I_okladka_skrzydlo.indd

Promotor 4/12

Temat numeru – Pole elektromagnetyczne

ajistotniejszą jej cechą jest częstotliwość
promieniowania elektromagnetycznego –

w przypadku częstotliwości mniejszych od 300 GHz
(gigaherców, tj. miliardów herców) promieniowanie
takie jest nazywane polami elektromagnetyczny-
mi lub promieniowaniem elektromagnetycznym.
Promieniowania o większych częstotliwościach
to promieniowanie optyczne (podczerwone, widzial-
ne i nadﬁ oletowe) oraz promieniowanie jonizujące
(rentgenowskie i gamma).

W związku z tak powszechnym wytwarzaniem pól

elektromagnetycznych, tworzonych przez współ-
istniejące pole elektryczne i pole magnetyczne,
jest to tzw. fizyczny czynnik środowiska, który
oddziałuje na wszystkich ludzi, zarówno w śro-
dowisku pracy, jak i środowisku pozazawodowej
aktywności człowieka. Wiele uwagi w ostatnich
latach poświęcono dyskusji naukowej w sprawie
zagrożeń zdrowia wynikających z powszechnego
oddziaływania na ludność pól elektromagne-
tycznych wytwarzanych przez linie energetyczne
i anteny systemów telefonii komórkowej. W wyniku
tych prac Międzynarodowa Agencja Badań nad
Rakiem (IARC), będąca agendą Światowej Orga-
nizacji Zdrowia (WHO), zdecydowała o zaliczeniu
zarówno pól magnetycznych małych częstotliwo-
ści, jak i promieniowania elektromagnetycznego

częstotliwości radiowych do czynników prawdo-
podobnie rakotwórczych dla ludzi (grupa IIB).
Dane naukowe dotyczące rzadziej występujących
narażeń typowych dla środowiska aktywności
zawodowej są dotychczas stosunkowo nieliczne
i w związku z tym nie wypracowano konsensusu
w sprawie zależności między warunkami narażenia
pracowników a związanymi z nimi konsekwencjami
zdrowotnymi. Jednakże ograniczone dane wskazu-
ją na możliwość podwyższonego zagrożenia m.in.
chorobami nowotworowymi, neurodegeneracyjny-
mi i sercowo-naczyniowymi wśród pracowników
podlegających przewlekłemu oddziaływaniu pól
elektromagnetycznych. Ponadto skutkiem od-
działywania pól i promieniowania elektromagne-
tycznego na materialne środowisko i ludzi mogą
być omówione poniżej poważne zagrożenia bez-
pieczeństwa i zdrowia pracowników występujące
w czasie narażenia lub bezpośrednio po nim.

DDZIAŁYWANIE

PÓL

ELEKTROMAGNETYCZNYCH

ŚRODOWISKO

Podstawowymi cechami fizycznymi pól elektro-
magnetycznych są ich rozprzestrzenianie się
w powietrzu z prędkością światła oraz zdolność in-
dukowania napięć i prądów elektrycznych w obiek-

Eksploatacja wszystkich urządzeń i instalacji zasilanych prądem elektrycznym związana jest
nierozerwalnie z zamierzonym lub pasożytniczym procesem rozpraszania w ich otoczeniu
energii elektromagnetycznej, co może powodować zagrożenia dla środowiska oraz zdrowia
człowieka.

dr inż. Jolanta

Karpowicz

Centralny Instytut

Ochrony Pracy –

Państwowy Instytut

Badawczy

Energia

elektromagnetyczna

w procesach pracy i związane z nią

zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia

www.promotor.elamed.pl

Temat numeru – Pole elektromagnetyczne

tach elektroprzewodzących, takich jak metale lub
roztwory elektrolitów, w tym organizmy żywe. Pola
elektromagnetyczne zaliczane są do promieniowań
niejonizujących, które nie są odczuwane zmysłami
człowieka. Do wyjątków należy odczuwanie wrażeń
wzrokowych, tzw. magneto- lub elektrofosfenów,
pod wpływem oddziaływania silnych pól magne-
tycznych lub elektrycznych małych częstotliwości
oraz wrażeń słuchowych w impulsowych polach
mikrofalowych.

W organizmie człowieka przebywającego w polu

elektromagnetycznym występuje zaindukowany
prąd elektryczny, którego skutki uzależnione
są od częstotliwości pola, m.in. w polach małych
i średnich częstotliwości może wystąpić pobudze-
nie tkanki nerwowej lub mięśniowej (analogicznie
jak w razie porażenia prądem przy dotknięciu
instalacji energetycznej), a w polach częstotli-
wości radiofalowych i mikrofalowych – wzrost
temperatury tkanek wewnątrz organizmu lub przy
powierzchni skóry (podobnie do procesu grzania
mikrofalowego w kuchenkach mikrofalowych).
Prądy indukowane mogą zakłócać naturalne pro-
cesy elektroﬁ zjologiczne w komórkach nerwowych
lub mięśniowych, a skutki termiczne – wywołać
uszkodzenia tkanek różnego stopnia i rozległości,
które mogą wystąpić zarówno na powierzchni
ciała, jak i wewnątrz – zależnie od częstotliwości
promieniowania.

Ponadto poruszanie się w obszarze silnego

pola magnetostatycznego może powodować takie
odczucia, jak: zakłócenia równowagi, nudności,
utrudniona koordynacja wzrokowo-ruchowa, które
mogą istotnie ograniczać zdolność do wykonywania
precyzyjnej pracy. Ustępują one po zakończeniu
narażenia i mają nieustalone dotychczas skutki
przy narażeniu wieloletnim.

Oprócz opisanego działania bezpośrednio na or-

ganizm może występować także tzw. pośrednie
oddziaływanie pól elektromagnetycznych. Przeja-
wia się ono głównie jako tzw. prądy kontaktowe
przepływające przez ciało człowieka dotykającego
obiektu metalowego, w którym wystąpiła absorp-
cja energii elektromagnetycznej. Może to wy-
woływać stymulację tkanek i odczuwanie bólu,
podobnie jak prądy indukowane bądź rażenie
prądem przy dotknięciu instalacji elektrycznej,
a przy dużych natężeniach – również ciężkie po-
parzenia i trwałe uszkodzenie układu nerwowego
lub mięśniowego.

LEKTROMAGNETYCZNE

ZAGROŻENIA

BEZPIECZEŃSTWA

ZDROWIA

Bezpośrednią przyczyną bardzo poważnych zagro-
żeń bezpieczeństwa pracowników (poważnego
uszkodzenia ciała, a nawet śmierci) może być
porwanie metalowych obiektów ferromagnetycz-

nych (głównie ze stali lub niklu) przez pole ma-
gnetostatyczne, występujące np. jako składowa
stała przy przepływie prądu prostowanego lub przy
magnesach i elektromagnesach, szczególnie przy
silnych magnesach nadprzewodzących (takich jak
stosowane w medycznych skanerach rezonansu
magnetycznego lub spektrometrach NMR). Przy sil-
nych źródłach pola obiekty takie nabierają energii
lecącego w stronę magnesu pocisku (stąd nazwa
– zagrożenia balistyczne) i stwarzają poważne
zagrożenie zarówno dla infrastruktury technicznej,
jak i ludzi. Podkreślenia wymaga fakt, że obiekty
ze stali nierdzewnej mogą mieć zarówno wła-
ściwości magnetyczne, jak i niemagnetyczne,
co wymaga indywidualnego sprawdzenia przed
wniesieniem takich obiektów w pobliże magnesu.
Do materiałów niemagnetycznych należą: alumi-
nium, miedź, metale szlachetne, tytan. W związku
z tym, że techniki wykorzystujące bardzo silne pola
magnetostatyczne są stosunkowo nowe, wśród
osób niezwiązanych stale z ich eksploatacją brak
powszechnej świadomości natury i powagi zagro-
żeń balistycznych. Informacje o nich powinny być
więc obowiązkowym elementem wszystkich szko-
leń z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy.

Elektromagnetyczne zagrożenia wypadkowe

mogą wynikać również z takich zjawisk, jak:
zakłócenia działania automatycznych urządzeń
sterujących (w tym elektronicznych implantów
medycznych), uszkodzenia magnetycznych no-
śników pamięci. Przepływ prądów kontaktowych
może powodować wyładowania iskrowe i za-
grożenie wybuchem lub pożarem w atmosferze
wybuchowej, zarówno przy oddziaływaniu pól
różnych częstotliwości, jak i przy wyładowaniu
elektryczności statycznej. Zapewnienie bezpie-
czeństwa ludzi przebywających w pobliżu źródeł
pól elektromagnetycznych jest w odniesieniu
do takich zagrożeń realizowane poza wymaga-
niami prawa pracy, m.in. w ramach zasad tzw.
kompatybilności elektromagnetycznej (EMC),
wymagań dotyczących ochrony środowiska i wy-
magań przeciwpożarowych.

W związku z tym, że pola elektromagnetyczne,

w przeciwieństwie do innych ﬁ zycznych czynników
środowiska, jak np. hałas, nie są odczuwane zmy-
słami, niemożliwe jest unikanie wspomnianych
zagrożeń na podstawie subiektywnych odczuć.
Konieczna jest profesjonalna identyﬁ kacja miejsc
występowania zagrożeń i ich charakterystyki.

AGROŻENIA

ELEKTROMAGNETYCZNE

SYSTEMIE

PRAWA

PRACY

Skutki bioﬁ zyczne oddziaływania pola elektroma-
gnetycznego na ludzi są uzależnione od częstotli-
wości i natężenia pola, jakości izolacji elektrycznej
pracownika od obiektów uziemionych elektrycznie

Promotor 4/12

Temat numeru – Pole elektromagnetyczne

oraz od rozkładu narażenia w czasie i przestrzeni.
W związku z powszechnym występowaniem pól
i promieniowania elektromagnetycznego wyma-
gania prawne dotyczące dopuszczalnego poziomu
narażenia ustalono zarówno dla narażenia ludno-
ści (rozporządzeniem ministra środowiska), jak
i dla narażenia pracowników (rozporządzeniem
ministra pracy). Ponadto ma do nich zastosowanie
powszechny system wymagań przepisów wykonaw-
czych do Kodeksu pracy, określający obowiązki pra-
codawców dotyczące ochrony pracowników przed
zagrożeniami występującymi w środowisku pracy.

Poziom zagrożeń bezpieczeństwa wskutek

oddziaływania pól elektromagnetycznych zależy
od częstotliwości pola (wyrażonej w hercach, Hz, lub
jednostkach nadwielokrotnych – kilohercach, kHz,
megahercach, MHz, i gigahercach, GHz, i teraher-
cach, THz) oraz natężenia składowej elektrycznej
(wyrażonego w woltach na metr, V/m) i natężenia
składowej magnetycznej (wyrażonego w amperach
na metr, A/m – alternatywnie poziom pola ma-
gnetycznego może być wyrażony poprzez podanie
indukcji magnetycznej w teslach, T, lub częściej
w jednostkach podwielokrotnych: mikroteslach
i militeslach).

Do oceny zagrożeń elektromagnetycznych mogą

mieć zastosowanie również natężenia prądów prze-
pływających w kończynach osób przebywających
w pobliżu źródła pola lub dotykających metalowych
obiektów (wyrażone w amperach, A, lub częściej
w miliamperach, mA). W badaniach naukowych
stosowane są również miary zagrożenia oceniane
na podstawie modelowania komputerowego, ale
ich użyteczność w ocenie jednostkowych miejsc
pracy jest znikoma.

Dopuszczalne narażenie na pola elektroma-

gnetyczne określono oddzielnie dla trzech grup
pracowników: ogółu zdrowych pracowników doro-
słych (Dz.U. z 2002 r., nr 217, poz. 1833), kobiet
w ciąży (Dz.U. z 2005 r., nr 114, poz. 545, zm.
z 2002 r., nr 127, poz. 1092] oraz pracowników
młodocianych (Dz.U. z 2004 r., nr 200, poz. 2047,
zm. Dz.U. z 2005 r., nr 136. poz. 1145). W związku
z charakterystyką omówionych zagrożeń elektroma-
gnetycznych kryteria oceny są funkcją częstotliwo-
ści ocenianego pola elektromagnetycznego.

OZPORZĄDZENIE

SPRAWIE

NDN

PÓL

ELEKTROMAGNETYCZNYCH

Dopuszczalnego narażenia pracowników na pola
elektromagnetyczne dotyczy Rozporządzenie Mini-
stra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada
2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych
stężeń i natężeń (NDS i NDN) czynników szkodli-
wych dla zdrowia w środowisku pracy (załącznik
nr 2, część E: Pola i promieniowanie elektro-
magnetyczne 0 Hz – 300 GHz) (Dz.U. z 2002 r.,

nr 217, poz. 1833), w którym określono wartości
graniczne natężenia pola elektrycznego i magne-
tycznego dla tzw. stref ochronnych: pośredniej,
zagrożenia i niebezpiecznej oraz obszaru poza
strefami ochronnymi, zwanego strefą bezpieczną.
W rozporządzeniu zdeﬁ niowano zasady narażenia
na pola poszczególnych stref odnoszące się do jed-
nej zmiany roboczej:
• w polach strefy bezpiecznej przebywanie pra-

cowników jest dozwolone bez ograniczeń czaso-
wych;

• w polach strefy pośredniej mogą przebywać pra-

cownicy zatrudnieni przy źródłach pól w czasie
jednej 8-godzinnej zmiany roboczej;

• w polach strefy zagrożenia pracownicy mogą

przebywać przez czas krótszy od 8 godzin
na dobę, tak aby oddziaływanie pól na pracow-
nika, wynikające ze specyﬁ ki pracy źródła pola
i jego obsługi, nie spowodowało wskaźnika eks-
pozycji pracownika przekraczającego wartość
dopuszczalną;

• w polach strefy niebezpiecznej przebywanie

pracowników jest zabronione (z wyjątkiem sto-
sowania środków ochrony osobistej).
Zgodnie z deﬁ nicją NDN dla czynników ﬁ zycznych,

jaką podano w rozporządzeniu, jest to poziom
narażenia na dany czynnik dopuszczalny przy
oddziaływaniu tego czynnika w ciągu 8-godzinnej
zmiany roboczej. W odniesieniu do pól elektroma-
gnetycznych jest to wartość rozgraniczająca strefę
pośrednią od strefy zagrożenia, podana w zesta-
wieniu tabelarycznym rozporządzenia (tab. 1 i 2).
Polska Norma PN-T-06580: 2002, zharmonizowana
z rozporządzeniem w sprawie NDN, deﬁ niuje termi-
nologię oraz zasady pomiaru i oceny warunków na-
rażenia na pola elektromagnetyczne, m.in. zasady
oszacowania wskaźnika ekspozycji pracowników
przebywających w polach stref ochronnych.

W przypadku pól magnetostatycznych i pól

magnetycznych małej częstotliwości, zgodnie
z PN-T-06580:2002, narażenie na pola magnetycz-
ne można charakteryzować alternatywnie przez
natężenie pola magnetycznego, H, lub indukcję
magnetyczną, B. W powietrzu pole magnetyczne
o indukcji B = 1 mT charakteryzuje równocześnie
natężenie pola magnetycznego H = 800 A/m.
W tab. 2 w nawiasach kwadratowych podano
wartości NDN

dla pola magnetostatycznego

i magnetycznego małej częstotliwości, wyrażone
w jednostkach indukcji magnetycznej.

Rozporządzenie w sprawie NDS i NDN poda-

je również wartości doz dopuszczalnych pola
elektrycznego i magnetycznego wykorzystywane
do oszacowania wskaźnika ekspozycji. Ponieważ
przy szacowaniu wskaźnika ekspozycji uwzględnia
się iloczyn kwadratu wartości natężenia pola elek-
trycznego lub magnetycznego i czasu przebywania

Promotor 4/12

Temat numeru – Pole elektromagnetyczne

pracownika w takim polu, z ograniczeń dotyczących
wskaźnika ekspozycji wynika obowiązek skracania
dziennego czasu wykonywania czynności zawo-
dowych w polach stref ochronnych. Nie oznacza
to jednak jakichkolwiek ograniczeń długości zmiany
roboczej – w razie przekroczenia wskaźnika eks-
pozycji pracownik powinien w pozostałej części
zmiany roboczej wykonywać obowiązki niezwiązane
z narażeniem na pola elektromagnetyczne.

Rozporządzenie ustala również dopuszczal-

ną ekspozycję na impulsowe pola mikrofalowe
E

max imp

< 4,5 kV/m – dla f z zakresu 0,1÷3 GHz;

max imp

< (0,43f + 3,2) kV/m – dla f z zakresu

3÷10 GHz; E

max imp

< 7,5 kV/m – dla f z zakresu

10÷300 GHz; gdzie: E

max imp

– maksymalna wartość

natężenia pola w impulsie, a f – częstotliwość pól
w GHz. Ponadto gdy ekspozycja miejscowa w po-
lach magnetycznych o częstotliwościach mniejszych
od 800 kHz dotyczy wyłącznie kończyn, dopuszcza
się ich narażenie w polach strefy niebezpiecznej
o poziomie 5 razy większym od dopuszczalnego
dla całego ciała, z równoczesnym dopuszczeniem
wskaźnika ekspozycji kończyn 25 razy większego
od dopuszczalnego dla całego ciała.

Zasady dopuszczalnego narażenia na silne pola

elektromagnetyczne w strefach ochronnych (nie-
bezpiecznej, zagrożenia i pośredniej) ustalono tak,
aby ochronić pracowników przed opisanymi skut-
kami bezpośredniego i pośredniego oddziaływania
pól, zarówno występującymi w czasie oddziaływania
pola, jak i przed utratą zdrowia wskutek oddziały-
wania wieloletniego.

EZPIECZEŃSTWO

OSÓB

IMPLANTAMI

ELEKTRONICZNYMI

Szczególnej uwagi wymaga bezpieczeństwo
osób z implantami medycznymi. Osoby takie
mogą należeć do grupy o zwiększonej wrażliwo-
ści na pola elektromagnetyczne, np. wskutek
używania wszczepionych implantów elektronicz-
nych, takich jak: stymulatory serca, implanty
słuchowe czy pompy insulinowe. Dotychczas
nie sformalizowano w kraju warunków dopusz-
czalnego narażenia osób z wszczepionymi
implantami elektronicznymi i mechanicznymi.
Zalecenia międzynarodowe wskazują przykła-
dowo, że dla osób z elektrostymulatorami serca
obszar ograniczonego dostępu to pola przekra-
czające poziom 0,5 mT dla pola magnetosta-
tycznego oraz 0,1 mT dla pola magnetycznego
50 Hz lub 1 kV/m dla pola elektrycznego 50 Hz
(PN-EN-60601-2-33, ACGIH).

YMAGANIA

DOTYCZĄCE

PRZEBYWANIA

POLACH

STREF

OCHRONNYCH

W polach stref ochronnych mogą przebywać wy-
łącznie pracownicy, u których w wyniku przepro-

wadzonych badań lekarskich potwierdzono brak
przeciwwskazań zdrowotnych w tym zakresie.
Pracownicy ci podlegają również obowiązkowym
szkoleniom z zakresu bezpieczeństwa i higieny
pracy przy urządzeniach będących źródłami pól
elektromagnetycznych stref ochronnych. Jest
to tzw. ekspozycja zawodowa.

Pozostali pracownicy powinni przebywać w po-

lach strefy bezpiecznej. Jest to tzw. ekspozycja
pozazawodowa. Zgodnie z praktyką obowiązującą
od 1980 r. ekspozycja dopuszczalna dla ogółu lud-
ności (Dz.U. z 2003 r., nr 192, poz. 1883) jest har-
monizowana z dopuszczalnym poziomem ekspozycji
pozazawodowej. Warunki dopuszczalnej ekspozycji
pozazawodowej dotyczą również pracowników nie-
związanych z obsługą źródeł pól oraz pracowników
młodocianych (Dz.U. z 2004 r., nr 200, poz. 2047,
zm. Dz.U. z 2005 r., nr 136, poz 1145) i kobiet w ciąży
(Dz.U. z 2005 r., nr 114, poz. 545, zm. z 2002 r.,
nr 127, poz. 1092) oraz osób niezatrudnionych,
przebywających w środowisku pracy.

W normie PN-T-06580:2002 podano klasyﬁ kację

ekspozycji zawodowej na:
• ekspozycję pomijalną – kiedy pracownik przeby-

wa wyłącznie w streﬁ e bezpiecznej;

• ekspozycję dopuszczalną – kiedy pracownik

przebywa w streﬁ e pośredniej lub w streﬁ e za-
grożenia, a równocześnie – ze względu na cha-
rakter pracy źródła lub jego obsługi – wskaźnik
ekspozycji W ≤ 1;

Zakres częstotliwości

E(f) [V/m] (NDN

)

0 Hz ≤ f ≤ 0,5 Hz

(pola elektrostatyczne)

20 000

0,5 Hz < f ≤ 300 Hz

10 000

0,3 kHz < f ≤ 1 kHz

100/f

1 kHz < f ≤ 3 MHz

100

3 MHz < f ≤15 MHz

300/f

15 MHz < f ≤ 3 GHz

3 GHz < f ≤ 300 GHz

0,16f + 19,5

Tab. 1. Wartości graniczne natężenia pola elektrycznego E(f) dla
stref pośredniej i zagrożenia – NDN pola elektrycznego

f – częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie „Zakres
częstotliwości”

Zakres częstotliwości

H(f) [A/m] (NDN

)

0 Hz ≤ f ≤ 0,5 Hz

(pola magnetostatyczne)

8000; [100 mT]

0,5 Hz < f ≤ 50 Hz

200; [0,25 mT]

0,05 kHz < f ≤ 1 kHz

10/f; [12,5/f μT]

1 kHz < f ≤ 800 kHz

10; [12,5 μT]

0,8 MHz < f ≤ 150 MHz

8/f

0,15 GHz < f ≤ 3 GHz

0,053

Tab. 2. Wartości graniczne natężenia pola magnetycznego H(f) dla
stref pośredniej i zagrożenia – NDN pola magnetycznego

f – częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie „Zakres
częstotliwości”

www.promotor.elamed.pl

Temat numeru – Pole elektromagnetyczne

r e k l a m a

• ekspozycję nadmierną – kiedy pracownik przeby-

wa w streﬁ e zagrożenia, a równocześnie wskaźnik
ekspozycji W > 1;

• ekspozycję niebezpieczną – kiedy pracownik

przebywa w streﬁ e niebezpiecznej, niezależnie
od wartości wskaźnika ekspozycji W.
W przypadku występowania na stanowisku

pracy pól elektromagnetycznych stref ochron-
nych, warunki narażenia pracowników podlegają
okresowej kontroli zgodnie z postanowieniami
Kodeksu pracy i przepisów szczegółowych stano-
wionych przez ministra zdrowia (Dz.U. z 2011 r.,
nr 33, poz. 166). Zgodnie z wymaganiami normy
PN-T-06580:2002 za miarę zagrożenia ze strony
tych pól przyjęto natężenie pola elektrycznego
i magnetycznego tzw. pierwotnego, zmierzonych
niezależnie na stanowisku pracownika pod jego
nieobecność.

Do obowiązków pracodawcy związanych z wy-

korzystaniem źródeł pól elektromagnetycznych
zalicza się ocenę ryzyka zawodowego. W związku
z omówionymi wymaganiami rozporządzenia
w sprawie NDN pól elektromagnetycznych, które
stanowią liczbowe kryteria oceny narażenia, w tym
przypadku ma zastosowanie ocena ryzyka bazu-
jąca również na tych kryteriach. Trzystopniowa
skala oceny ryzyka zawodowego ogółu pracow-
ników narażonych na oddziaływanie pola elek-

tromagnetycznego (zgodna z założeniami normy
PN-N-18002) jest oparta w tym przypadku na oce-
nie dwóch parametrów charakteryzujących naraże-
nie: poziomu pola elektrycznego i magnetycznego
oraz wskaźnika ekspozycji (W) związanego z cza-
sem narażenia:
• ryzyko duże, kiedy na pracownika oddziałują pola

strefy niebezpiecznej (ekspozycja niebezpieczna,
zakaz przebywania bez środków ochrony indywi-
dualnej) lub kiedy W > 1, tj. czas pracy w polach
strefy zagrożenia jest zbyt długi (ekspozycja
nadmierna);

• ryzyko średnie, kiedy stanowisko pracy znajduje

się w streﬁ e pośredniej lub zagrożenia i wyma-
gania prawa pracy są spełnione (ekspozycja
dopuszczalna, W < 1);

• ryzyko małe, kiedy stanowisko pracy znajduje się

poza zasięgiem stref ochronnych pola elektro-
magnetycznego (strefa bezpieczna, ekspozycja
pomijalna, ograniczenia mogą dotyczyć jedynie
osób z implantami medycznymi).
Przypadek, kiedy pracownik wyposażony w odpo-

wiednie środki ochrony przebywa w polach strefy
niebezpiecznej, może być traktowany jako ryzyko
średnie. Jednakże dostęp do ubiorów chroniących
przed oddziaływaniem pól elektrycznych jest bardzo
ograniczony, a ubiorów chroniących przed polem
magnetycznym brak. Ponadto w razie stosowania

Promotor 4/12

Temat numeru – Pole elektromagnetyczne

takich ubiorów niezbędny jest stały nadzór ich
stanu technicznego.

Dla pracowników młodocianych i kobiet w ciąży

skala jest dwustopniowa: ryzyko duże w przypadku
stanowiska pracy w streﬁ e ochronnej, a ryzyko
małe, kiedy stanowisko pracy znajduje się poza
zasięgiem stref ochronnych pola elektromagne-
tycznego.

ROFILAKTYKA

ZAGROŻEŃ

ELEKTROMAGNETYCZNYCH

Ze względu na naturę zagrożeń związanych z od-
działywaniem pól elektromagnetycznych na ludzi
i infrastrukturę techniczną oraz możliwość spo-
wodowania groźnych wypadków, czynności wyko-
nywane przy wielu źródłach pól (szczególnie przy
takich urządzeniach, jak silne magnesy skanerów
rezonansu magnetycznego) można, zgodnie z ogól-
nymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,
zaliczyć do prac szczególnie niebezpiecznych,
których dotyczą szczegółowe procedury (zarówno
dla stałego personelu, jak i osób zatrudnionych
przez różnych pracodawców) (Ogólne przepisy
bhp: par. 80.1, par. 81; kp.: art. 207.1, art. 208).
Pracodawca jest obowiązany zapewnić, aby prace,
przy których istnieje możliwość wystąpienia szcze-
gólnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego,
były wykonywane zespołowo (w celu zapewnienia
asekuracji), co zapewnia bezpieczeństwo nie tylko
pracownikom, ale również osobom postronnym –
np. pacjentom.

Wobec omówionych zagrożeń, jakie mogą wy-

niknąć z oddziaływania pól elektromagnetycznych
emitowanych przez różnorodne urządzenia i insta-
lacje, niewłaściwa identyﬁ kacja natury zagrożeń
i nieadekwatne do nich działania proﬁ laktyczne
mogą skutkować bardzo poważnymi konsekwencja-
mi. Kluczowymi działaniami proﬁ laktycznymi przy
źródłach pól elektromagnetycznych są:
• redukcja poziomu narażenia pracownika poprzez

działania techniczne i organizacyjne,

• znakowanie źródeł pól i zasięgu stref ochron-

nych,

• informowanie pracowników o źródłach, obsza-

rach pól stref ochronnych, naturze zagrożeń
i sposobach unikania narażenia.
Do środków organizacyjnych należą m.in.

przestrzenna lub czasowa separacja pracownika
od obszaru silnych pól (tj. np. obowiązek odda-
lania się od włączonego źródła) bądź skracanie
czasu przebywania w streﬁ e zagrożenia przez
rotację pracowników obsługujących źródło pola.
Do środków technicznych ograniczania narażenia
należą m.in. ekranowanie źródła pola lub stano-
wiska pracy, a także różnego typu manipulatory
umożliwiające wykonanie czynności zawodo-
wych z dala od źródła pola. W związku z tym,

że nieumiejętne ekranowanie może zwiększyć
narażenie pracowników, skuteczność ekranu
powinna być oceniana po jego zainstalowaniu
poprzez pomiary pól elektromagnetycznych wystę-
pujących w otoczeniu ekranu, a także okresowo
kontrolowana. Jedną z form ekranowania elektro-
magnetycznego są ubiory barierowe, chroniące
przed oddziaływaniem pól i promieniowania
elektromagnetycznego.

Również w ramach systemowych działań w za-

kresie zarządzania ryzykiem, w przypadku stwier-
dzenia ryzyka dużego lub średniego niezbędne
jest podjęcie działań zmniejszających to ryzyko
poprzez ograniczenie narażenia. Tam, gdzie jest
to możliwe, zgodnie z zaleceniami zawartymi
w normie PN-N-18002, powinno się stosować
środki techniczne jako bardziej niezawodne niż
organizacyjne.

AGROŻENIA

ELEKTROMAGNETYCZNE

ŚRODOWISKU

PRACY

Wokół wszystkich urządzeń zasilanych energią
elektryczną występują pola elektromagnetyczne,
tworzące sztuczne środowisko elektromagnetycz-
ne. Natężenie pola z reguły szybko maleje w miarę
oddalania się od źródła. Zarówno ludność, jak
i wszyscy pracownicy przebywają więc stale w po-
lach elektromagnetycznych złożonych ze składo-
wych o różnych częstotliwościach i natężeniach
zależnych od miejsca ich przebywania. Ze względu
na omówione zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia
warunki narażenia pracowników obsługujących
różnorodne urządzenia, przy których mogą wystę-
pować pola o stosunkowo dużych natężeniach,
powinny być kontrolowane.

Podkreślenia wymaga jednak, że podmiotem

prawa pracy są pracownicy, a nie urządzenia.
W związku z tym analiza zagrożeń musi uwzględ-
niać nie tylko cechy źródła pola i parametry pól
elektromagnetycznych występujących w jego
otoczeniu, ale również (a raczej głównie) obszar
aktywności pracownika, rodzaj tej aktywności, czas
jej wykonywania, dostępne na stanowisku pracy
wyposażenie techniczne oraz dostępność takiego
wyposażenia, co determinuje, jak dalece pracow-
nik podlega bądź może podlegać oddziaływaniu
pól elektromagnetycznych. Są to fundamentalne
zasady rozróżniające analizę zagrożeń elektroma-
gnetycznych w ramach systemu bezpieczeństwa
i higieny pracy od pozornie podobnej analizy zagro-
żeń elektromagnetycznych w ramach wspomnianej
analizy technicznych wymagań kompatybilności
elektromagnetycznej.

Źródła pól elektromagnetycznych wymagające

uwagi w środowisku pracy to głównie takie urządze-
nia lub instalacje, w których występują elektryczne
zasilające tory silnoprądowe lub nieekranowane

www.promotor.elamed.pl

Temat numeru – Pole elektromagnetyczne

elementy o wysokim potencjale elektrycznym.
Do najczęściej występujących w środowisku pracy
źródeł tego typu zaliczamy:
• obiekty elektroenergetyczne – linie wysokiego

napięcia, stacje przesyłowo-rozdzielcze, trans-
formatory, elektryczną instalację zasilającą,

• urządzenia medyczne – diagnostyczne i terapeu-

tyczne – diatermie krótkofalowe i chirurgiczne,
skanery rezonansu magnetycznego, urządzenia
do magnetoterapii,

• urządzenia przemysłowe – piece łukowe i induk-

cyjne, zgrzewarki rezystancyjne i dielektryczne,
nagrzewnice indukcyjne i spawarki,

• przemysłowe urządzenia do elektrolizy,
• urządzenia radio- i telekomunikacyjne – anteny

nadawcze radiowe i telewizyjne, stacje radiolo-
kacyjne i radionawigacyjne, systemy telefonii
ruchomej,

• zespoły napędowe i instalację zasilającą pojaz-

dów szynowych,

• urządzenia kontroli dostępu i antykradzieżowe,
• inne urządzenia elektryczne (biurowe i powszech-

nego użytku) – kuchnie mikrofalowe i indukcyjne,
telefony komórkowe i bezprzewodowe, bezprze-
wodowe łącza pomiędzy urządzeniami itd.
Wymagania przepisów BHP dotyczą wszystkich

stanowisk pracy, jednak w większości przypadków
z powodu różnorodnych wymagań bezpieczeń-
stwa, takich jak: ochrona przeciwporażeniowa
przy instalacjach elektrycznych, ochrona przed
oddziaływaniem hałasu i wibracji czy zagrożenia
powodowanego przez ruchome części maszyn,
pracownicy przebywają w pewnej odległości od ak-
tywnych źródeł pól, w streﬁ e bezpiecznej, co nie
wymaga od pracodawcy i pracowników działań
wykraczających poza zidentyﬁ kowanie i oznako-
wanie źródła pola. Wyjątkiem może być jedynie
konieczność dodatkowej ochrony pracowników
z implantami medycznymi, ponieważ zakłócenia
tych elektronicznych urządzeń mogą wystąpić rów-
nież w polach strefy bezpiecznej. W związku z tym
informacja o źródłach pól elektromagnetycznych
znajdujących się w środowisku pracy powinna być
dostępna i czytelna dla wszystkich osób, które
mogą w ich pobliżu przebywać. Najsilniejsze na-
rażenia, nawet przy stosunkowo słabych źródłach
pól, występują przy bardzo małej ich odległości
od ciała pracownika – np. przy antenach urządzeń
łączności mobilnej, nieosłoniętych panelach bram-
kowych detektorów metali i przeciwkradzieżowych,
kablach zasilających elektrody elektrochirurgiczne
lub spawalnicze.

W cytowanych w materiałach źródłowych publika-

cjach zaprezentowano podstawowe dane odnośnie
do źródeł pól elektromagnetycznych występują-
cych najczęściej w środowisku pracy, ułatwiające
rozeznanie, przy jakich urządzeniach niezbędne

jest wdrożenie oceny poziomu narażenia i gdzie
może zachodzić konieczność podjęcia działań
proﬁ laktycznych. Poza stosunkowo popularnymi
grupami urządzeń wytwarzających pola elektro-
magnetyczne w środowisku pracy można spotkać
wiele urządzeń unikatowych (szczególnie w zakła-
dach przemysłowych i placówkach naukowych).
W takim przypadku niezbędne jest indywidualne
przeanalizowanie zasady ich działania i parame-
trów technicznych w celu rozpoznania, jaki może
być poziom narażenia pracowników przebywających
w otoczeniu urządzeń. W razie wątpliwości odno-
śnie do poziomu zagrożeń rozstrzygające może być
wykonanie pomiarów natężeń pól oddziałujących
na pracowników.

ODSUMOWANIE

Spełnienie wymagań dotyczących okresowej oceny
ryzyka i pomiarów czynników środowiska pracy nie
zwalnia pracodawcy z odpowiedzialności cywilnej
i karnej w zakresie bezpieczeństwa pracowników.
Zgodnie z art. 15 Kodeksu pracy pracodawca jest
obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne
i higieniczne warunki pracy. Ponadto Kodeks karny
przewiduje, że kto, będąc odpowiedzialnym za bez-
pieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikają-
cego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika
na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia
albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega
karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 220
§ 1 k.k.). Obowiązki te uzupełniają odpowiedzial-
ność ﬁ nansowa pracodawcy za uchybienia w za-
kresie bezpieczeństwa i higieny pracy (art. 283
§ 1 k.p.) oraz odpowiedzialność cywilna za szkodę
na osobie lub mieniu wyrządzoną komukolwiek
przez ruch przedsiębiorstwa.

Poprzez właściwą organizację pracy, przy ergo-

nomicznie skonstruowanych urządzeniach, można
skutecznie dążyć do wypracowania odpowiedniej
świadomości pracowników i praktyki wykonywania
rutynowych prac, tak aby jedynie w sytuacjach
wyjątkowych mogło dochodzić do przebywania
pracowników w polach strefy niebezpiecznej.

Publikacja opracowana na podstawie wyników

programu wieloletniego „Poprawa bezpieczeństwa
i warunków pracy”, ﬁ nansowanego w latach 2008-
2013 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego/Narodowego Centrum Badań i Rozwoju
oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Ko-
ordynator programu: Centralny Instytut Ochrony
Pracy – Państwowy Instytut Badawczy.



Piśmiennictwo
1. American Conference of Governmental Industrial Hy-

gienists (ACGIH): Threshold Limit Values for Chemical
Substances and Physical Agents. Biological Exposure
Indices. 2012.

Promotor 4/12

Temat numeru – Pole elektromagnetyczne

2. Bortkiewicz

A.:

Skutki zdrowotne działania pól elektro-

magnetycznych – przegląd badań. „Podstawy i Metody
Oceny Środowisko Pracy”, 2008, nr 4 (58), s. 67-88.

3. Grabarczyk Z., Kurczewska A.: Zagrożenia elektrosta-

tyczne w strefach zagrożonych wybuchem. CIOP-PIB,
Warszawa 2008.

4. Gryz K., Karpowicz J.: Zasady oceny zagrożeń elektro-

magnetycznych związanych z występowaniem prądów
indukowanych i kontaktowych. „Podstawy i Metody Oce-
ny Środowisko Pracy”, 2008, nr 4 (58), s. 137-171.

5. Gryz K., Karpowicz J.: Ekspozycja na pola elektroma-

gnetyczne w pomieszczeniach biurowych i metody
jej ograniczania. „Przegląd Elektrotechniczny”, nr 12,
2004, s. 1188-1193.

Gryz K., Karpowicz J., Zradziński P.: Pola elektromagne-
tyczne przy urządzeniach elektrochirurgicznych – ocena
ryzyka zawodowego. „Bezpieczeństwo Pracy”, 5, 2008,
s. 16-21.

Hansson Mild K.: Użytkowanie telefonów komórkowych
i bezprzewodowych a ryzyko występowania guzów
mózgu zdiagnozowanych w latach 1997-2003. „Bez-
pieczeństwo Pracy”, 4, 2007, 22-26.

8. Karpowicz J., Gryz K.: Bezpieczeństwo pacjentów i pra-

cowników przy wykorzystaniu pól elektromagnetycznych
w diagnostyce i terapii medycznej. „Inżynier Medyczny
– ﬁ zyka – inżynieria – elektroradiologia – radiologia”,
vol. 1, 1/2012, 25-28.

9. Karpowicz J., Gryz K.: Pola elektromagnetyczne jako

zagrożenia wypadkowe. „Atest – Ochrona Pracy”, 2010,
nr 3, s. 23-26.

10. Karpowicz J.: Pola elektromagnetyczne, [W:] Ryzyko

zawodowe. Metodyczne podstawy oceny. Red. W.M. Za-
wieska, CIOP-PIB, Warszawa 2007, s. 227-258.

11. Karpowicz J., Gryz K.: Pola i promieniowanie elektro-

magnetyczne, [W:] Czynniki szkodliwe w środowisku
pracy – wartości dopuszczalne. Red. D. Augustyńska,
M. Pośniak, CIOP-PIB, Warszawa 2010, 223-241.

12. Karpowicz J., Gryz K.: Ograniczanie ryzyka zawodowego

przy źródłach pól elektromagnetycznych (1) – środki
ochrony zbiorowej i indywidualnej. „Bezpieczeństwo
Pracy”, 2009, nr 1 (448), s. 6-9.

13. Karpowicz J., Gryz K.: Ograniczanie ryzyka zawodowego

przy źródłach pól elektromagnetycznych (2) – wybrane
źródła pól i charakterystyka odzieży ochronnej. „Bez-
pieczeństwo Pracy”, 2009, nr 2 (449), s. 2-5.

14. Karpowicz J., Gryz K., Zradziński P.: Pola elektromagne-

tyczne przy urządzeniach do magnetoterapii – ocena ry-
zyka zawodowego. „Bezpieczeństwo Pracy”, nr 9, 2008,
s. 21-25.

15. Kubacki R.: Uwarunkowania bioﬁ zyczne oraz dopusz-

czalne wartości elektromagnetycznego promieniowania
impulsowego. „Podstawy i Metody Oceny Środowisko
Pracy”, 2008, nr 4 (58), s. 88-102.

16. Serwis internetowy: Pola elektromagnetyczne w śro-

dowisku pracy i życia człowieka, http://www.ciop.pl/
EMF.

17. WHO Environmental Health Criteria 137, Electroma-

gnetic Fields (300 Hz – 300 GHz), 1993, http://www.
inchem.org/documents/ehc/ehc/ehc137.htm [Tłu-
maczenie: Pola elektromagnetyczne. IMP, Łódź 1995,
Kryteria Zdrowotne Środowiska, 137].

18. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej

z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych do-
puszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla
zdrowia w środowisku pracy. (Dz.U. nr 217, poz. 1833,
zm. Dz.U. z 2005 r., nr 212, poz. 1759).

19. PN-T-06580-1:2002 Ochrona pracy w polach i pro-

mieniowaniu elektromagnetycznym o częstotliwości
od 0 Hz do 300 GHz. Część 1. Terminologia.

20. PN-T-06580-3:2002 Ochrona pracy w polach i pro-

mieniowaniu elektromagnetycznym o częstotliwości
od 0 Hz do 300 GHz. Część 3. Metody pomiaru i oceny
pola na stanowisku pracy.

a) Oznakowanie źródeł pól elektromagnetycznych – znaki ostrzegawcze według normy PN-T-06260:1974

strefa niebezpieczna

strefa zagrożenia

strefa pośrednia

strefa bezpieczna

źródło pola elektromagnetycznego

promieniowanie (Az2:2001)

silne pole magnetyczne

b) Oznakowanie źródeł pól elektromagnetycznych według normy
PN-N-01256-03:1993

Zgodnie z ogólnymi przepisami o bezpieczeństwie i higienie pracy [Dz.U. z 2003 r., nr 169, poz. 1650] oraz przepisami bezpieczeństwa
i higieny pracy w polach elektromagnetycznych [Dz.U. z 2003 r., nr 217, poz. 1833], miejsca występowania pola stref ochronnych
powinny być oznakowane znakami ostrzegawczymi, których wielkość i kolorystykę określono w normach: PN-T-06260:1974,
PN-N-01256-03-1993, PN-N-01256-03-1993/Az2:2001 i PN-ISO 7010:2008. Zgodnie z PN-T-06580:2002 znaki ustalone
normą PN-74/T-06260 są zalecane do stosowania przy źródłach pól o częstotliwości z całego zakresu objętego postanowieniami
rozporządzenia w sprawie NDN, tj. 0-300 GHz.

zagrożenie dla osób ze stymulatorami serca i innymi implantami
elektronicznymi oraz zakaz wnoszenia przedmiotów z metali
magnetycznych i zegarków

c) Znaki ostrzegawcze według normy PN-ISO 7010:2006

Rys. 1. Oznakowanie związane z zagrożeniami elektromagnetycznymi