plik

M aria B ra u n -G a łk o w sk a

W YKORZYSTANIE ŚRODKÓW MASOWEGO

PRZEKAZU W PRO CESIE WYCHOWANIA

RODZINNEGO

Truizmem  jest  dziś  mówić,  że  oddziaływanie  wychowawcze
dokonuje  się  nie  tylko przez  bezpośrednie  kontakty  osobowe
w  ramach  grup  podstawowych.  Coraz  wyraźniej  bowiem
uwidacznia  się  tu  wpływ  całego  środowiska  kulturalnego,
a  obecnie  rośnie  w  sposób  szczególny  rola  wychowawcza
środków  masowego  przekazu.  Wpływ  ich  różni  się  od  wpły
wów  bezosobowych  (klimatu,  przedmiotów  martwych  itp.),
ale  także  od  osobowych,  jako  że  jest  tu  wykluczony  kon
takt  bezpośredni  i  oddziaływanie  wzajemne.  Jednak  w  m ia
rę  postępującego  rozwoju  środków  masowego  przekazu
i  coraz  szerszego  ich  udostępniania  dla  dzieci,  wpływ  ten
staje  się  coraz  bardziej  istotny.  W ynika  on  z  faktu  dociera
nia  określonych  treści  wychowawczych  do  bardzo  wielu

młodych odbiorców oraz z tego, że na ich odbiór poświęcają

oni bardzo dużo czasu.

K u ltu ra m aso w a ź ró d łem zagrożeń w y ch ow aw czy ch rodziny

W dziedzinie wychowania znaczenie największe ma może
nie tyle sam poziom przekazywanych treści czy środek ma

sowego przekazu (prasa, radio, TV, film), co sposób od

bioru  —  właśnie  odbioru  a  nie  tworzenia  —  polegający  na
przyjmowaniu  z  zewnątrz.  Ponieważ  odbiór  treści  kultury
masowej  zapełnia  coraz  szczelniej  każdą  chwilę  wolnego

czasu, utrudnia przez to kontakty między osobami, w tym

także  kontakty  między  rodzicami  a  dziećmi.  Członkowie
rodziny  mogą  dzięki  kulturze  masowej,  a  szczególnie  tele
wizji,  spędzać  w ięcej  czasu  obok  siebie,  ale  nie  z  sobą.

Rodzina  telewizyjna  w  godzinach  wieczornych  zmienia  się
z  grupy  społecznej  charakteryzującej  się  rozmową,  w  audy
torium,  siedzące  obok  siebie  w  półmroku  i  w  milczeniu  —

stwierdza badacz am erykań skił. Zastępowanie rozmowy

przez  oglądanie  telew izji  potwierdzają  też  badania  polskie.
Według  pracy  Izabeli  Ciapały,  spośród  posiadających  tele
wizory  ogląda  programy  podczas  posiłków  bardzo  często  —

11 proc., często — 20 proc., a tylko 17,5 proc. nie ma tego

zwyczaju w ogóle 2.

Tak więc kultura masowa w ypierając kontakty bezpo

średnie między członkami rodziny stanowi realne niebez

pieczeństwo  dla  pełnienia  przez  rodzinę  funkcji  wychowaw
czej.  Dlatego  warto  się  szerzej  zastanowić  nad  sposobem
oddziaływania  środków  masowego  przekazu  i  spróbować
określić  jak   można  i  należy  wykorzystać  je  w  wychowaniu

rodzinnym.

Wpływ środków masowego przekazu jest bardzo trudny

do uchwycenia, ponieważ może być dwojaki: bezpośredni

i  pośredni.  Bezpośredni  polega  wprost  na  zmianach  powo
dowanych  w organizacji  życia  i  zachowaniach osób korzysta
jących  z  nich,  na  przykład  zmiana  sposobu  spędzania  czasu
wolnego,  zwiększenia  wiadomości  itp.  Pośredni  ma  zasięg
bardzo  szeroki  i  obejm uje  także  tych,  którzy  nie  korzystają
z  danego  kanału  przekazu,  stykają  się  jednak  z  osobami
korzystającymi  z niego.  Zmiany te  polegają na  rozpowszech
nianiu  pewnego  określonego  stylu  życia,  urabianiu  postaw,
ocen  postępowania.  Środki  masowego  przekazu  m ają  też
wpływ  na  upowszechnienie  nowych  modeli  i  wzorów  życia

rodzinnego 3.

N ajbardziej wpływowymi środkami masowego przekazu

są: prasa, radio i telewizja. Ta ostatnia nabiera coraz w ięk
szego znaczenia, jest bardzo szeroko rozpowszechniona

i  ogromnie  łubiana,  gdyż  posługuje  się  dźwiękiem  i  obra
zem,  a  korzystanie  z  niej  jest  bardzo  wygodne.  We  wszyst
kich  krajach,  gdzie  stacje  nadawcze  działają  dłużej  niż

kilka godzin dziennie stwierdzono, że dzieci spędzają przed

1 E. Mc D o

a g h, T elevision and T h e Fam ily, Sociology

and Social R esearch (1950), nr 35.

2 F u n k cje wychowawcze telewizji w rodzinie, W arszawa 1969.
2 F. A d a m s k i , Modele małżeństwa i rodziny a kultura

masowa, W arszawa 1970.

telewizorami  średnio  500  do  1000  godzin  rocznie,  co  stano
wi-6  do  12  tysięcy  godzin  w  ciągu. 12  lat  szkolnych.  Ta  suma
zbliża  się  do  liczby  godzin  spędzanych  w  tym  okresie

w szkole *. W Polsce telew izja również zajm uje dzieciom

przeciętnie 2 do 3 godzin dziennie, a niektóre oglądają ją

nawet dłużej 5. Telew izja jest ulubioną rozrywką w różnych
środowiskach, także na w s ie.

Ten środek masowego przekazu, posługujący się obra

zem wywiera szczególny wpływ na odbiorców, gdyż obraz
jest bardziej rozkazujący niż pismo, narzuca znaczenie od

razu, nie analizując go, nie rozpraszając7. Odbiorcę treści
kultury masowej Krzysztof Toeplitz nazywa za E. Morinem

„oglądaczem”. „Oglądacz” przenosi się z jednego końca
świata na drugi, z jednej dziedziny w drugą. Zapoznaje się

ze  wszystkim  w  takim   wymiarze,  w  jakim   mu  pozwala,
świat  przedstawia  się  dla  niego  jako  kolosalny  teatr.  Sto
sunek  „oglądacza”  jest  dla  owego  świata  przy  tym  idealnie

bierny. „Oglądacz” nie tylko nie ma żadnego wpływu na
to, co ogląda, ale ponadto nie posiada nawet wyboru oglą

danych obrazów 8.

Toeplitz odróżnia zabawę od rozrywki. Zabawa jest

swobodnym  działaniem  związanym  z  pewnym  wysiłkiem.
Rozrywka  jest  tylko  biernym  odbieraniem  wrażeń  ze
wnętrznych.  Zabawa  wymaga  aktyw izacji  energii  psychicz
nej,  którą  rozrywka  usypia  i  ubezwłasnowolnia,  wymaga
różnorodności,  a  zarazem  wspólnoty  upodobań,  które  roz
rywka  jedynie  uniformizuje.  „Oglądacz”  rezygnuje  z  w y
siłku,  jakiego  domagała  się  ongiś  zabawa,  traktuje  rozryw
kę  jako  należne  mu  świadczenie®.  Pozostaje  mu  przeżycie
bierne,  przyzwolenie  na  wciąganie  z  zewnątrz  w  coraz nowe
środowiska,  scedowane  na  zewnątrz  funkcji  wynajdowania

4 W. S c h r a m m , Les effets de la teleuision sur les enfants,

L e Courier UNESCO (1965), nr 2.

5 Zob. M. B r a u n , Dzieci i telewizja, Znak (1963), nr 109—

110; J . K o m o r o w s k a , Telew izja w życiu dzieci i młodzieży,
W arszawa 1963.

8 Zob. J . R u d z k i , Telew izja w środowisku młodzieży w iej

skiej, W rocław 1964.

7 R. B a r t h e s , Mit i znak, W arszawa 1970, s. 27.

8 K. T o e p l i t z , Mieszkańcy masowej wyobraźni, Warszawa

1970, s. 100.

“ T a m ż e , s. 112.

atrakcji. Według moich badań dzieci' poddane wpływowi

telewizji osiągały gorsze wyniki w testach wymagających

rozumowania abstrakcyjnego, co potwierdzałoby zwiększe
nie bierności psychicznej pod wpływem „oglądactwa” 10.

Wypieranie z rodziny zabawy, będącej okazją do wspól

nego działania, ułatw iającej proces uspołecznienia dzieci,
przez rozrywkę, będącą tylko biernym odbiorem przygoto

wanych na zewnątrz treści, to drugie (po ograniczeniu czasu

na kontakty personalne) niebezpieczeństwo zagrażające ro

dzinie ze strony kultury masowej.

Wobec rezygnowania przez rodzinę z niektórych je j fun

kcji, obecnie pozostaje najw ażniejsza: zaspokojenie potrzeby

bezpieczeństwa  i  miłości.  Je st  to  konieczne  dla  prawidło
wego  procesu  wychowania  człowieka.  Aby  rodzina  mogła
te  potrzeby  zaspokoić,  wszyscy  je j  członkowie  muszą  być
wrażliwi,  zdolni  do  wczuwania  się  w  sytuację  innych,  chę
tni  do  czynnego  udzielania  pomocy.  I  tutaj  kultura  masowa
niesie  jeszcze  jedno  zagrożenie:  nadmiar  przynoszonych
przez  nią  wrażeń  i  brak  czasu  na  ich  następne  „przyswo
jenie”  powodować  może  znieczulenie.  Film y  ze  scenami
grozy  i  agresji  mogą  tu  mieć  szczególne  znaczenie.  Ale  n a
wet  w  krajach,  gdzie  (jak  u  nas)  jest  ich  stosunkowo  mało,

już dzienniki telewizyjne i radiowe inform ują o tylu tra

gediach,  że  gdyby  odbiorca  reagował  adekwatnie  do  ich
wagi,  mógłby  popaść  w  depresję.  Broni  się  więc  w  ten  spo
sób,  że  przyjm uje  do  wiadomości  inform acje  o  faktach,  nie
przejmując  się  nimi.  Ta  obrona  jest  tym  bardziej  koniecz
na,  że  odbiorca  nie  ma  na  ogół  żadnej  możliwości  ingero
wania  w  sprawy,  które  zostały  mu  przedstawione.

Przed wynalezieniem i upowszechnieniem środków m a

sowego przekazu człowiek nie wiedział najczęściej lub do
wiadywał się z dużym opóźnieniem o wydarzeniach, które

odgrywały się daleko od niego. Dziś dzięki prasie i radiu

jest  o  nich  szybko  informowany,  dzięki  telew izji  może  je
także  oglądać.  Umożliwia  to  zaangażowanie  w  sprawy  całe
go  świata.  Praktycznie  jednak  człowiek  nie  umie  się  anga

żować we wszystko. Przyzwyczaja się więc do obojętnego

obserwowania spraw, które powinny go poruszyć. Może

10 Zob M. B r a u n - G a l k o w s k a , W pływ telew izji na nie

które cechy osobowości dzieci, W arszawa 1967.

się  to  łatwo  przenieść  i  na  praktykę  życiową;  zwykły  wy
padek  drogowy  nie  jest  przecież  aż  tak  straszny  jak   m a
sakry  w  Wietnamie,  które  można  oglądać  bezpiecznie  przy

kolacji  w  rodzinnym  gronie.  W  środku  komunikatu  o  zbom
bardowaniu  miasta  i  śmierci  setek  ludzi  —  albo  tuż  po
n im ,—  pojawia  się  reklama  mydła  czy  wina...  Kroniki  fil

mowe  pokazują  sceny  torpedowania  okrętów,  a  zaraz  po
nich  pokazy  mody...  Wszystko  to  sprawia,  że  na  docierające
do  nas  wiadomości  przestajemy  reagować  w  sposób  nor
malny.  Przestajem y  się  entuzjazmować,  tracim y  zdolność

wzruszania się i zmysł krytyczny, wskutek czego nasz sto

sunek do wydarzeń na świecie staje się powierzchowny

i przybiera charakter zobojętnienia — pisze Erich Fromm

w jednej z ostatnich swych książek u.

Przez środki masowego oddziaływania, szczególnie te,

które  posługują  się  obrazem,  wszystkie  wiadomości  docie
rają  do  nas  jako  widowiska,  na  które  się  patrzy,  bez  po
trzeby  udziału  w  czymkolwiek.

M ożliw ości ra cjo n a ln eg o w y korzy stan ia środ ków m asow ego

p rzek azu w w ych ow an iu rodzin n ym

Uświadomienie sobie niebezpieczeństw dla rodziny, nie

sionych  przez  kulturę  masową,  może  stać  się  punktem  w yj
ścia  rozważań  nad  je j  racjonalnym   wykorzystaniem.  Nie
chodzi  przecież  o  biadanie  nad  nowymi  wspaniałymi  wy
nalazkami  wzmacniającymi  demokrację  przez  zrównanie
dostępu  do  dóbr  kultury, ułatw iającym i wielu  ludziom  orien

tację  w  nowej  sytuacji,  uprzyjem niającym i  czas.  Chodzi
o  takie  wykorzystanie  środków  masowego  przekazu,  by  —
o  ile  możności  —   uniknąć  związanych  z  nimi  niebezpie
czeństw,  a  przeciwnie,  wyzyskać  je  w  sposób  pozytywny.

Właściwego korzystania ze środków masowego przekazu

uczyć się dziecko powinno w szkole, tak jak uczy się ko

rzystania z literatury. Jednakże — tak jak we wszystkich

ważnych  kierunkach  wychowania  —  istotne  znaczenie  ma
tu  rodzina.  Chodzi  bowiem  nie  tyle  o  teoretyczną  wiedzę  —
jak  należy  korzystać  z  radia,  filmu  itd.  —  ale  o  praktycz

11 E. F r o m , Ucieczka od wolności, W arszawa 1970, s. 236—

239.

ne sp raw n o ści p o słu g iw an ia się n im i, w y r a b ia n e przez całą

rodzinę.

„Jak przy ojcu i matce w reszcie otoczenia uczy się

dziecko  chodzić,  siedzieć  przy  stole,  posługiwać  się  różnymi
przedmiotami,  tak  też  od  najmłodszych  lat  może  ono  na
uczyć  się  posługiwania  się  filmem  w  kinie  i  telew izji”  —

pisze  ks.  O ch o ti2.  Porównanie  jest bardzo  trafne,  bo  tak  jak
chodzenia  czy  mówienia  nie  uczy  się  dziecka  przez  nakazy
i  słowne  pouczenia,  tylko  przez  przykład  i  wspólne  działa
nie,  tak  i  korzystania  ze  środków  masowego  przekazu  nie
można  nauczyć  się  za  pomocą  deklaracji  słownych,  lecz
przez  wspólne  korzystanie.

Nie wystarczy więc, by rodzice powiedzieli dziecku na

przykład,  że  nie  należy  każdej  wolnej  chwili  poświęcać
oglądaniu  telew izji;  trzeba,  żeby  sami  tego  nie  robili.  N a
wet  jeżeli  oglądają  telewizję  dużo  krócej  niż  dzieci,  lecz

robią to zawsze, gdy czas pozwala, postępują sprzecznie
ze swoim zakazem.

Pierwszą zasadą korzystania ze środków masowego prze

kazu  powinien  być  u m i a r .   Trzeba  uważać,  mówi  papież
Paweł  VI,  żeby  dusza  nie  zmieniła  się  w  kliszę,  na  której
odbijają  się  tysiące  wrażeń,  na  jakie  jest  wystawiona  1S.  Nie
trzeba  dać  się  porwać  lawinie  inform acji,  muzyki,  obrazów.

Trzeba  decydować  samemu  o  tym,  co  z  tej  lawiny  chce  się
rzeczywiście  usłyszeć  i  zobaczyć.  Nie  da  się  tego  załatwić
w  stosunku  do  dzieci  przez  nakaz;  jeśli  nawet  osiągnie  to

skutek, to tylko doraźny. Zrealizowanie tej zasady można

osiągnąć tylko w drodze konsekwentnego je j przestrzega

nia przez wszystkich domowników.

Wcześniejsze planowanie korzystania ze środków maso

wego  przekazu  jest  ważne  nie  tylko  dla  pewnej  ascezy  psy
chicznej,  ale  jest  też dobrą  szkołą  planowania  czasu  w  ogóle.
Szczególne  znaczenie  ma  to  w  odniesieniu  do  telew izji.
Dzień  z  dobrze  przemyślanym  programem  mieści  w  sobie

dużo w ięcej zajęć, a przyjemność związana z oglądaniem

ulubionego filmu, jest świetnym bodźcem do lepszej orga
nizacji czasu.

12 Problem y film u w świetle d ek retu o środkach przekazu.

K atecheta (1970), nr 3.

13 Przem ów ienie na audiencji generalnej

dniu 16

1969,

Cyt. za: C hrześcijanin w świecie (1969), nr 1.

W ybierając filmy (na które idzie s*ię do kina) i programy

telewizyjne, z których poszczególni członkowie rodziny będą

korzystać, trzeba pamiętać o tym, co jest odpowiednie dla
dzieci. N ajbardziej szkodliwe są obrazy wzbudzające grozę

i strach. Niektórzy autorzy uważają,, że odwoływanie się

w kulturze masowej do zbrodni i gwałtu nie ma znaczenia,

bo zbrodnie zostają u k a ra n e u . Jednak niebezpieczeństwo

znajduje się nie tyle w treści, co w sposobie je j przedsta
wienia.

Francuskie Stowarzyszenie Nauczycieli Filmu tak pisze

w swoim apelu: „Zbyt wielka dawka okrucieństwa wytwa
rza w widzu nieczułość. Stajem y się obojętni — nasza wy

obraźnia wysycha, jeśli jest karmiona zbyt wielką, trującą
dawką grozy. Gdy oglądamy potem prawdziwe sceny prze

lewu krwi i nieludzkiego okrucieństwa na świecie, który

nas otacza, tracim y właściwy sens grozy, odczucie prawdzi
wego cierpienia. Niech więc plastikowe potwory z ekranu

nie znieczulają nas na ludzkie cierpienie. Nie musimy
przejmować się wampirami, lecz ludźmi” ,s.

Eksperym enty przeprowadzone w Stanach Zjednoczo

nych przez Bandurę i innych wykazały, że zachowanie

agresywne  można  wywołać  przęz  pokazanie  agresji  w  fil
mie,  a  nawet,  że  przyglądanie  się  przemocy  bardziej  pro
wokuje  do  agresji  niż  doznanie  obrazy.  Obrazy  bólu  pobu

d za ły agresję równie skutecznie, jak obrazy przemocy. Ta

skłonność do agresji utrzymywała się jeszcze po 6 m iesią

cach ia. Nie można więc lekceważyć wpływu tego typu fil

mów.  Zakończenie  wskazujące,  że  „zbrodnia  nie  popłaca'1
ma  mniejsze  znaczenie  niż  sceny  gwałtu,  przemocy  i  okru
cieństwa.  Doświadczenia  polskie  też  potwierdzają  to  stano
wisko n .

Ograniczenie czasu przeznaczonego na korzystanie ze

środków  masowego  przekazu  nie  powinno  stawać  się  ty l
ko  —  robionym  z  poczucia  obowiązku  —   ograniczeniem
przyjemności.  Prócz  rozrywek  są  jeszcze  zabawy.  Wspólne

14 Zob.

m. in.

K. T o e

t z, dz. cyt.,

46.

15 Cyt. za J . K o b l e w s k a - W r ó b l o w a , Film fabularny

w szkole, W arszaw a 1964, s. 171.

16. Zob. U. B r o n f e n b r e n n e r , Czynniki społeczne w roz

w oju osobowości dzieci. W arszaw a 1967.

17 Zob. J . K o b l e w s k a - W r ó b l o w a , dz. cyt.

działanie zabawowe daje także- odprężenie od pracy, a po

siada element twórczości i umożliwia kontakt osobowy. Taką

zabawą może być wspólna wycieczka, m ajsterkowanie —
szeroko rozumiąne, zależne od tradycji domowych, obcho

dzone święta rodzinne itd. Natura nie znosi próżni i kul

tura masowa wlewa się we wszystkie „puste” m iejsca dnia.

Gdy dzień będzie wypełniony pracą i zabawą, je j rola zmie

ni się z siły, której odbiorcy biernie się poddają, w swo
bodnie wybierany punkt programu.

N ajw ięcej czasu zajm uje na ogół telewizja, dlatego ko

rzystanie z n iej najbardziej wymaga planowańia. Je s t to

o tyle niełatwe, że nieraz trudno z góry zorientować się

w wartości programów. Pomocne byłyby publikacje na ten
te m a t10.

Tak, jak samo planowanie czasu na korzystanie ze środ

ków masowego przekazu wymaga jednocześnie organizo

wania czasu w ogóle, tak wybór czasopism, artykułów, fil

mów,  audycji  ma  też  znaczenie  dla  kształtowania  u m iejęt
ności  oceny,  wyboru.  Są  to  jednak  sprawy  dopiero  wstępne.
Dekret  soboru  O  sp ołeczn y ch   śro d k a ch   p rz ek a z y w a n ia   m y
śli

tak mówi na ten tem at: „Odbiorcy — a szczególnie m ło

dzież — niech starają się przyzwyczajać do korzystania
z tych środków z umiarem i poczuciem karności. Ponadto

niech usiłują głębiej zrozumieć to, co oglądają, czego słu

chają lub co czytają. Niech dyskutują na te tem aty z wy

chowawcami i ludźmi doświadczonymi i niech się uczą

wydawać słuszną ocenę” 1B.

Późniejsze omawianie i dyskutowanie tego, co się czy

tało,  słyszało  czy  oglądało,  wydaje  się  bardzo  ważne,  gdyż
pozwala  na  aktywne  ustosunkowanie  się  do  odebranych
treści.  Pomaga  w  sprecyzowaniu  własnego  poglądu  na  dany

temat i włączeniu luźnych, encyklopedycznych wiadomości

18 Chyba jedyna tego typu pozycja w Polsce, praca B a rb a

ry  K a ź m i e r c z a k ,   Sztuka  oglądania:  jak  korzystać  z  tele
wizji,  W arszawa  1969,  ukazała  się  tylko  w  2  tysiącach   egzem pla
rzy,  zresztą  p u blikacje  książkow e  na  ten  tem at  są  z  koniecznoś
ci  spóźnione,  przydałaby  się  dokładniejsza  in fo rm acja  prasy

i sam ej telew izji.

'* Inter v\irifica — D ekret o społecznych środkach przekazy

wania myśli, 10, [w.l Sobór watykański II, K onstytucje, d e k r e
ty, d eklaracje, Poznań 1968.

w  jakiś  system.  Dorośli  powinni  dopomagać  w  tym  dzie
ciom.  Wspólnie  obejrzany  film   czy  wysłuchana  audycja
może  dostarczyć  tematu  do  rozmowy  i  wymiany  poglądów,
nie  powinna  jednak  rozmowy  zastępować.  W  ten  sposób
środki  masowego  przekazu  mogą  nie  wypierać  kontaktów

osobowych członków rodziny, ale przeciwnie, dostarczać im
treści wciąż aktualnych.

Dyskusje nad obejrzanymi filmami czy przeczytanymi

artykułami  m ają  znaczenie  nie  tylko  dla  porządkowania  zdo
bytych  za  ich  pomocą  wiadomości,  ale  mogą  być  wykorzy
stane  dla  omówienia  problemów  moralnych  w  nich  zawar
tych.  Dzieci  chętnie  naśladują  bohaterów  filmowych  i  tele
wizyjnych.  W  rozmowach  można  szukać  tego,  co  w  ulubio
nej  postaci  jest  szlachetne,  co  w  je j  postępowaniu  jest

słuszne, co niesłuszne, dlaczego je j zachowanie się podoba.

W  ten  sposób  od  pewnych  sytuacji  szczegółowych,  można
dojść  do  omówienia  norm  ogólnych  i  naśladowanie  ulubio
nych  postaci  może  nie  ograniczyć  się  do  odwzorowywania

sposobu uczesania i stroju.

W ulubionych programach znaleźć można wzory postępo

wania,  postawy  patriotycznej,  zaangażowania  obywatelskie
go.  Odwoływanie  się  w  wychowaniu  do  znanych  dzieciom
postaci  może  być  bardzo  skuteczne.

Radio, telewizja może rozszerzyć zakres tematów rozmów

prowadzonych  w  domu.  Obmawianie  sąsiadów  może  zostać
zastąpione  omawianiem  problemów  ogólniejszych:  politycz
nych,  moralnych,  estetycznych.  Zainteresowania  mogą  się
znacznie  rozszerzyć  i  tej  szerokości  horyzontów  powinna
sprzyjać  atmosfera  rodzinna.

Często tutaj rolę bardziej aktywną przyjmują dzieci a nie

rodzice  i  nieraz  one  właśnie  zwracają  zapracowanym  rodzi
com  uwagę  na  aktualnie  ważne  czy  ciekawe  sprawy.
W  związku  z  tym,  że  wychowanie  rodzinne  jest  oddziały
waniem  wzajemnym,  sytuacja  taka  jest  zupełnie  naturalna.
Wiele  spraw  nabiera  świeżości,  gdy  spojrzy  się  na  nie  ocza

mi dziecka. Dorośli powinni swoim doświadczeniem poma

gać  dzieciom  w  ocenie  i  systematyzowaniu  zdobytych  no
wości,  ale  nie  tłumić  zainteresowań.  To  jest  właśnie  istotne,
jeśli  chodzi  o  treści  przekazywane  przez  środki  masowego
oddziaływania.  Telewizja,  radio,  prasa  i  film  powinny  roz

szerzyć zainteresowania i m ają takie możliwości, ale nie

dobrze jeśli staną się same przedmiotem zainteresowania,

pochłaniającym czas i zasypujących masą pomieszanych,
płytkich wrażeń.

Dzieci nie powinny nigdy oglądać wielu filmów w krót

kim okresie czasu, gdyż nie m ają -wtedy czasu na ich prze

myślenie;  powoduje  to  bałagan  w  uzyskanych  wiadomo
ściach  i  zmniejszenie  wrażliwości  uczuciowej.  Obejrzenie
filmu  raz  na  jakiś  czas  jest  przeżyciem,  o  którym  dłuższy
czas  myśli  się  i  mówi.  To  wzbogaca  uczuciowo,  natomiast
zbyt  duża  ilość  wrażeń  nie  pozostawiająca  czasu  na  ich

„przetrawienie” może spowodować nieczułość i obojętność.

Treści masowego przekazu mogą nie tylko dostarczać te

matów do rozmów i dyskusji oraz wzorów postępowania,
ale mogą także stać się źródłem pomysłów do różnego ro

dzaju aktywnego spędzania czasu. Będzie to na przykład
zwiedzanie własnego miasta czy regionu, o którego zabyt

kach i przemianach ludzie bardzo często dowiadują się z pra

sy  i  radia.  Może  to  być  majsterkowanie,  do  którego  po
mysłów  dostarczyć  mogą  telewizyjne  programy:  Z robim y
to  sam i

czy analogiczne działy w czasopismach. Z radia

i prasy można się też nauczyć wielu gier, zabaw, a także
piosenek.

W roku 1954 odbył się w Paryżu Międzynarodowy K on

gres poświęcony społecznym zagadnieniom muzyki radio

wej.  Na  Kongresie  tym   E.  Souriau  i  R.  Konig  w  oparciu
0  swoje  badania  stwierdzili,  że  muzyka  radiowa  wywołuje
pasywność  społeczną,  na  przykład  zmniejsza  się  ilość  osób
uczących  się  grać  na  instrumentach  muzycznych 20.  Dzieje
się  tak,  gdyż  można  dużo  mniejszym  w ysiłkiem ,' niż  przez

własną naukę i ćwiczenie uzyskać muzykę na dużo lepszym

poziomie.  Chyba  jednak  trzeba  się  starać  o  to,  by  muzyka
mechaniczna  nie  wyparła  całkowicie  śpiewu  z  naszych  do?
mów.  Pomagać  mogą  w  tym  radiowe  audycje  nauki  pio
senek  i  umuzykalniania.  Podziwiając  znanego  piosenkarza
można  dzieciom  przy  okazji  zwrócić  uwagę  na  to,  że  sukcesy
zawdzięcza  nie  tylko  długości  włosów,  ale  też  wysiłkowi
1  ćwiczeniu.

Sama forma różnych środków masowego przekazu też

20 Zob. B. S t r e n b e r g , E. S u l l e r o t , Aspects sociauz de

la radio et de la television, P aris 1968.

może być kształcąca. Radio, na przykład, wymaga koncen
tracji uwagi i prac.y wyobraźni. B e r tej aktywności można

zupełnie stracić wątek tego, czego się słucha. Audycja za

ledwie  szkicuje  kontury  scen  i  sylwetki  bohaterów,  pozo
staw iając  szerokie  pole  wyobraźni  słuchacza.  K ry ją  się
w  tym  dużej  wagi  możliwości  wychowawczego  wpływu
radia 21.

Film nie ćwiczy wyobraźni, może jednak być okazją do

głębszego  spojrzenia  na  życie,  do  analizowania  różnych
sytuacji  i  rozumienia  metafory.  Film   może  wpływać  na
znajomość  świata  i  na  postępowanie  ludzkie,  choć  jako

czynnik  wychowawczy  nie  jest  jeszcze  dostatecznie  wyko
rzystany 22.  Nikt  nie  neguje  już  dzisiaj,  że  film   odgrywa
poważną  rolę  w  procesie  wychowania,  kształtowania  ogól

nej  wrażliwości  dziecka,  jego  charakteru  i  poglądów.  Nikt
też  nie  przeczy,  że  jak   żadna  inna  sztuka,  uczy  swych  od
biorców  nie  tylko  innych  ludzi,  ale  innych  kultur,  pisze

Jan in a Koblew ska-W róblow a23. Wszyscy badacze tych
spraw zwracają też uwagę na znaczenie, jakie ma dla wła

ściwego korzystania z filmu popularyzacja wiedzy filmowej.

Warto wyszukać w programach radiowych i telew izyj

nych audycje, które pobudzają twórczość dziecka, uczą ma

lowania,  deklam acji,  śpiewu.  Rozwiązywanie  zagadek  przy
rodniczych,  muzycznych  i  innych,  zmuszające  nieraz  do
wertowania  encyklopedii  czy  książek  popularno-nauko

wych, pobudza skłonności badawcze i rozwija samodziel

ność. Trzeba pamiętać, że współcześnie w nauczaniu uwa
ża się za ważniejszą umiejętność samodzielnego rozwiązy

wania problemów niż dużą sumę wiadomości. Ilość infor

m acji,' którą człowiek jest w stanie zdobyć jest zawsze
znikoma w stosunku do ogromu współczesnej wiedzy. Istot

na jest umiejętność szukania i odnajdywania tyęh infor
m acji w razie potrzeby, operowanie nimi, samodzielne sta

wianie problemów i sprawność w ich rozwiązywaniu.

Jeżeli w tym kierunku pójdzie sposób korzystania ze

środków masowego przekazu, mogą one zamiast szkołą

21 J .

u b i n,

Radio i wychowanie,

W arszaw a 1964, s. 77.

22 Zob. A. K u l i g , E lem enty psychologii odbioru film u,

W arszaw a 1966; T e n ż e , Po w yjściu z kina, W arszawa 1968.

22 Film i dzieci,

W arszaw a 1961,

140.

bierności, stać się' nowoczesnym narzędziem pomagającym

w rozwoju zainteresowań i samodzielnego stosunku do

świata.

Kultura masowa, jeżeli zostanie odpowiednio wykorzy

stana, stwarza jeszcze jedną możliwość wychowawczą —

jest to pomoc rodzinie w procesie uspołeczniania dziecka.

Uspołecznianie dokonujące się w ramach oddziaływań

wewnątrzrodzinnych i obejm ujące swym zakresem poszcze

gólnych członków rodziny i najbliższe otoczenie dziś już
nie wystarcza. Rodzi się natomiast potrzeba wytwarzania

więzi ogólnoludzkich. Rodzina powinna wprowadzać dzie

cko  nie  tylko  w  jedność  sąsiedzką  czy  narodu,  ale  świata.
W  tym  może  pomóc  (a  może  nawet  to  umożliwić)  kultura
masowa.  Dzięki  szybkiej  inform acji  można  obejmować  zain

teresowaniem  sprawy  odległe,  dzięki  n iej  można  współczuć
z  ludźmi  żyjącymi  w  Zupełnie  odmiennych  warunkach,  soli
daryzować  się  z  nimi.  Aby  jednak  świat  nie  stał  się  tylko
teatrem   zabawiającym  nas  na  zmianę  tragedią  i  farsą,  nie
możemy  pozostać  wobec  tych  inform acji  biernymi.  Trzeba
powiększać  swój  zasób  wiedzy  o  świecie  nie  przez  doda
wanie  wiadomości,  ale  włączenie  ich  w  pewien  system.

Trzeba wyobrazić sobie swoją własną opinię na podstawie

dostarczonego materiału, a nie tylko przyjmować go. Trzeba

się starać, o ile to tylko możliwe, by wobec spraw całego
świata, w które — dzięki środkom masowego przekazu —

jesteśmy włączeni, zajmować postawę nie widza, a zaanga

żowanego uczestnika. To jest nowe zadanie stojące przed

wszystkimi członkami rodziny. Nie można powiedzieć, że
rodzice m ają tego uczyć dzieci: to można po prostu wspól

nie realizować, z tym, że dorośli powinni tu przewodniczyć.
Inform acje przychodzące przez różne kanały masowego od

działywania mogą pomóc w wyzbyciu się rodzinnego ego
izmu i zaściankowości. Mogą też pomóc w spojrzeniu z pe

wnego dystansu na własne problemy i kłopoty.

W ydaje się, że kultura masowa wchodzi obecnie w nurt

życia  rodzinnego  jako  poważna  siła  niosąca  pewne  niebez
pieczeństwa,  ale  również  szanse.  Oddziałuje  może  najsilniej
na  dzieci,  ale  nie  tylko  na  nie;  je j  niebezpieczeństwo  —
bierność  i  obojętność  —  dotyczą  także  rodziców.  Powinni

więc oni nie tyle pouczać dzieci, ile wspólnie starać się

stworzyć właściwy styl korzystania ze środków masowego