Architektura bizantyjska (V-XV w.):

Wprowadzenie:

Architektura bizantyjska jest gałęzią sztuki chrześcijańskiej rozwiniętej w Bizancjum i na terenach sąsiednich, na Półwyspie Bałkańskim i na leżących naprzeciw niego wybrzeżach. Sztuka bizantyjska rozwinęła się w rezultacie ewolucji kultury hellenistycznego Wschodu w zetknięciu z kulturą chrześcijańską i późnego cesarstwa rzymskiego. Jej złożony charakter był wynikiem oddziaływania różnych narodów wchodzących w skład imperium. Sztuka ta przeżywała czasy wspaniałych wzlotów i upadków związanych z losami państwa. Dynamiczny rozwój cesarstwa wschodniego sprzyjał budownictwu. Budowano wspaniałe pałace, fortyfikacje, obiekty użyteczności publicznej, jak wodociągi, zapory wodne. Jednak najważniejszą pozycję zajmowała architektura kościelna. Powstały wspaniałe dzieła, w których znane stare formy doprowadzono do doskonałości.

Konstrukcja:

Dalszy postęp w konstrukcji kopuły po czasach starożytnych zawdzięczamy budownictwu bizantyjskiemu. Trompy zastąpiły żagle, czyli pendentywy

Są to trójkąty sferyczne wychodzące z narożników kwadratowego pomieszczenia i łączące się u góry w poziomie koła, z którego rozpoczyna się kopuła. W okresie późniejszym wznoszono kopuły podniesione na walcu zwanym bębnem (tamburem), który spoczywał na żaglach. Dzięki umieszczeniu w walcu otworów okiennych uzyskano dobre oświetlenie wnętrza. Tak udoskonalona kopuła stała się podstawowym elementem w budynkach sakralnych o układzie centralnym. Plany takie szczególnie często występujące w architekturze bizantyjskiej miały kształty: koła, wieloboku foremnego, krzyża greckiego (o jednakowej długości ramion), kwadratu z zaznaczeniem osi podłużnej i poprzecznej. W niektórych kościołach dla podkreślenia głównej ich osi wydłużono plan przez dodanie przedsionka przy wejściu i apsydy na zamknięciu rzutu.

Budowle bizantyjskie miały surowy wygląd zewnętrzny. Zdobiły je jedynie skromne fryzy ceglane lub kamienne oraz wzbogacający ściany zróżnicowany układ cegieł. Wystarczająco poważna i imponująca była sama bryła budowli. Jej rozczłonkowanie, otwory zamknięte łukami na tle gładkiej ściany, potężna kopuła wieńcząca całość podkreślały monumentalny charakter architektury.

Forma:

Bizancjum najdłużej pozostało ośrodkiem kultury grecko-rzymskiej. W głowicach kolumn naśladowano kształty korynckie, lecz charakterystyczne dla sztuki bizantyjskiej są kolumny z głowicą nasadnikową. Powstała ona wskutek wprowadzenia impostu (nasadnika). Był to blok kamienny o kształcie zbieżnym ku dołowi. Dolna płaszczyzna okrągła spoczywała na głowicy, zaś górna - prostokątna podtrzymywała łuk. Głowice miały dekorację roślinną, geometryczną, z elementami wolut i postaciami zwierząt.

W sztuce bizantyjskiej nastąpił rozkwit mozaiki i malarstwa ściennego gdyż głównie koncentrowano się na zdobieniu wnętrz, które wywierały wrażenia wielkości i bogactwa. Brak podziałów jasno określających części budynku, wielka liczba kolumienek, wnęk, łuków wraz z malowidłami i mozaikami oszałamiały zagubionego w tym przepychu człowieka.

Głowice z nasadnikiem

Budowle sakralne:

Najstarsze kościoły bizantyjskie pochodziły z V i VI w., lecz nie dochowały się one do naszych czasów. Przypuszcza się, że były nimi podłużne, trójnawowe bazyliki, prawdopodobnie z emporami, przekryte drewnianym stropem. Największe i najsławniejsze dzieło architektoniczne epoki Justyniana, zachowany do dziś kościół Św. Zofii w Konstantynopolu (Hagia Sophia 532 h-537), jest bazyliką kopułową. Budowlę tę projektowali architekci Anthemios z Trallesi Izydor z Miletu. Budynek podzielono na trzy części: atrium otoczone portykami, narteks i właściwą bazylikę. Jest ona prostokątem o wymiarach 77 x 72 m, podzielonym na trzy nawy, z których środkowa zakończona jest małą apsydą. Na środku nawy głównej kwadrat 33 x 33 m przekryty jest pełną kopułą na żaglach opartą na czterech słupach, zaś od strony apsydy i narteksu znajdują się dwie półkopuły na wysokości żagli kopuły głównej. Od strony nawy głównej półkoliste nisze stanowią przejście do naw bocznych. Wnętrze oświetla czterdzieści okien umieszczonych u podstawy głównej kopuły i pięć w każdej półkopule. Wspaniałe mozaiki i kolorowe marmury dopełniają bogactwa wyposażenia. Ta gigantyczna całość sprawia wrażenie lekkości, choć prosta w swej istocie, wymagała wiedzy architektonicznej i znajomości konstrukcji na najwyższym poziomie.

Bazylika kopułowa stanowi odrębny rodzaj architektury bizantyjskiej; łączy układ bazyliki - budowli podłużnej z budowlą centralną na rzucie krzyża. Na skrzyżowaniu nawy środkowej z poprzeczną wznosi się kopuła. Bazylika kopułowa jest najbogatszym pod względem przestrzennym typem kościoła.

Państwo bizantyjskie w VIII w. straciło wschodnie i południowe obszary na rzecz mahometan, lecz jego stolica Konstantynopol, najznakomitsze miasto ówczesnego świata, nadał się rozwijała. W architekturze w dalszym ciągu stosowano przekrycia w formie kopuły na żaglach. W IX w. ustala się rzut poziomy zwany krzyżowo-kopułowy m w dwóch pięciokopułowych odmianach. W pierwszej cztery kopuły rozmieszczone są wzdłuż ramion krzyża z centralną kopułą pośrodku. W drugiej ramiona kryte kolebkami krzyżują się dobijając do kopuły głównej. Pomiędzy ramionami krzyża powstają mniejsze kwadraty kryte kopułami na żaglach. W obu tych odmianach kopuła główna może mieć bęben, a jeżeli mają go wszystkie kopuły, to bęben główny jest wyższy od bocznych. W ten sposób kształtując budynek uzyskano bardzo urozmaiconą bryłę oraz wielkie możliwości w rozwiązaniu wnętrza. Świątynie kopułowe stały się typowe dla wschodniego obrządku, a oddziaływanie tego budownictwa widoczne jest w Europie wschodniej, np. w budownictwie cerkiewnym na Rusi i na Bałkanach. Od połowy V wieku aż do VI11 stulecia całą prawie Europę pogrążyły w zamęcie i niepokoju liczne plemiona na-jeźd?ców barbarzyńskich. Dopiero w końcu VIII w. Karol Wielki utworzył organizację państwową obejmującą znaczne tereny Europy. Władca ten podjął próbę odnowienia idei cesarstwa. Jego pro

gram dotyczył zarówno politycznej organizacji państwa, jak również działalności kulturalnej i artystycznej. Chcąc osiągnąć ciągłość tradycji, nawiązywał do architektury antycznej.

Architektura doby karolińskiej, czyli schyłku VIII i początku IX stulecia, reprezentowana była szczególnie przez budowle sakralne. Obiekty te nie dotrwały do naszych czasów i znane są tylko z wykopalisk i rekonstrukcji. Dość dobrze zachowaną i najbardziej znaną budowlą jest kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie, wzorowana na kościele San Vitale w Rawennie. Była to ośmioboczna kaplica otoczona obejściem z emporą, kryta kopułą, mająca nawet kolumny pochodzące ze starożytnych budowli rzymskich i rawennejskich.

Bazylika Hagia Sophia w Konstantynopolu - przekrój:

---