ARCHITEKTURA BIZANTYJSKA

Architektura bizantyjska cechuje się przejęciem tradycji rzymskich, wczesnochrześcijańskich oraz
hellenistycznych i orientalnych, zwłaszcza perskich. Rozwinęła się w końcowym okresie cesarstwa
rzymskiego i pod panowaniem cesarzy bizantyjskich. Objęła tereny dzisiejszej Grecji, Macedonii,
Bułgarii i Serbii. Wraz z ekspansją terytorialną cesarstwa bizantyjskiego obszar jej oddziaływania
poszerzył się na Italię, północną Afrykę i Turcję. Jej wpływy są zauważalne w architekturze Armenii,
Gruzji i Rusi a nawet w Polsce. W jej historii wyróżnia się zazwyczaj trzy okresy:

·

Okres pierwszy od założenia Konstantynopola do upadku ikonoklazmu w 843 r. nazywany
jest często okresem wczesnobizantyjskim

·

Okres drugi (867 - 1204), renesans architektury, ogólniej sztuki bizantyjskiej, kończy
zajęciem Konstantynopola przez krzyżowców w 1204; nazywany jest też okresem
średniobizantyjskim

·

Okres trzeci, związany z restauracją cesarstwa 1261 - 1453, kończy zdobycie
Konstantynopola przez Turków, nazywany jest także okresem późnobizantyjskim.

Architektura bizantyjska, podobnie jak inne dziedziny sztuki bizantyjskiej narodziła się w 330 r. wraz
z przeniesieniem przez Konstantyna Wielkiego stolicy cesarstwa rzymskiego do Bizancjum,
niewielkiej kolonii greckiej nad Bosforem. Cesarz postanowił zbudować Nowy Rzym. W centralnej
części miasta, wokół Augusteionu, powstały najważniejsze budowle: gmach senatu, hipodrom,
kościół Hagia Sophia oraz pałac cesarski. Jedynym zachowanym elementem tej zabudowy jest
obelisk ustawiony w 390 r. budynku cyrku, w którym rozgrywano wyścigi rydwanów.
Sprowadzony z Egiptu przez Teodozjusza stanął na cokole ozdobionym marmurowymi płytami.
Płaskorzeźby cokołu cechuje symetryczna kompozycja z ustawioną w centrum postacią cesarza.
Poniżej, widzowie, tancerze i muzykanci zostali przedstawieni w równych rzędach. To skostnienie
obrazu jest wynikiem coraz silniejszych wpływów Bliskiego Wschodu na ceremoniał dworski
cesarstwa wschodniorzymskiego. Kościół Hagia Sophia przetrwał w formie nadanej mu podczas
rządów Justyniana.
Z pierwszego okresu rozwoju miasta zachowały się ziemne cysterny. Konstantynopol nie miał źródeł
słodkiej wody, którą sprowadzano do miasta akweduktami. Na wypadek oblężenia budowano
podziemne zbiorniki podzielone rzędami kolumnami na nawy. Kwadratowe pola przekryte były
sklepieniami żaglastymi lub krzyżowymi. Aby zwiększyć pojemność tych zbiorników stosowano
podwyższenie pomieszczenia ustawiając kolumny jedna na drugiej. Większość głowic pozbawiona
jest ozdób. Pojawia się nowy element architektoniczny w formie odwróconej piramidy - nasadnik,
usytuowany pomiędzy łękiem sklepiennym a głowicą kolumny.
Już w okresie panowania Teodozjusza II widoczne jest w architekturze stopniowe przekształcanie
budowli na planie bazyliki. Nawy są krótsze, rozbudowana zostaje absyda i transept. Zmiana
proporcji i przekrycie nawy środkowej kopułą to cechy bazyliki ukształtowane w architekturze
bizantyjskiej. Tak powstała forma kościoła na planie krzyża greckiego z kopułą nad przecięciem się
jego ramion, tzw. kościół krzyżowo-kopułowy. Część centralną od południa i północy otaczają
nawy boczne z emporami, od zachodu usytuowany był narteks z emporą a od wschodu umieszczano
płytkie prezbiterium z absydą.
Inaczej kształtowano detale architektoniczne. Liście akantu zdobiące głowice są bardziej płaskie i
zaostrzone niż w Rzymie czy w architekturze hellenistycznej. Dodatkowo są mocno odgięte. W
wielu przypadkach płaskorzeźba wykonywana jest za pomocą świdra. Ciemne tło tworzy negatyw
wzoru dając iluzję głębi i ruchu. Kolejną cechą bizantyjskich kapiteli jest wspomniane już

zastosowanie imposty. Powstaje w ten sposób podwójna głowica zwana nasadnikową lub
impostową. Po połączeniu głowicy z nasadnikiem utworzono nowy typ głowic. Nazywano go
głowicą koszyczkową lub głowicą trapezoidalną. Oprócz liści akantu, motywem dekoracyjnym
stosowanym do zdobienia kapiteli są różne formy plecionek oraz motywy figuralne w postaci
ptaków i zwierząt.
W okresie panowania Justyniana I ukształtował się typ kopuły zwanej kopułą bizantyjską.
Charakteryzuje się zmianami wprowadzonymi do sposobu podparcia konstrukcji. Pierścień wsparty
na masywnych ścianach zostaje zastąpiony czterema pendentywami przenoszącymi obciążenia z
czaszy kopuły na cztery filary ustawione w narożach kwadratu. Odciążenie ścian pozwoliło na
doświetlenie wnętrza budowli szeregiem okien wykonanych w ścianach pomiędzy żagielkami.
Zastosowanie cegieł oraz dekoracji z kolorowych płyt kamiennych i mozaiki pokrywającej
wszystkie powierzchnie budynku to także cechy charakterystyczne dla architektury bizantyjskiej.
We wnętrzach budowli wznoszonych w VI wieku pojawia się ikonostas oddzielający nawę główną
od sanktuarium.
Rok 726 rozpoczyna okres obrazoburstwa, czyli ikonoklazm. Sam ruch istniał już wcześniej. Ale
dopiero polecenie Leona III nakazujące usunięcie wizerunku Chrystusa znad wejścia do pałacu w
Konstantynopolu spowodowało liczne rozruchy. W 730 został wydany edykt cesarski zabraniający
kultu obrazów. Zapoczątkował masowe niszczenie ikon, niszczenia lub zamalowywania fresków i
mozaik. Tylko nieliczne dzieła sztuki ocalały. Na początku IX wieku miały miejsce nieskuteczne
próby przywrócenia kultu obrazów. Okres ikonoklazmu kończą ostre wystąpienia społeczeństwa,
czas buntów i zamieszek.

Przykłady architektury wczesnobizantyjskiej:

·

Stambuł (dawniejszy Konstantynopol):

· kościół Hagia Sofia

· kościół św. Jana Chrzciciela w klasztorze Studios - ufundowany w 463 r. przez

senatora Studiusa. Zbudowany na planie bazyliki o skróconych nawach. Nad
nawami bocznymi posiadał wykonstruowane empory otwarte w kierunku nawy
głównej. Zachowany jako ruina.

· kościół Hagia Eirene (kościół Bożego Pokoju) - zbudowany został na miejscu

pierwszej katedry Konstantynopola. Budowę rozpoczęto w 532 r., po pożarze,
który zniszczył wcześniejszą świątynię. Kolejne naprawy i przebudowy miały
miejsce w 564 (po następnym pożarze) i 738 po zniszczeniach spowodowanych
trzęsieniem ziemi. Zbudowany jako bazylika kopułowa. Szeroka nawa główna
podzielona jest na dwie części arkadą. Każda z części nawy przesklepiona została
kopułą opartą na pendentywach. Kopułą wschodnia, skonstruowana na planie koła,
opiera się na wysokim bębnie oświetlającym wnętrze bazyliki szeregiem okien. Nad
zachodnią częścią zbudowano kopułę na planie owalu. Od zewnątrz częściowo
zasłonięta ścianami bębna, jest znacznie niższa od kulistej kopuły wschodniej. Nawę
główną kończy przesklepiona absyda. Elewację od strony absydy flankują dwie
klatki schodowe umożliwiające wejście na empory zbudowane powyżej naw
bocznych. Empory są przykryte sklepieniami kolebkowymi a nawy boczne
sklepieniami krzyżowymi.

· kościół św. Apostołów - początkowo zbudowany na planie krzyża jako mauzoleum

Konstantyna Wielkiego. Na przecięciu się ramion ustawiono sarkofag cesarza.
Justynian, w latach 536 - 550 rozbudował budowlę wydłużając nawę wejściową.
Nad nawami skonstruowano cztery mniejsze kopuły a nad przecięciem się ramion
krzyża piątą najwyższą, wspartą na bębnie z oknami oświetlającymi wnętrze
kościoła. Kościół nie dotrwał do naszych czasów. W XVIII wieku w miejscu, gdzie
stał kościół św. Apostołów zbudowany został meczet. Na planie tego kościoła
wzorowano bazylikę św. Marka w Wenecji.

· podziemne cysterny na wodę

· fragmenty murów obronnych

·

Saloniki - kościół św. Demetriusza - zbudowany w V wieku jako pięcionawowa bazylika z
transeptem. Nawę główną kończy przesklepiona absyda. Dach bazyliki został
skonstruowany w postaci odkrytej więźby dachowej. Fasadę zamykają dwie wieże
obejmujące narteks. W VII wieku została przebudowana, lecz nie znany jest zakres
wprowadzonych wówczas zmian. Ściany wykonane zostały z cegły łączonej z blokami
kamiennymi. Okna od góry zamykają ceglane arkady. Kościół został zrekonstruowany po
pożarze z 1917 r., który zniszczył połowę bazyliki.

·

Rawenna

· Bazylika Sant'Apollinare Nuovo

· kościół San Vitale

· baptysteria Ortodoksów i Arian

Okres średnio i późnobizantyjski

Po przejęciu władzy przez dynastię macedońską rozpoczął się ponowny rozkwit sztuki bizantyjskiej.
Budowano wiele nowych kościołów. W okresie średniobizantyjskim największą popularność
zdobyło zastosowanie innego rozwiązania bazylik budowanych na planie krzyża greckiego, tzw.
quincunx, czyli kościół na planie krzyża wpisanego. Powstał przez wydłużenie ramion i umieszczenie
pomiędzy nimi niewielkich, narożnych przęseł na planie kwadratu. W ten sposób w planie kościoła
można wyróżnić dziewięć naw. Największa, na przecięciu ramion krzyża, przykrywana jest dużą
kopułą. Nawy na ramionach krzyża otrzymują zazwyczaj sklepienia kolebkowe, a nawy narożne
sklepienia krzyżowe albo kopuły o mniejszych rozmiarach niż kopuła centralna. Za najstarszy kościół
zbudowany na tym planie uważa się kościół Nea w Konstantynopolu, konsekrowany w 881 r.
Kształt kopuł ulega też modyfikacji. Są mniejsze, budowane są coraz częściej na bębnach z
zachowaniem pendentywów przy przejściu do podpierających je filarów.
Pałac cesarski w Konstantynopolu był zbudowany przy forum - Augustionie już przez Konstantyna
Wielkiego. Wielokrotnie przebudowywany przez jego następców, w X-XI wieku został znacznie
rozbudowany. Forma zabudowań bardziej przypominała pałace Syrii i Persji niż siedziby dworu w
Rzymie. Na powierzchni ok. 400 00 m2 rozmieszczono na tarasach pojedyncze budowle połączone
dziedzińcami lub galeriami. W sumie zbudowano 8 dziedzińców, 7 westybuli, 23 budynki sakralne,
sale tronowe, prywatne apartamenty cesarskie, bibliotekę, łaźnię, hipodrom, pałac służący jako
przystań morska i wiele innych sal i pomieszczeń rozmieszczonych wśród ogrodów. Do forum
przylegał dostępny dla mieszkańców, kilkukondygnacyjny Chalke. Pałac pełniący rolę westybulu.

Mieściły się w nim pomieszczenia gwardii cesarskiej i kościół św. Apostołów. Z Chalke połączony
był kolejny pałac Dafne, przeznaczony na audiencje i załatwianie spraw administracyjnych. Składał
się wielu reprezentacyjnych sal i dziedzińców otoczonych portykami. Sale tronowe znajdowały się w
kolejnych kompleksach pałacowych: Trikonchos i Chrysotriklinos (mieszczący Złotą Salę Tronową)
i graniczący z prywatnymi apartamentami rodziny cesarskiej. Sala tronowa zbudowana przez
Konstantyna mieściła się w budynku zwanym Magnaura. Zgodnie z zachowanymi opisami, była to
trójnawowa bazylika zakończona absydą, w której, na podwyższeniu znajdował się tron cesarza.
Wzdłuż stopni prowadzących w kierunku tronu ustawiono 6 posągów złoconych lwów. Jeszcze
wystawniejsza była dekoracja Złotej Sali Tronowej. Budynek na planie ośmioboku z przylegającymi
do niego absydami przesklepiony był kopułą. W jednej z absyd, na podwyższeniu stał tron cesarza.
Za nim ustawiono wykonany ze złota platan, na którego gałęziach umieszczono złote ptaki. Przed
tronem stały złote posągi lwów. Podczas ceremonii, dekoracja wprawiana była w ruch, któremu
towarzyszyły dźwięki organów, ryk lwów i śpiew ptaków. Unoszący się tron spowijał dym kadzideł.
Zachowały się opisy przepychu urządzenia wnętrz, wystawności ceremoniału i życia dworskiego. Do
budowy pałacu użyto wielu drogich materiałów. Sklepienia podtrzymywały kolumny z kolorowych
marmurów, onyksu. Posadzki, płaszczyzny ścian i sufitów zdobiły reliefy i mozaiki, w które
wbudowano wiele drogich kamieni. Ich tematyka opisywała zdarzenia historyczne z udziałem
cesarza i sceny rodzajowe. Wielki Pałac został opuszczony w XII wieku. Cesarz przeniósł się w
pobliże Złotego Rogu, do pałacu zwanego blacherskim. Z Wielkiego Pałacu z pałacu blacherskiego
zachowały się tylko nieliczne fragmenty. W najlepszym stanie przetrwał fragment ruin pałacu Tekfür
Sarayi, na którym widnieją znaki dynastii Paleologów. Niektóre detale architektoniczne zostały
wykorzystane przy budowie bazyliki św. Marka w Wenecji (m.in. kapitele, balustrady) oraz katedry
w Poreč na Istrii.
Domy mieszkalne w Bizancjum miały układ podobny do budynków mieszkalnych budowanych w
Syrii. Poprzedzały je wychodzące na ulicę portyki, za którymi znajdował się dziedziniec
poprzedzający pomieszczenia mieszkalne (w Rzymie pomieszczenia otaczały atrium). Lepiej niż
domy bizantyjskie, zachowały się weneckie pałace naśladujące ten typ zabudowy (posiadają one
parterowe portyki albo arkadowe galerie na piętrze).

Przykłady budowli powstałych w okresie średnio i późnobizantyjskim:

·

Konstantynopol

· rozbudowa pałacu cesarskiego

· kościół św. Teodorów, zbudowany na przełomie XI-XII wieku na planie krzyża

wpisanego, powiększony o dodatkowy narteks zewnętrzny przykryty trzema
kopułami w XIV wieku. Po zajęciu Konstantynopola zamieniony na meczet,
dobudowano minaret.

· kościół Zbawiciela w Chora. Zbudowany w XII wieku na miejscu wcześniejszego

kościoła z IV wieku. Budowla na planie krzyża greckiego z kopułą na skrzyżowaniu
ramion (istniejąca kopuła pochodzi z czasów tureckich). Do absydy przylegają dwie
niewielkie nawy na planie kwadratu przesklepione małymi kopułami. Poprzedza do
narteks wewnętrzny z dwoma kopułami nad skrajnymi przęsłami. Kościół został
powiększony na początku XIV wieku o zewnętrzny narteks i kaplicę grobową
(Pareklezjon) Teodora Metochitesa, urzędnika dworu cesarskiego. Z tego okresu
pochodzą też mozaiki ze scenami z życia Chrystusa i Marii w kopułach narteksu.

·

Ateny - kościół św. Apostołów (ok. 1000 r.) i Kapnikarea (1060-1070), zbudowane na
planie krzyża wpisanego z jedną, ośmioboczną kopułą nad skrzyżowaniem naw.
Ośmioboczny bęben przecinają wąskie okna obramowane arkadami z półkolumienkami w
narożach na połączeniu ścian. Elementem dekoracyjnym ścian są pasy cegieł pomiędzy
ciosami kamiennymi tworzące zróżnicowanie kolorystyczne.

·

Saloniki - kościół Hagia Sophia, zbudowany w VIII wieku, na planie krzyża wpisanego.
Nawa środkowa i nawy narożna przekryte zastały kopułami, nawy w ramionach krzyża
sklepieniami kolebkowymi. Kościół poprzedzał narteks.

Wpływy sztuki bizantyjskiej

Obszar cesarstwa bizantyjskiego dość szybko zmniejszył się przede wszystkim na skutek częstych
najazdów arabskich. Nie zawsze, wraz z utratą ziem, następował zanik oddziaływania sztuki
bizantyjskiej. Klasztor św. Katarzyny zbudowany w IV wieku u stóp góry Synaj przetrwał mimo nie
sprzyjających okoliczności. Prześladowania mnichów podczas ikonoklazmu przyczyniły się do ich
emigracji (np. na Athos, gdzie powstały liczne klasztory, np. Wielka Ławra), do południowej Italii,
Kapadocji). Wraz z nimi przeniesione zostały założenia sztuki bizantyjskiej. Pod jej wpływem była
także Rawenna i Wenecja. Republika wenecka, nawet po politycznym uniezależnieniu się od
cesarstwa bizantyjskiego, podtrzymywała kontakty z Konstantynopolem. Efektem tych związków
jest znana bazylika św. Marka. Mistrzowie bizantyjscy byli wielokrotnie zapraszani do udziału w
budowie italskich świątyń. Ich dziełem są mozaiki wykonane np. w bazylice św. Pawła za Murami,
baptysterium we Florencji. Brali udział w dekoracji XI-wiecznego opactwa na Monte Cassino.
Wiele dzieł przetrwało w sycylijskich kościołach. Wraz z przejęciem chrztu z rąk biskupów kościoła
wschodniego w Bułgarii na terenach dzisiejszej Serbii, Macedonii i Bułgarii powstały liczne cerkwie i
klasztory nawiązujące do wzorów bizantyjskich (wpływy te były jeszcze silniejsze w XIII wieku, po
zerwaniu kontaktów z Rzymem). Ruś wraz z chrztem przejęła osiągnięcia Bizancjum, uznała je za
własne i po asymilacji z tradycjami rodzimego, drewnianego budownicta, ukształtowała własną
sztukę, w której przetrwały elementy sztuki bizantyjskiej.
Zajęcie ziem należących wcześniej do cesarstwa bizantyjskiego przez wyznawców islamu wpłynęło
także na sztukę islamu.
W Polsce wpływy bizantyjskie są widoczne przede wszystkim w romańskiej plastyce z XII wieku
oraz napływie ikon w XV wieku. Szczególny charakter miały fundacje królewskie pierwszych
Jagiellonów: Władysława II i Kazimierza Jagiellończyka, którzy do wykonania malowideł w
najważniejszych kościołach Polski zapraszali malrzy z Rusi i Serbii tworzących w manierze stylu
Paleologowskiego.