I. Rzewnicki, M. Rogowski
244
Vestibular rehabilitation of vertigo and dizziness
Rzewnicki I., Rogowski M.
Medical University of Białystok, Poland, Department of Otholaryn-
gology, e-mail: irekrzew@poczta.onet.pl
The aim of the study was to assess the effectiveness of kinesithe-
rapy in vertigo and dizziness.
Material and methods. One hundred thirty two patients with vertigo
and dizziness, aged 19-71, treated by kinesitherapy and pharmaco-
therapy were examined. The control group consisted of 126 patients
treated by pharmacotherapy alone.
The effects of therapy were assessed by patients’ self-control cards
and electronystagmography (ENG) examinations.
Conclusion. Kinesitherapy is an effective complementary method
of treating patients with vertigo and dizziness.
Key words: vertigo, dizziness, vestibular rehabilitation
Pol. Merk. Lek., 2008, XXIV, 141, 244
Rehabilitacja ruchowa w leczeniu zawrotów głowy
i zaburzeń równowagi
IRENEUSZ RZEWNICKI, MAREK ROGOWSKI
Akademia Medyczna w Białymstoku, Klinika Otolaryngologii, kierownik: prof. dr hab. med. M. Rogowski
Rehabilitacja ruchowa w leczeniu zawrotów głowy i zaburzeń
równowagi
Rzewnicki I., Rogowski M.
Akademia Medyczna w Białymstoku, Klinika Otolaryngologii, e-mail:
irekrzew@poczta.onet.pl
Celem pracy była wstępna ocena przydatności rehabilitacji rucho-
wej w leczeniu zawrotów głowy i zaburzeń równowagi różnego po-
chodzenia.
Materiał i metody. Badaniem objęto 132 pacjentów z zawrotami
głowy i zaburzeniami równowagi w wieku 19-71 lat, leczonych far-
makologicznie i wykonujących ćwiczenia przez dwa tygodnie. Gru-
pę kontrolną stanowiło 126 osób leczonych wyłącznie farmakolo-
gicznie.
Skuteczność leczenia oceniano na podstawie kart samokontroli pa-
cjentów oraz badania elektronystagmograficznego (ENG).
Wniosek. Stwierdzono, że rehabilitacja ruchowa jest skuteczną me-
todą wspomagającą leczenie zawrotów głowy i zaburzeń równowagi.
Słowa kluczowe: zawroty głowy, zaburzenia równowagi, rehabilita-
cja ruchowa
Pol. Merk. Lek., 2008, XXIV, 141, 244
Układ równowagi zapewniający właściwą postawę, możli-
wość przemieszczania się oraz reagowania na siły przy-
ciągania ziemskiego składa się z narządu przedsionkowe-
go, wzroku i zmysłu czucia głębokiego. Koordynacja ośrod-
kowa impulsów docierających z tych narządów przez licz-
ne szlaki łączące gwarantuje pełną wydolność statyczną
i dynamiczną człowieka. Uszkodzenie którejkolwiek z tych
struktur lub brak właściwej koordynacji ośrodkowej skut-
kuje zawrotami głowy lub zaburzeniami równowagi [2, 3,
4, 5, 6, 8].
Z badań Dagajewa wynika, że odsetek uszkodzeń błęd-
ników zwiększa się wraz z wiekiem i dotyczy ponad 40%
starszych ludzi. Najwyższy wskaźnik uszkodzeń czynnościo-
wych stwierdził on u osób w przedziale od 51. do 70. roku
życia [1]. Badania Bergstroma wykazały, że u osób po 74.
roku życia ubytki populacji włókien mielinowych w nerwie
przedsionkowym mogą wynosić nawet 40%. Zjawiska te spo-
radycznie są obserwowane u ludzi młodych. Rosenhall za-
uważył podobne uszkodzenia w populacji komórek zmysło-
wych osklepków oraz plamek zmysłowych woreczka i ła-
giewki. U osób starszych następuje również morfologiczna
przebudowa neuroepithelium woreczka i łagiewki pod po-
stacią zaburzeń ciągłości otoconii oraz degeneracja siatki
naczyń krwionośnych [1].
Ćwiczenia fizyczne w rehabilitacji zaburzeń równowagi
oraz zawrotach głowy są stosowane od ponad 60 lat.
Szczególne zainteresowanie kliniczne metodami habitu-
acji przedsionkowej obserwuje się jednak w ostatnich 10-
15 latach [9].
Celem pracy była wstępna ocena przydatności rehabilita-
cji ruchowej w terapii zawrotów głowy i zaburzeń równowagi
różnego pochodzenia.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto 132 pacjentów leczonych w Klinice Oto-
laryngologii Akademii Medycznej w Białymstoku w latach
2004-2005 z powodu zawrotów głowy i zaburzeń równowa-
gi, u których stosowano farmakoterapię oraz ćwiczenia re-
habilitacji przedsionkowej. Grupę kontrolną stanowiło 126
pacjentów leczonych wyłącznie farmakologicznie. Charakte-
rystykę badanych osób pod względem wieku i płci przedsta-
wiono w tabeli 1.
Grupa
Mężczyźni
Zakres wieku
Kobiety
Zakres wieku
n
%
w latach
n
%
w latach
Badana
54
41
20-71
78
59
19-71
Kontrolna
48
38
18-71
78
62
21-68
Tabela 1. Charakterystyka badanych osób
Table 1. Clinical characteristics of patients
W ramach procesu diagnostycznego przeprowadzano
badanie laryngologiczne, okulistyczne i neurologiczne, a także
próby statyczne i dynamiczne oraz wykonano elektronystag-
mografię (ENG) z próbą kaloryczną, rejestracją oczopląsu
optokinetycznego i próbą wahadła. W trudnych klinicznie przy-
padkach dodatkowo wykonano badania radiologiczne, m.in.
tomografię komputerową i rezonans magnetyczny głowy.
Zestaw ćwiczeń rehabilitacji ruchowej opracowano w Klini-
ce Otolaryngologii Akademii Medycznej w Białymstoku z uwzględ-
nieniem doświadczeń innych ośrodków klinicznych oraz da-
nych z piśmiennictwa [9]. Ćwiczenia wprowadzano w pierw-
szych dniach hospitalizacji pod nadzorem lekarza. Zakres
Rehabilitacja ruchowa w leczeniu zawrotów głowy i zaburzeń równowagi
245
ćwiczeń umożliwiał wykonywanie ich w pozycji leżącej, sie-
dzącej oraz stojącej. Ich intensywność dostosowywano do
stanu chorego (początkowo dwa razy dziennie, a w okresie
ustępowania objawów choroby – do pięciu razy). Pacjenci
wykonywali ćwiczenia przez 14 dni.
Skuteczność terapii oceniano na podstawie samooceny za-
burzeń równowagi (w skali od 1 do 10), czasu trwania zawro-
tów głowy, klinicznie stwierdzonych zaburzeń w próbach sta-
tycznych i dynamicznych, czasu trwania oczopląsu samoistnego
i utajonego oraz samooceny zaleconej rehabilitacji (w skali od 0
do 3). Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej z uży-
ciem testu T-studenta, oceniając ich istotność statystyczną.
WYNIKI
W obu grupach dominowały przypadki zawrotów głowy i za-
burzeń równowagi w przebiegu niewydolności tętnic kręgo-
wych (32-37%) oraz zaburzeń naczyniowych CUN i ucha
wewnętrznego (po 16%), towarzyszące stanom zapalnym ucha
środkowego (13-14%), chorobom metabolicznym (12-13%)
oraz stanom pourazowym głowy (11-12%).
W tabeli 3 podano wyniki badań klinicznych określające
nasilenie zawrotów głowy oceniane przez pacjentów w skali
1 do 10, czas ich trwania oraz oczopląsu i zaburzeń w te-
stach statycznych i dynamicznych, a także ocenę skutecz-
ności metod habituacji przedsionkowej w poszczególnych
schorzeniach przebiegających z zawrotami głowy. W obu
analizowanych grupach stopień nasilenia zawrotów głowy
w momencie rozpoczęcia leczenia (niezależnie od metody)
był podobny. Stwierdzono, że po stosowaniu ćwiczeń reha-
bilitacyjnych w niektórych schorzeniach uzyskano istotne
skrócenie czasu trwania zawrotów oraz zaburzeń, na co wska-
zywały wyniki testów statycznych i dynamicznych. Jest rze-
czą godną podkreślenia, że nie stwierdzono istotnego skró-
cenia czasu utrzymywania się oczopląsu, niezależnie od przy-
czyny zawrotów głowy.
Najwyżej pacjenci ocenili skuteczność rehabilitacji rucho-
wej w przypadkach zawrotów głowy w przebiegu niewydol-
ności tętnic kręgowych i podstawnej. Nieco gorszą ocenę
metoda ta uzyskała w odniesieniu do zawrotów głowy towa-
rzyszących zaburzeniom naczyniowym, chorobom metabo-
licznym, zapaleniu neuronu przedsionkowego oraz w stanach
zapalnych uszu. Według badanych, metoda ta była zupełnie
nieskuteczna w przypadku choroby Meniere’a.
OMÓWIENIE
Niezależnie od dostępności nowoczesnych sposobów tera-
pii farmakologicznej, w leczeniu zawrotów głowy poszukuje
się metod alternatywnych. Od wielu lat rehabilitacja ruchowa
w różnych schorzeniach ma ugruntowaną pozycję. Ćwicze-
nia rehabilitacyjne w leczeniu zawrotów głowy, chociaż zna-
ne od dziesięcioleci, nie były chętnie wykorzystywane jako
metoda uzupełniająca proces leczenia.
Pośpiech wykazała, że ćwiczenia rehabilitacyjne przedsion-
ka, prowadzone przez wyspecjalizowany zespół, są cennym
uzupełnieniem farmakoterapii, której celem w zaburzeniu pro-
priocepcji jest modulacja przekaźnictwa nerwowego oraz od-
działywanie na układ sympatyczny [9]. W najnowszej literatu-
rze pojawiają się wzmianki o korzystnym wpływie kinezytera-
pii w leczeniu zawrotów głowy pochodzenia szyjnego [7, 10].
Tanimoto i wsp. stwierdzili, że w leczeniu łagodnych napado-
wych, położeniowych zawrotów głowy w grupie chorych le-
czonych manewrami nastawczymi i samodzielnie wykonywany-
mi przez nich ćwiczeniami uzyskano lepsze wyniki niż w gru-
pie leczonej tylko manewrami [11]. Jest to zgodne z wstępny-
mi wynikami naszych badań. Sądzimy, że metody rehabilitacji
ruchowej w leczeniu zawrotów głowy będą niebawem stałym
elementem wspomagającym terapię farmakologiczną.
WNIOSKI
1. Rehabilitacja ruchowa jest skuteczną metodą wspoma-
gającą leczenie w większości przypadków zawrotów gło-
wy i zaburzeń równowagi.
Przyczyna zawrotów głowy
Grupa badana
Grupa kontrolna
n
%
n
%
Niewydolność tętnic kręgowych
48
32
41
37
Zaburzenia naczyniowe CUN
i ucha
21
16
21
16
Stan po urazie głowy
15
11
16
12
Choroby metaboliczne
16
12
17
13
Zapalenie neuronu
przedsionkowego
5
4
3
2
Choroba Meniere’a
4
3
3
2
Zapalenie ucha środkowego
17
13
18
14
Stan po zapaleniu CUN
1
1
3
2
Inne
5
4
4
3
Tabela 2. Przyczyny zawrotów głowy i zaburzeń równowagi w analizowa-
nych grupach
Table 2. Causes of vertigo and dizziness in evaluated groups
* różnice istotne statystycznie
Przyczyna zawrotów
Nasilenie zawrotów
Czas trwania w dniach
Ocena skuteczności
głowy
zawrotów głowy
oczopląsu
zaburzonych testów
rehabilitacji ruchowej
(1-10)
statycznych
(0 do 3)
i dynamicznych
Niewydolność tętnic
kręgowych
4
5
13
18
8
9
11 *
19
3
Zaburzenia
naczyniowe CUN
i ucha
6
6
11
12
11
10
16
22 *
2
Stan po urazie głowy
7
7
33 *
43
15
16
17
18
1
Choroby metaboliczne
5
4
10 *
14
18
16
15
18 *
2
Zapalenie neuronu
przedsionkowego
10
10
5
5
4
5
7
5 *
2
Choroba Meniere’a
6
5
10
11
7
8
5
6
0
Zapalenie ucha
środkowego
5
5
12 *
16
5
4
9 *
11
2
Inne
5
6
12
13
8
7
10
9
1
Tabela 3. Nasilenie objawów klinicznych w grupie badanej i kontrolnej oraz ocena skuteczności rehabilitacji ruchowej w grupie badanej
Table 3. Assessment of clinical evaluation in both groups and assessment of subjective improvement in kinesitherapy group
I. Rzewnicki, M. Rogowski
246
2. W badaniach stwierdzono, że rehabilitacja ruchowa nie
ma wpływu na czas trwania oczopląsu.
3. Większość chorych korzystnie oceniała wpływ rehabilita-
cji ruchowej na proces leczenia.
PIŚMIENNICTWO
1. Dagajew B.: Porównanie stanu narządu słuchu i równowagi w wieku po-
deszłym. Otolaryng. Pol., 1966, 1, 221-224.
2. Jacobson G.P., Newman C.W., Kartush J.K.: Handbook of balance func-
tion testing. St. Louis, Mosby-Year Book, 1993.
3. Janczewski G.: Zaburzenia równowagi w wieku podeszłym (Presbyasta-
sis). Terapia, 2001, 1, 13-16.
4. Janczewski G.: Zawroty głowy. Solvay Pharma, Warszawa 1995.
5. Janczewski G., Pierchała K.: Badania narządu równowagi u chorych z za-
burzeniami równowagi po 60 roku życia. Otolaryng. Pol., 1998, 1, 53-57.
6. Latkowski B., Prusiński A.: Zawroty głowy: ich przyczyny i leczenie. PZWL,
Warszawa 1985.
7. Pawlak-Osińska K., Kaźmierczak H.: Zawrót szyjny – etiologia, diagno-
styka i terapia. Pol. Merk. Lek., 2005, 19, 11, 456-458.
8. Pierchała K.: Analiza przyczyn zawrotów głowy i zaburzeń równowagi na
materiale Pracowni Elektronystagmografii Kliniki Otolaryngologii Akade-
mii Medycznej w Warszawie z lat 1970-1994. Cz. I. Biblioteczka Prospe-
ra Meniere’a, 1998, 2, 1/2.
9. Pośpiech L.: Praktyczne podejście do rehabilitacji zawrotów głowy i za-
burzeń równowagi. Biblioteczka Prospera Meniere’a, 1997, 1, 4.
10. Repetowski M., Olszewski J., Majak J. i wsp.: Wczesna ocena leczenia
chorych z zawrotami głowy pochodzenia szyjnego za pomocą kinezyte-
rapii (doniesienie wstępne). Pol. Merk. Lek., 2005, 19, 11, 396-397.
11. Tanimoto H., Doi K., Katata K. i wsp.: Self-treatment for benign paroxy-
smal positional vertigo of the posterior semicircular canal. Neurology, 2005,
65, 1299-1300.
12. Telian S.A., Shepard N.T.: Update on vestibular rehabilitation therapy.
Otolaryngol. Clin. North. Am., 1996, 29, 359-371.
Otrzymano 6 listopada 2007 r.
Adres: Ireneusz Rzewnicki, Klinika Otolaryngologii Akademii Medycznej,
15-276 Białystok, ul. M. Skłodowskiej-Curie 24 A, tel. 085 746 82 69, e-mail:
irekrzew@poczta.onet.pl
Konferencja naukowo-szkoleniowa nt.
„Postępowanie w stanach zagrożenia w pneumonologii i kardiologii”
1-12 kwietnia 2008 r.
Warszawa
Organizator: Klinika Chorób Wewnętrznych, Pneumonologii i Alergologii CSK MON,
Wojskowy Instytut Medyczny
00-909 Warszawa, ul. Szaserów 128
tel. (0 22) 612 24 10, e-mail: tplusa@wim.mil.pl
Zgłoszenia udziału: Medpress, 00-112 Warszawa, ul. Bagno 7 m. 69
tel./faks (0 22) 624 25 20, (0 22) 711 40 21, e-mail: medpress@medpress.com.pl
Miejsce obrad: Centrum Konferencyjne WP, Warszawa, ul. Żwirki i Wigury 9/13