-
nieczna w tym zakresie jest nowelizacja
omawianego rozporządzenia Ministra
Zdrowia z 20 kwietnia 2005 r.

Kontrola warunków pracy w okresie

letnim powinna obowiązkowo obejmo-
wać stanowiska pracy, na których wystę-
puje narażenie na mikroklimat gorący.
Pracodawcy powinni znać poziom nara-
żenia pracowników i podejmować działa-
nia eliminujące bądź ograniczające
do minimum to narażenie. Sprawozda-
nie z przeprowadzonych pomiarów mi-
kroklimatu gorącego powinno zawierać
informacje, których zakres wskazany zo-
stał w pkt. 8 Polskiej Normy PN-EN-
-27243: 2005. W załączniku C do wymie-
nionej normy podany został przykład
sprawozdania z oceny narażenia na mi-
kroklimat gorący.

O wynikach pomiarów obciążenia ter-

micznego w związku z narażeniem
na mikroklimat gorący powinni być po-
informowani pracownicy (§ 8 rozporzą-
dzenia Ministra Zdrowia).

Podczas kontroli szczególną uwagę

należy zwrócić na osoby młodociane
i kobiety w ciąży, dla których kryteria
oceny pracy w warunkach mikroklimatu
gorącego są ostrzejsze niż dla innych
pracowników. Wzbronione jest zatrud-
nianie młodocianych w pomieszcze-
niach, w których temperatura powietrza
wynosi powyżej 30

o

C, a wilgotność

względna powietrza powyżej 65 proc.
oraz w warunkach bezpośredniego od-
działywania otwartego źródła promienio-
wania. Odstępstwem od tej zasady jest
zatrudnianie w mikroklimacie gorącym,
przy niektórych pracach wykonywanych
do 3 godzin na dobę, chłopców powy-
żej 17 roku życia do wartości 26

o

C

wskaźnika obciążenia termicznego
WBGT. Warunkiem jest zachowanie
określonych norm wydatku energetycz-
nego (3030 kJ) oraz zapewnienie dosta-
tecznej ilości odpowiednich napojów, jak
również dziesięciominutowych przerw
po każdych 50 minutach pracy. Do ta-
kich prac należy na przykład obsługa
pieców piekarniczych w zakładach zme-
chanizowanych, prace przy produkcji
wyrobów czekoladowych i z mas karme-
lowych, przy formowaniu wyrobów z ma-
sy szklanej, przy wytwarzaniu wyrobów
ceramicznych.

Praca w mikroklimacie gorącym jest

zabroniona kobietom w ciąży i w okresie
karmienia. Kobiety te mogą pracować
w warunkach środowiska termicznie
umiarkowanego.

Fot. Archiwum

Ewa Krasuska

Departament Warunków Pracy GIP

33

7-8/2006 I P