Ze zbiorów

Zygmunta Adamczyka

S

S

T

T

A

A

N

N

I

I

S

S

Ł

Ł

A

A

W

W

 

 

L

L

E

E

S

S

Z

Z

C

C

Z

Z

Y

Y

Ń

Ń

S

S

K

K

I

I

 

 

 

 

 

 

 

 

G

G

Ł

Ł

O

O

S

S

 

 

W

W

O

O

L

L

N

N

Y

Y

 

 

 

 

W

W

O

O

L

L

N

N

O

O

Ś

Ś

Ć

Ć

 

 

U

U

B

B

E

E

Z

Z

P

P

I

I

E

E

C

C

Z

Z

A

A

J

J

Ą

Ą

C

C

Y

Y

 

 

 

 

W

W

Y

Y

B

B

Ó

Ó

R

R

 

 

T

T

E

E

K

K

S

S

T

T

Ó

Ó

W

W

 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 

E

E

D

D

Y

Y

C

C

J

J

A

A

 

 

K

K

O

O

M

M

P

P

U

U

T

T

E

E

R

R

O

O

W

W

A

A

:

:

 

 

W

W

W

W

W

W

.

.

Z

Z

R

R

O

O

D

D

L

L

A

A

.

.

H

H

I

I

S

S

T

T

O

O

R

R

Y

Y

C

C

Z

Z

N

N

E

E

.

.

P

P

R

R

V

V

.

.

P

P

L

L

 

 

M

M

A

A

I

I

L

L

:

:

 

 

H

H

I

I

S

S

T

T

O

O

R

R

I

I

A

A

N

N

@

@

Z

Z

.

.

P

P

L

L

 

 

 

 

 

 

M

M

M

M

I

I

V

V

©

©

 

 

 

 

 

 

OPRACOWANIE I WYBÓR TEKSTÓW: 
STANISŁAW JEDYNAK 
Lublin 1987 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

O PRAWDZIE 

Prawda jest szacownym przymiotem, który po-

winien być zasadą postępowania rządu i każdego w 
szczególności człowieka. Każdy czuje wewnętrznie 
do niej przywiązanie, które zbyt się często wpraw-
dzie osłabia, lecz nigdy wygasnąć nie zdoła. Po-
winna być ona pieczęcią cechującą wszystkie nasze 
działania; bez niej wszelkie mowy i czyny nie mia-
łyby ani wartości, ani zalety. Czyliż obłuda i kłam-
stwo były kiedy cenione? 

Nie trzeba się dziwić,  że zawsze w nas istnieje 

żywa żądza poznania prawdy; lecz najbardziej nad-
zwyczajnym się wydaje, że przy tej żądzy poznania 
i zręczności, z jaką umiemy odkryć ją w tych, któ-
rzy ją ukrywają, żeby nas oszukać, wzięliśmy sobie 
za igraszkę, nawet za zasługę i powinność ukrywać 
ją przed własnymi oczyma. Cóż przeto spodziewa-
my się zyskać? Zwykle tylko wstyd i hańba są tego 
skutkiem. Jeżeli np. tchórz zechce się wsławić orę-
żem, pierwsza potyczka odkryje, czym jest w isto-
cie. Cóż by stąd wynikło, gdyby człowiek zamiast 
postępowania według zasad prawdziwych i nie-
zmiennych, które utrzymują spokojność i porządek 
między ludźmi, używał wykrętów i skrytości? Oto 
publiczność pozna jego fałszywą politykę, utraci 
zaufanie, a z nim i sławę wielkiego człowieka, 
którą 

zyskać pragnął. Cóż by myślano o urzędniku, który 
nie mając zawsze przed oczyma prawdy, jako pra-
widła swoich wyroków, decydował o losie ludów 
według swego uprzedzenia lub interesu? Jakby na-
reszcie uważano kupca, który by oszukiwał w in-
teresach handlowych? Straciłby cały swój kredyt i 
ten obrzydły sposób, który go miał wzbogacić, 
stałby się przyczyną jego upadku. 

Z tego wszystkiego ten czynię wniosek, że fałsz i 

kłamstwo, jedyna ucieczka dusz podłych i nik-
czemnych, prędzej czy później przyniosą więcej 
szkody niż  użytku i że na koniec każdy człowiek, 
który sam siebie szanuje, powinien także szanować 
prawdę i stale sobie za przewodniczkę ją obrać. 

O NADZIEI 

Dziwną jest rzeczą,  że człowiek, najdoskonalsze 

jestestwo na ziemi, tak wiele niedoskonałości po-
siada. Zdaje się,  że zawsze mu czegoś braknie, 
gdyż w każdej chwili czegoś jeszcze żąda. Wszyst-
ko, co widzi i słyszy, to nawet, co sobie wyobraża, 
rodzi w jego sercu liczne żądze, których nic nie 
potrafi przytłumić, a których mu prawie niepo-
dobna zaspokoić. Słabości, siły jego nie 
odpowiadają  żywości jego wyobraźni: ciągła 
niespokojność go dręczy, a nadzieja może tylko ją 
ułagodzić. 

Człowiek, lubo często zawiedziony w swoich za-

miarach, przywiązuje się do nich z zapałem, a zły 
ich skutek staje się nawet dla niego nową pobudką 
do dalszego ich prowadzenia. Pragnienie to nie-
ustanne, którego ugasić nie może,  żądze coraz 
odradzające się, których zniszczenia nigdy nie jest 
pewnym, stałyby się dla niego okropną męczarnią, 
gdyby nie nadzieja szczęśliwego skutku, którego 
się spodziewa, a ta zawsze przynajmniej w 
oddaleniu wskazuje mu szczęście. 

Nadzieja rzeczywiście prowadzi człowieka drogą 

usłaną kwieciem aż do stanowiska, gdzie go opusz-
czać jest przymuszoną. Ona tylko posiada sztukę 
zniweczenia w nim bolesnych obecnie uczuć i 
wskazania mu w nagrodę umajoną przyszłość. 
Jakkolwiek jest od nas oddalonym przedmiot 
pożądany, 

nadzieja go zbliża; cieszymy się ze szczęścia, póki 
go się spodziewamy; jeśli nas ominie, 
spodziewamy się jeszcze go na potem, mamy 
nadzieję,  że zawsze posiadać  będziemy. Tak więc 
w szczęściu i nieszczęściu nadzieja tylko zawsze 
nas wspiera i zachęca. 

Nadzieja jest dla nas jakby drugim życiem, które 

osładza obecnego życia gorycze; jest ona nadto 
duszą świata i najmocniejszą sprężyną utrzymującą 
w nim konieczną harmonię. Jest to uczucie 
wrodzone powszechnie, które wszystkie zarówno 
klęski osładza; jest potrzebą duszy, zarodkiem 
szczęścia, który łagodzi naszą niecierpliwość, 
gorszą od przeciwności nawet. Wyższa nad rozum, 
który w nieszczęściu często się miesza i waha; 
wspiera nas wtedy, kiedy rozum opuszcza. Można 
powiedzieć o nadziei to, co jeden autor angielski 
powiedział o miłości,  że jest ona kroplą kordiału, 
którą niebo wmieszało do kielicha tego życia, dla 
osłodzenia jego goryczy. 

Hojna bez zamożności, jeśli nie nadaje szczęścia 

zupełnego, przynajmniej ożywia odwagę, a ta od-
waga nie jestże już rodzajem szczęścia? Nadzieja 
wtedy nas łudzi, kiedy jest bezzasadną; realizuje 
ona szybko w umyśle złudzenia serca; a rozkosz, 
którą sprawia, tym jest żywsza,  że jej nie osłabiło 
posiadanie. Cóż stąd, że ta rozkosz jest zwodniczą; 
rozkosz w jakiej bądź postaci jest już rozkoszą, 
skoro ją czujemy. Lecz któraż rozkosz nie jest ma-
rzeniem? Wszystko nim jest na tym świecie! 

Droga, którą w życiu naszym przebiec musimy, 

jest napełniona chwastem i cierniem; w naszej jest 
mocy umaić  ją gdzieniegdzie kwiatami, nadzieja 
nam ich dostarcza i nigdy wyczerpać nie dozwoli. 
Cały świat rządzi się za jej pomocą; na cóż by 

się przydało stanowić prawa, gdybyśmy nie spo-
dziewali się ich skutecznego wpływu na stan towa-
rzyski. Widzieliżbyśmy poddanych posłusznych, 
gdyby każdy z nich nie miał nadziei, że przez swą 
uległość przyłoży się do dobra ojczyzny? Czyż by 
były kunszta? Sądzonożby je użytecznymi, gdyby 
nie nadzieja zbierania z nich obfitych owoców. 
Nauki byłyby zaniedbane, talenta leżałyby odło-
giem, geniusz najwznioślejszy pozostałby dzikim, 
gdyby nie pochlebna nadzieja rozszerzenia obrębu 
wiadomości ludzkich. 

Spytaj się wojownika, co go powoduje do naraże-

nia na los oręża, dni, które by mógł spędzić w po-
koju i szczęściu? Odpowie ci, że nadzieja sławy 
milszą mu jest nad smutne słodycze ukrytego 
życia. Kupiec przebywa dalekie morza, lecz jeśli 
naraża się na niebezpieczeństwo i burze, czyni to w 
nadziei nabycia bogactw, które by mogły kiedyś 
wynagrodzić mu jego trudy. Rolnik schylony nad 
pługiem skrapia ziemię swym potem, lecz ziemia ta 
ma go żywić i pewnie by jej nie uprawiał, gdyby 
się nie spodziewał prac swoich owocu. 

Nadzieja więc jest pobudką wszystkich naszych 

przedsięwzięć; przodkuje ona naszym 
powodzeniom, a uciechy, które w nas rodzi, są 
często tak żywe,  że nieraz istotne szczęście 
przewyższają. 

Słowem nadzieja ma udział we wszystkich na-

szych czynnościach; dobrze robiąc spodziewamy 
się nagrody, jeśliśmy w czym przestąpili, mamy 
nadzieję otrzymać przebaczenie. Jeżeli ponieśliśmy 
jaką stratę, spodziewamy się  ją wynagrodzić. 
Mogliżbyśmy używać spokojnie słodyczy  życia, 
gdybyśmy nie mieli nadziei, że dłużej jeszcze żyć 
będziemy? Chory w najopłakańszym stanie 
pozostający czyliż nie karmi się nadzieją 
przyszłego życia 

nawet w chwili, gdy już umiera? Nadzieję  tę do-
broczynną, nadzieję, która nas utrzymuje w życiu i 
przy  śmierci, często unosimy aż z drugiej strony 
globu, starając się unieśmiertelnić w pamięci ludz-
kiej. Ożywieni tą pochlebną i ostatnią nadzieją w 
śmiertelnej godzinie, z mniejszym żalem zapusz-
czamy się bez powrotu w przepaść wieczności. 

O SPOŁECZNOŚCI 

Pewną jest rzeczą, że człowiek jest stworzony do 

społeczności; lecz to nie jest równie niezawodnym, 
żeby społeczność stanowiła zawsze szczęście czło-
wieka. Pragnęlibyśmy znaleźć w niej dowcip, gust, 
wesołość i uprzejmość, a najtrudniej je razem po-
łączyć; wiele nawet z tych przymiotów jedne dru-
gim ustępują. Nieraz ludzie rozsądni nie są uprzej-
mi, a uprzejmym zbywa niekiedy rozsądku; ludzie 
grzeczni są oziębli, ci zaś, którzy więcej mają  ży-
wości, często są mniej grzeczni; niepodobną więc 
jest rzeczą chcieć zgromadzić te różne od siebie 
przymioty. 

Stąd pochodzi, że to tylko towarzystwo jest przy-

jemne, gdzie się spotykają jednakowe skłonności 
talenta i cnoty prawie podobne. 

Pozwólmy, że te towarzystwa są najmilsze, gdzie 

najwięcej jest zgodności w uczuciach, rozmaitość 
niejaka nowego dodaje im wdzięku, lecz potrzeba, 
aby ta słaba przeciwność w charakterach okazywa-
ła się, że tak powiem, nienormalnie; a wtedy staje 
się ona nowym środkiem podobania się i zamiast 
rozdzielenia, służy do mocniejszego serc zjedno-
czenia. 

Bez wątpienia społeczność małżeńska powinna 

być najsłodszą społecznością, na której nawet reli- 

gia piętno swoje wyraża,  żeby te węzły nierozer-
walnymi uczynić. Aż nadto jednak często widzimy, 
iż osoby, które zdawało się,  że  żyć bez siebie nie 
mogą, nienawidzą się wkrótce po zawartym mał-
żeństwie. 

Ta jedność tak rzadka w małżeństwie, również 

jest rzadką między rodzeństwem; krew nieraz jest 
słabym węzłem, który niezgodzie wkradać się nie 
przeszkadza. Aż nadto często spostrzegamy w ro-
dzeństwie nieprzyjaźń i wstręt wzajemny, który by 
spomiędzy niego wytępione być powinno; często 
nawet daleko są w nim gwałtowniejsze jak między 
osobami, których krew nie łączy. 

Wspomnę tu zgromadzenia powszechne narodu, 

w którym wszyscy tytułują się braćmi, gdzie w 
istocie najzupełniejsza panuje równość. Sądziłbym, 
iż każdy człowiek zajęty jest tylko szczęściem i 
chwałą ojczyzny. Zdają się być wszyscy jednym 
przejęci duchem; cóż w nich przecie widzimy, oto 
interes prywatny przemawia nad interesem publicz-
nym i obywatel gotów jest przelać krew swego 
współobywatela. 

Wszędzie, gdzie się ludzie zgromadzają, 

niezgoda im towarzyszy i między nimi się mieści. 
Znajdujemy ją nawet mniej lub więcej utajoną w 
towarzystwach wielkiego świata, które nieczynność 
i nudy sklejają, gdzie najwięcej obie okazują 
uprzejmości, grzeczności i względów. 

Towarzystwa takowe zdają się na pierwszy rzut 

oka być ogniskiem gustu i dobrego tonu; lecz 
czyliż poróżnienie nie ma w nich miejsca? Czyliż 
uczucia, które tam wyjawiają się zawsze tym czym 
być powinny; to jest: obrazem i wyrażeniem serca? 
Czyliż w nich pycha nigdy się nie przebija; czyliż 
potwarz nie ma do nich przystępu i czyliż naresz- 

cię nie są niechybnymi ich skutkami: nienawiść, 
zerwanie dawnych związków i nieporozumienia? 
Na próżno byś się spodziewał w towarzystwach 
wielkiego  świata znaleźć przywiązanie szczere i 
długotrwałe; związki, jakie się rodzą na tym 
gruncie lekkim i niestałym, najczęściej mają za 
podstawę interes i miłość  własną i są zamianą 
uciech, nie zaś uczuć. 

W tych towarzystwach, gdzie najmocniejsze jest 

panowanie kobiet, przyjaźń jest słabszą od miłości, 
przyjaźń, córka rozwagi, ponieważ im nie przypi-
suje wdzięków, nie jest od nich pożądaną, chyba 
wtedy, gdy już innego hołdu spodziewać się nie 
mogą. Miłość wszelako, jakiegokolwiek jest rodza-
ju, nigdy nie jest wolną od niespokojności i trosk i 
zwykle się kończy (gdyż wszystko ma swój koniec 
na tym świecie) przez wymówki, żale, kłótnie i 
niesnaski. 

Jeżeli miłość jest gwałtowną, jest zarazem za-

zdrosną, a jakaż to jest męka, kiedy człowiek sądzi, 
że nigdy nie jest dosyć kochanym, a chociaż nie 
dowierza, zawsze jednak kocha; kiedy jeden 
uśmiech czarujący, w jednej chwili cieszy go 
nadzieją podobania się i w tejże chwili mu się  ją 
odbiera. Jeśli miłość jest spokojną i 
nieprzymuszoną, staje się  płochą i niestałą. Czeka 
bez niecierpliwości na to szczęście, którego pomysł 
nie dawno wzbudzał jego żądze, bierze ona 
przyzwyczajenie za stałość, nie pragnie wprawdzie 
zerwać swoich węzłów, lecz je zwolna i stopniowo 
osłabia; aż nareszcie sama gaśnie zupełnie. 
Wierzmy w tym względzie doświadczeniu tylu 
wieków; miłość, z której na próżno zawsze starano 
się utworzyć cnotę, jest tylko słabością, 
szaleństwem, gorączką rozumu; jest nareszcie 
namiętnością, która ze wszystkich najwięcej 

zrządza w społeczności, więcej ona zatruje serc 
niespokojnością, więcej ich rozdziera niż spaja. 
Wszelako w tych towarzystwach, w których miłość 
nie może być znaną, czyliż znajdziemy więcej 
jedności i zgody? Przedrzyjmy się do tych świętych 
schronień, gdzie ludzie sądzą,  że nie będąc 
wystawieni na troski i trudy światowe, mogą 
bezpiecznego używać spokoju? Tam bez wątpienia, 
jeden tylko przedmiot powinien wszystkich 
zajmować; obietnica i nadzieja szczęścia 
wiecznego, lecz cóż w nich pospolicie widzimy? 
Oto ludzi, którzy równie jak wszyscy, wadami i 
słabością wypłacać muszą  dług ludzkości; ludzi, 
którzy obciążeni więzami, jakie sami na siebie 
włożyli, dźwigają je raczej niż noszą, których serce 
skołatane przeciwnościami, z trudnością otwiera 
się uczuciom przyjaźni i łatwiej przyjmuje 
zazdrość, potwarz i nienawiść. Lecz nie wchodźmy 
w większe szczegóły zgromadzenia, które w 
całości uważane, zasługuje na poszanowanie i 
względy. 

Uważając ludzi w ogólności, dziwić się temu nie 

należy, gdy bowiem człowiek każdy, z przyczyny 
zmieniania się gustów i niestałości swego humoru, 
sam ze sobą nie jest zgodny, społeczność tym bar-
dziej przedstawia nam ciągłą sprzeczność zdań i 
uczuć. Podległa wtedy rodzącym się  żądzom; 
współubieganiu i ogniom gwałtownym 
namiętności, podobną jest ona do tych meteorów, 
które trafem w przestwór powietrzny puszczone, 
zajmują się  płomieniem na każde poruszenie 
wiatru. 

Człowiek przecież jest z przyrodzenia jedyną 

istotą zdolna do towarzystwa; gdyby nie instynkt 
do tego powodował, potrzeby przymusiłyby go do 
wejścia w społeczność. Sam sobie zostawiony, nie 
miałby współzawodników, ale by też nie miał po- 

mocy; świat cały byłby dla niego straconym, gdyż 
może tylko używać jego korzyści w wspólności z 
innymi ludźmi, i pod pewnym rodzajem z obopól-
nego zapewnienia, które go zabezpiecza od prawa 
mocniejszego (czyli co na jedno wychodzi), od pra-
wa zręczniejszego. 

A tak każda społeczność winna swój początek 

wzajemnym potrzebom, lecz nic tak dalece nie 
zmniejsza ich korzyści i wdzięku, jak egoizm, nie-
nawistna skłonność, która pragnie wszystko do 
siebie zagarnąć i nie chce ustąpić niczego, co sądzi 
być zdolnym do czynienia sobie zadość. 

Znam tylko jeden rodzaj ludzi, z którymi spo-

łeczność jest istotnie przyjemną. Są to ludzie 
cnotliwi, których humor jest słodki i serce 
dobroczynne, których usta wyrażają otwartość, a 
fizjognomia naturalna prawdziwe uczucie, którzy 
surowi bez mizantropii, uprzejmi bez podłości, 
żywi bez uniesień, nie tak starają się jaśnieć swoim 
dowcipem, jak raczej rozwinąć w innych dowcip, 
który w nich dostrzegają, którzy nigdy nie chwalą 
ani ganią z uprzedzenia lub kaprysu, którzy nie 
gadają tylko dlatego, aby gadać, którzy okraszają 
wszystkimi wdziękami skromności, zdania, które 
po nich zaufanie i słuszność wyciąga; którzy 
nareszcie znosząc słabości, jakich poprawić nie 
mogą, nigdy się nie natrząsają z nierozsądku i 
niesprawiedliwości. Nie ulegli sami zepsuciu, 
cierpią oni złych w nadziei, że ich poprawić 
zdołają. Tak słońce oświeca bagna nieczyste i 
brudne nie tracąc przeto na swojej świetności i 
blasku. 

O SPRAWIEDLIWOŚCI ALBO O PRAWACH 

CYWILNYCH I MORALNYCH 

Istnieją w świecie dwa gatunki praw równie nie-

zbędnych: prawa cywilne i prawa moralne. 
Źródłem pierwszych jest mądrość i wola 
panującego;  źródłem drugich są uczucia mędrców 
wszystkich wieków i czasów. Pierwsze potępiają 
występki, drugie zalecają same tylko cnoty. Prawa 
cywilne, wsparte całą powagą praw moralnych 
surowe na przestępców wymierzają kary. Prawa 
zaś moralne same przez się ani karzą ani 
nagradzają; całą ich nagrodę stanowi zaszczyt z ich 
zachowania pochodzący; całą ich kara jest hańba, 
żeśmy je zaniedbali. Pierwsze spisane są w 
księgach prawodawczych, można ich przeto nie 
znać; lecz prawa moralne we wszystkich sercach są 
wyryte i pod żadnym pozorem spod nich 
wyłamywać się nie można; pierwsze lubo powinny 
być zawsze zgodne z rozumem, mogą być niekiedy 
niezrozumiałe dla tych, dla których są przypisane; 
drugie zaś  są stosowane dla każdego charakteru, 
wieku i stanu, równie dla małych jak i dla wielkich: 
każdy powinien je wypełniać od czasu jak został 
człowiekiem; a nawet nie może się ten nazwać 
istotnie człowiekiem, kto im nie chce ulegać. Tak 
jedne jak drugie przykładają się do dobra 
społeczności, lecz pewniej i powszechniej dokazują 

tego prawa moralne, gdyż wpływ ich rozciąga się 
na wszystkie czynności człowieka tak dalece, że 
urządzają nawet poruszenia duszy naszej. 

Cycero uznawał powszechną sprawiedliwość. 

Sprawiedliwość narodów była według niego 
słabym jej tylko odbiciem; uważał  ją za źródło 
praw ludy obowiązujących i zapewne, gdyby 
panowała na ziemi, sama już byłaby dostateczną do 
rządzenia nami. Gdyby ta sprawiedliwość 
przewodniczyła naszym narodom, czyliżby ich 
rezultat nie był zawsze skuteczniejszym? 
Gdybyśmy tylko na jej rozkaz walczyli, nie 
byliżbyśmy pewniejsi zwycięstwa? W jakim stanie 
byłby skarb narodu, gdyby nim według prawych 
zasad zawiadywano? Gdyby ta powszechna 
sprawiedliwość urządzała wszystkie nasze 
czynności, czyliż byśmy potrzebowali naówczas 
nadzoru? Jest ona węzłem jednoczącym poddanych 
z ojczyzną, jest ona tą duszą, która wlewa w nich 
uczucia patriotyzmu i czyni ich niezwyciężonymi 
wszędzie, gdzie tylko idzie o obronę ojczyzny. Ona 
hamuje ambicję, niszczy zazdrość i odstręcza ludzi 
od podłego ubiegania się o łaskę wyższych, ona 
wstrzymuje lub miarkuje wszystkie namiętności; 
zgoła jest ona najmocniejszą podporą tronu i naj-
pewniejszym zakładem pomyślności państwa. 

Oprócz tej pierwotnej sprawiedliwości, której za-

ród istnieje w duszy każdego, są jeszcze, jakośmy 
mówili, prawa utworzone na tych zasadach, do któ-
rych powinniśmy stosować wszystkie nasze uczu-
cia. Jest to jakoby nowa sprawiedliwość, mniejszy 
wprawdzie zakres mająca, ale też za to, obiecując 
nagrody i grożąc karami, pewniej nas może nakło-
nić do wypełnienia tego wszystkiego, co pierwsza 
nakazuje. Cóż przymusiło do użycia tak smutnego i 
sromotnego środka? Jakoby sam wzgląd na szczę- 

ście wypływający z jej wypełnienia lub przynaj-
mniej chęć uniknięcia zgryzot, dręczących serca 
występnych, nie powinny dla nas być dostateczną 
do cnót pobudką. 

O PRAWDZIWEJ POLITYCE 

Jedną z najważniejszych zasad dobrej polityki 

jest ta: aby utrzymywać w najdokładniejszej rów-
nowadze stosunki, zachodzące między panującym 
a poddanymi, i aby w ten sposób zarządzać naro-
dem, iżby poddani tyle przekonani byli o 
słuszności i potrzebie tego, co im nakazujemy, ile 
panujący powinni być przeświadczeni o gorliwości 
i szybkości z jaką oni rozkazy ich wykonują. 
Gdyby ta harmonia, której zasady moralne równie 
są niezmienne, jak zasady fizycznego świata, 
gdyby mówiąc, ta harmonia została nadwerężona, 
wtedy rząd monarchiczny zamieniłby się na 
despotyczny, a posłuszeństwo na niewolę. 

Prawdziwa polityka powinna być opartą na 

najskrupulatniejszej słuszności i poczciwości, na 
wzajemnym zapewnieniu opieki i usług, na nie-
nadwyrężonym węźle wzajemnej pomocy między 
panującym a poddanymi. Wymaga tego nie tylko 
powinność, ale dobro jednych i drugich, a nawet 
wspólne ich szczęście od tego jedynie zależy. 

Wolność w państwie jakim na tym polega, że 

władni jesteśmy czynić to wszystko, co prawo 
dozwala; że przeciwnie nikt nie może przymusić do 
robienia tego, czego toż prawo zabrania; taka to 
wolność stanowi bezpieczeństwo obywateli, spra- 

wuje, że się jedni drugich nie lękają, a taka właśnie 
wolność w monarchicznych krajach ma miejsce; 
ona to ustala kształt rządu i zapewnia spokojność 
panującemu. 

Myliłby się, kto by sądził, że wolność panującego 

inną jest od wolności ludu. Panujący bowiem nie 
może chcieć tego wszystkiego, co jest 
niepodobnym, a w takim stanie rzeczy nie ma się 
niczego lękać od poddanych, którzy go wtenczas 
więcej kochają, niżeli się boją; z ufnością pośród 
nich przebywa, jemu przyznaje naród swoje 
szczęście, a prawo tylko wymierzania kary; 
przekonany,  że ten, co władze jego piastuje, 
bardziej ją jeszcze ustalając, nie będzie się starał 
rozszerzyć jej nad przepisany zakres; władza jego 
będzie się opierała na powadze praw, a ich 
wykonanie stanowi jego bezpieczeństwo i chwałę. 

Jakoż wystawmy sobie króla kochającego rze-

czywiście poddanych, który przez swoją dobroć, 
otwartość i sprawiedliwość, zyskał ich miłość i za-
ufanie; dość mu będzie na tej miłości,  żeby go 
szanowały sąsiednie mocarstwa. 

Samo wyobrażenie, jakie mają wszyscy o jego 

rzetelności, stanowi całą jego politykę; przez nią 
łatwiej i prędzej wszystkiego dokazać może, jak 
przez te przewrotne i ohydne wykręty, które są 
istotą, a zarazem hańbą tego, co nazywamy 
polityką. 

ROZMOWA EUROPEJCZYKA 

Z WYSPIARZEM Z KRÓLESTWA 

DUMOCALA 

Żałowałbym podróży mojej tak niebezpiecznej do 

Indii, gdybym z niej nie odniósł jednej korzyści, 
która wszystkie moje wynagrodziła cierpienia; na-
byłem bowiem nowych wiadomości, które, jak się 
spodziewam, równie będą pożyteczne dla publicz-
ności, jak były dla mnie. 

Zostawiając innym podróżnym zwyczaj opowia-

dania wszystkich przygód długiej i niebezpiecznej 
podróży, powiem tu tylko: że kiedy znajdowaliśmy 
się w wysokości 52° i 14° stopnia szerokości 
południowej, wiatr gwałtowny i południowo-
wschodni spędził nasz okręt zupełnie z drogi i 
zaniósłszy go do nieznanych brzegów rozbił o 
skałę. Ja sam tylko uszedłem zatonienia, pasując 
się czas jakiś z bałwanami morskimi dostałem się 
szczęśliwie na ląd a spostrzegłszy w pewnym 
oddaleniu dosyć porządną wieś poszedłem w tę 
stronę w celu otrzymania pomocy i ratunku. 

Wkrótce otoczyli mnie mieszkańcy przypatrując 

mi się z niezmiernym podziwieniem, z którego 
wniosłem, że wyspa ta była niedostępna dla cudzo-
ziemców, zaczęli do mnie wszyscy razem mówić; 
nie mogąc im odpowiedzieć starałem się gestami 
dać im poznać moje położenie, z których łatwo 
wnieśli, że z odległych krajów przybywam, żem się 
rozbił na morzu i że wreszcie proszę ich o po- 

moc i przytułek. Zdawali się wszyscy użalać nad 
moim nieszczęściem i wzrokiem litościwym zachę-
cając wzajemnie do dania mi pomocy, gdy wtem 
zbliżył się do mnie ich naczelnik, a wziąwszy za 
rękę zaprowadził do swego domu, gdzie mnie z 
wszystkimi przyjęto względami i opatrzono w to 
wszystko, co było potrzebnym do przywrócenia 
zdrowia i wypocznienia po trudach. 

Przepędziłem u nich cały miesiąc. Wieś ta stała w 

przyjemnym bardzo położeniu, powietrze było 
czyste i pogodne; widząc zaś jedność, jaka między 
mieszkańcami panowała, można by sądzić,  że 
jedną tylko składali rodzinę. Dwie szczególnie 
rzeczy  zastanowiły mnie przez swą  użyteczność. 
Były to dwa gmachy, z których jeden służył za 
skład zboża na przypadek nieurodzaju 
zachowanego, w drugim zaś był szpital dla ubogich 
miejscowych, utrzymywany kosztem gminy. 

Uwielbiałem te dwa użyteczne zakłady, które za-

słaniały kraj od głodu i przeszkadzały żebractwu, a 
następnie rozpuście i próżniactwu, nie wiele 
kosztowały gminę, a ich korzyści nieskończenie 
wynagradzały ciężar umiarkowany, jakim każdego 
mieszkańca, stosownie do jego zamożności, doty-
kały. 

Byłem w tym kraju tak nadzwyczajnym przed-

miotem, że przysłano rozkaz sprowadzenia mię do 
stolicy, w której król przesiadywał. Przez całą 
drogę widziałem grunta dobrze uprawiane, wszę-
dzie okazywała się zamożność, na wszystkich twa-
rzach widać było radość i swobodę; wszędzie po-
strzegałem otwartość i ludzkość, wszędzie okazy-
wała się rządność i porządek, będące oznaką 
mądrości rządu oświeconego i stałego w przyjętych 
raz zasadach. 

Po trzytygodniowym tam pobycie przybyłem do 

stolicy. Miasto to było ogromne, ulice w nim czy-
ste, szerokie i otwarte; domy prywatne wygodne 
lecz proste, wspaniałość i okazałość jedynie dla 
gmachów publicznych zostawioną była. Gmachy te 
w odmiennym guście od naszej architektury, lecz w 
prostszym i szlachetniejszym stawiane, wykazy-
wały wielkość geniuszu założyciela. 

Jeden z tych gmachów przeznaczony był dla 

młodzieży krajowej wszelkiego stanu. Rząd utrzy-
mywał w niej swoim kosztem biegłych nauczycieli 
do nauk i kunsztów i ci uczniowie, którzy nie byli 
w stanie płacić za siebie, byli wychowywani z rów-
nym staraniem jak ci, którzy płacili. Ta opłata 
jednakże była tak niska, że rzadko kto uskutecznić 
jej nie mógł. 

Nie uczono w tej szkole żadnych cudzoziemskich 

języków, te tylko nauki i kunszta były w niej 
objęte, które mogą być użyteczne dla państwa; dla-
tego też wychodzili z niej zawsze obywatele, 
zdolni z honorem służyć ojczyźnie i artyści 
doskonali w swoim powołaniu. Nie było w 
państwie nigdzie ludzi niezdatnych, na urzędach 
lub rzemiosłach, którymi się trudnili, nie widać 
było nigdzie ludzi nie użytecznych dla 
społeczności przez swą niezdolność lub 
nieczynność. Praca stała się miła przez nałóg, 
ponieważ zaś każdy był wychowany w powołaniu, 
jakie pełnił, każdy też z ochotą w nim pracował. 
Rodzice nie mogli rozporządzać powołaniem 
dzieci; zależało to od gustu ich samych, a do 
czegóż nie doprowadzi gust dobrze kierowany? 

Na trzeci dzień po moim przybyciu, przedsta-

wiono mnie poważnemu człowiekowi, który mi się 
zdawał być braminem, ze znajomością i obowiąz-
kami prawa łączący obowiązki kapłańskie. Po- 

strzegłem w nim wielką chęć do rozmawiania ze 
mną, jakoż poruczył jednemu ze swoich przybocz-
nych, żeby mnie nauczył języka krajowego. Jest to 
język najłatwiejszy do nauczania się, prosty, bez 
ozdób i mało słów ma, które nadto, nie odmieniają 
swego zakończenia, we trzy miesiące mogłem już 
nim dostatecznie mówić. Bramin chciał mnie na-
przód obznajomić ze swoją religią i oświadczył, że 
moja wiara nie jest mu obca. ,,Niedawno rzekł, 
jeden z ofiarników waszej wiary, nie wiem jakim 
sposobem, dostał się do naszej wyspy, chcąc w niej 
rozsiewać waszą naukę. Tak rzadkie widowisko 
uczyniło lud nasz bacznym na jego mowy, lubo je 
zaledwie rozumiał. Człowiek ten otoczony zawsze 
niezmierna liczbą ciekawych, których może brał za 
zwolenników, przebiegał spokojnie nasze państwo, 
aż nareszcie zaszedłszy do jednej jego części przez 
dzikich zamieszkałej, nielitościwie został przez 
nich zamordowany. Żałowałem bardzo, że mi się 
nie zdarzyła sposobność rozmawiania z nim, gdyż 
poznałem jego dogmata tylko z opowiadania tych, 
co go słuchali. Według ich opowieści, religia wasza 
zadziwia przez swą dawność, której początek od 
stworzenia  świata wyprowadzacie, przez ciągłe i 
ustawowe postępy, przez czystość, surowość, uży-
teczność ,a nawet potrzebę swoich prawideł. Lecz 
szkoda,  żem się nie dowiedział o tajemnicach, 
które w sobie zamyka?" Na tak otwarte i pochlebne 
jego zdanie o godności mojej religii, uczułem żywą 
chęć  oświecić go więcej w tej mierze, lecz nie 
posiadając dosyć zdolności, przy tym równie mu 
nieznany, jak i wzmiankowany misjonarz, 
musiałem zaniedbać tłumaczenia mu tych prawd, o 
których możebym go nie zdołał gruntownie 
objaśnić. 
Tym łatwiej zaś odstąpiłem mego zamiaru, że nic 

w jego uczuciach przeciwnego naszym nie widzia-
łem. 

„Rozum, rzekł, dał mi pojąć,  że  świat sam ze 

siebie stworzyć się nie mógł; Bóg tylko stworzył 
go z niczego i nadał mu porządek, układ, ruch i 
życie". 

„Jako stworzenie tegoż Boga, staram się wypeł-

niać jego wolę, czuję,  że chcąc mu podobać się, 
powinienem unikać występków, a ćwiczyć się w 
cnotach;  że sprawiedliwość Jego musi za dobre 
wynagradzać, a za złe karać; jako dzieło rąk Jego 
winniśmy mu miłość, której szlachetniej mu do-
wieść nie możemy, jak kochając wzajemnie jedni 
drugich. Takie jest główne naszej wiary prawidło z 
niego to pochodzi, że jedność i pokój w państwie 
naszym panują, oraz że panujący, dobrotliwie z 
nami się obchodzą, kiedy my wzajemnie zupełną 
mamy ufność w szlachetność powodów, które im 
każą samowładnie nami rządzić". 

Ponieważ miłość bliźniego, o której mówił mi 

Bramin, jest także podstawą naszej religii, rzekłem 
więc mu, że zasady jego nie różniłyby się prawie 
od naszych. „Jeśli tak jest w istocie, rzekł Bramin, 
skąd pochodzą między wami rozterki dręczące i 
uciążające procesa, skąd zabójstwa, rozboje, te 
mordy, które najwięcej uderzają w waszej historii, 
jak gdyby sława wasza zależała od przelania ich 
pamiątki potomności". 

„Nie dziw się temu, dodał, że tak dokładnie znam 

wasze obyczaje i zwyczaje; kiedym był jeszcze 
młody, wpadła mi w ręce przypadkiem jedna z wa-
szych książek, kazałem ją sobie przetłumaczyć 
Europejczykowi, który podobnym jak ty do nas 
dostał się przypadkiem. Była to wasza historia po-
wszechna, zawierająca układ, rewolucję, prawa, 
zwyczaje i rozmaite religie państw waszych. Prag- 

nąc oświecić się, chciwie, to dzieło czytałem i 
wkrótce mówiłem o nim królowi, który żądał, 
abym z niego treść wyciągnął. Ponieważ geniusz 
szczęśliwy ze wszystkiego korzystać umie, przeto 
też i on potrafił wyczerpać z niego użyteczne za-
miary, które później w państwach swoich przypro-
wadził do skutku. Co do mnie wyznam otwarcie, że 
książka ta o mało co nie zniszczyła wszystkich 
uczuć przez wychowanie nabytych, a które szczę-
ściem dotąd jeszcze dochowałem. Znalazłem w niej 
bowiem wzniosłe maksymy religii, które nieszczę-
ściem nie miały wpływu na umysły wyższych, ani 
na postępowanie poddanych. 

"O jak wielka, rzekłem różnica między tamtym 

krajem a naszym, u nas bowiem religia jest naj-
mocniejszą podporą  władzy najwyższej. Przez nią 
to królowie nasi uważając siebie za obraz bóstwa, 
biorą sobie za powinność karać występki, bronić 
niewinności i nagradzać cnoty; przez nią to każdy z 
nas uznając ich władzę za pochodzącą od Boga, 
być im posłusznym za chwałę sobie poczytują". 

Cóż miałem odpowiedzieć na tak słuszne zarzuty 

Bramina, które jeszcze bardziej utwierdzał przez 
tak sprawiedliwe porównanie. Rzekłem mu jednak 
„lepiej byś trzymał o naszej religii i obyczajach, 
gdyby kraj wasz miał jaki związek z naszym". 

,,Broń Boże, przerwał mi Bramin, abym tak da-

lece szukał wyjaśnienia moich wątpliwości;  żaden 
z nas nie opuszcza swego kraju, ani nawet dla 
miłości zysku, dla którego najniebezpieczniejsze 
przedsiębierzecie żeglugi. Ludy nasze bowiem do-
statecznie znajdując bogactw w produktach własnej 
ziemi i płodach swojej pracy, w pokoju są 
przywiązani do rodzinnej ziemi. 
„Szczególnie zaś dwie przyczyny wstrzymują nas 

w granicach kraju; pierwsza, że uważamy za hań-
biące, a nawet nieużyteczne, te wszystkie wasze 
starania w nabyciu bogactw, którymi pragniecie 
wznieść się ponad resztą obywateli; więcej u nas 
szacują nędzarza z zasługą, niż najbogatszego czło-
wieka bez talentów i cnoty. Dlatego też cała nasza 
ambicja ogranicza się w tym, aby każdy był w 
swoim stanie takim, jakim być powinien, żaden 
blask obcy u nas nie łudzi, szukamy człowieka w 
głębi jego serca, a nie sadzimy o nim z bogactwa 
lub godności, które nie mogąc nigdy same przez się 
uczuć jego moralnych naprawić, często bardziej je 
psują. 

„Drugą przyczyną jest położenie wyspy naszej 

zewsząd nieprzystępnej; z której równie trudno wy-
dobyć się jak do niej się dostać, może bowiem bez 
tej zawady nie słuchając mądrości, tylko za przy-
rodzoną idąc skłonnością, przebywaliśmy jak i wy 
odległe morza i nazbierawszy nieużytecznych skar-
bów, przywieźlibyśmy z nimi razem te wszystkie 
klęski, jakie miłość bogactw między wami rodzi". 

Zgadzam się na to, rzekłem mu, że obyczaje na-

sze mniej czystsze i prostsze od waszych, zasługują 
po większej części na naganę; ale też musisz 
wiedzieć,  że wady, jakie nam zarzucasz, są pod-
stawą pomyślności państw naszych, utrzymujących 
się na wysokim szczeblu bogactw i wielkości. 

„Znam, rzekł Bramin, stan waszych królestw i ich 

pomyślności, jeśli tak można nazwać próżny blask, 
który was w oczach własnych tak bardzo nad nas 
wynosi. Przypominam sobie teraz wiele drobnych 
szczegółów z waszej historii powszechnej, które mi 
już nieco wyszły z pamięci. Podług niej macie dwa 
rodzaje rządu: rząd monarchiczny i republikański". 

„Rząd monarchiczny jest podług mnie najzdol-

niejszy uhamować nieugiętą próżność ludzi i 
umiarkować ich niestałość i płochość. W takim 
tylko państwie można spokojnie i bezpiecznie 
używać swej szacownej wolności, która w 
Rzplitych jest tylko źródłem nieszczęśliwych 
rewolucji; wolność ta nade wszystko daje się czuć 
pod rządem króla, który jest przeświadczonym, że 
chwała jego i szczęście zależy jedynie od jego cnót 
i miłości narodu. Takim jest nasz teraźniejszy 
monarcha; ponieważ on nie oddziela interesu 
swego od naszego, chciałby też, aby wszystkie jego 
bogactwa były naszymi, sądzi,  że wtedy tylko 
prawdziwie korzystnie ich używa, kiedy je między 
naród rozdaje i nie myli się wcale, ma on bowiem 
w zamianę wdzięczność, która nas zawsze zniewala 
do oddania mu tego w potrzebie, cośmy z rąk jego 
otrzymali. Rzadki może jest podobny przykład 
między wami". 

Przerwałem w tym miejscu Braminowi mowę, 

chcąc bronić chwały naszych monarchów. Są, rzek-
łem między nami tacy, co lubo celując odwagą i 
męstwem, prowadzą jedynie wojnę dla przymu-
szenia nieprzyjaciół do pokoju, a stali w swoich 
przedsięwzięciach wśród najwspanialszych tryum-
fów, zawsze go ofiarują. Przyjaciele własnych pod-
danych, ich tylko szczęście mają na celu i bardziej 
uważają za podpory swojej władzy, aniżeli za pod-
ległych sobie ludzi. 

„Wiem, jak wielką wagę przywiązujecie do wa-

szej polityki. Jest to wielka nauka, jedyna sprężyna 
waszych działań,  środek, którego używa wasza 
duma i chciwość. Każdy ten u was, co bez zasługi 
chce dojść zaszczytu lub bogactw, do niej się zwy-
kle ucieka. A tak uczycie się okazywać innymi, jak 
w rzeczy samej jesteście, żeby uwieść tych, którym 

wiele na tym zależy, aby was zgłębić mogli; nieraz 
nawet u was poczciwy człowiek musi udawać 
różne przywary i wady, dla podobania się człowie-
kowi rozwiązłemu i bezczestnemu, od którego 
może się spodziewać jakiejś łaski i względów". 

,,Zawsze do celów waszych krzywą postępujecie 

drogą,  żaden nie chce działać otwarcie, żeby się 
sam nie zgubił; rugując zaś z społeczności dobrą 
wiarę, wyłączyliście z niej razem słodycz i ufność; 
nieszczęście wasze jest tak wysokie, że nie umiecie 
rozróżniać cnoty od występku, a prawdy od fałszu; 
a to ciągłe przekonanie, że każdy pragnie oszuki-
wać, niszczy między wami do szczętu otwartość i 
zaufanie". 

Poznałem z mowy Bramina, że nie był wcale po-

litykiem i życzyłem mu wewnętrznie mniej prosto-
ty obyczajów i naiwności, których śladów nawet w

 

krajach naszych nie przypuszczał. 

Dziwno, mi, rzekłem,  że czytając naszą historię 

nie uważałeś w niej tych nadzwyczajnych czynów, 
które nieraz świat zadziwiały, tych nagłych i nie-
przewidzianych wypadków, owych gwałtownych w 
krajach wstrząśnień, co długo przygotowane, nagle 
odsłoniły całą obszerność i głębokość polityki, 
która je utworzyła. Powiem ci nadto, że niedość 
odróżniasz roztropność od, podstępu, szczerość od 
niedyskrecji, przezorność od oszustwa, 
przebiegłość od fałszywości i zręczność od 
wykrętów. 

,,Nie rozumiem wcale tej różnicy, odpowiedział 

Bramin, nie zdaje mi się bowiem, żeby cnoty i 
przywary tak się blisko stykały z sobą, aby je za 
jedno wziąć można było; ty sam nawet może 
mieszasz je ze sobą, chcąc ustanowić między nimi 
tak  ścisłe granice; z tego zaś,  że tak mały między 
nimi ustanawiasz przedział, wnoszę sobie, że 
łatwość z jaką 

go przeskoczyć można, często was musi do 
występku prowadzić". 

,,Mimo to wszystko, rzekł Bramin, czyliż byś nie 

mógł dać mi jaśniejszej definicji i o tej polityce, 
którą tak mocno chwalisz i uważasz za jedną sprę-
żynę największych wypadków. Czy ma ona pewne 
prawidła i niezmienne zasady? Czy się nie odmie-
nia stosownie do czasu, miejsca i okoliczności? 
Jest że ona nieomylną, albo czy nie zależy mniej od 
geniuszu, który nią kieruje, niżeli od trafu, który 
nieraz jej się sprzeciwia i w jednej chwili wszystkie 
obala układy". 

„Zdaniem moim, dodał, (a zapewne i zdaniem 

wszystkich mędrców świata) najlepszą polityką, ja-
kiej się trzymać możemy w rządzie państw i w ca-
łym naszym postępowaniu, jest to prawidło:  żeby 
żadnej nie mieć polityki i postępować jedynie we-
dług prawideł roztropności i rozumu. 

,,Monarcha, który potrafił zjednać poszanowanie 

sąsiednich narodów, więcej przez swą rzetelność 
jak przez potęgę, który przez dobroć i 
sprawiedliwość pozyskał miłość narodu, monarcha 
taki  łatwo dokona wszystkich przedsięwzięć nie 
używając żadnych mniej przydatnych tajemnic". 

Przechodząc dalej Bramin inne gałęzie rządu, 

wyjawił mi swoje zdanie o wojnie i utrzymaniu 
wojsk; lecz te wszystkie jego zasady znalazłem 
zupełnie przeciwnymi naszej opinii. Mówił mi po-
tem o skarbowości; nauki jego zdały mi się tak 
ważne, że ze szczególną słuchałem uwagą. 

"Układ, rzekł, jakiego się trzymamy w naszych 

finansach, na trzech szczególniej zasadza się częś-
ciach, pierwsza ma na celu rozkład stosowany i 
sprawiedliwy ciężarów, druga łatwy i całkowity 

pobór, trzecia takie nimi zawiadywanie, aby wydat-
ki nigdy nie przewyższały przychodów". 

„Co do pierwszego artykułu: panujący wkładając 

na nas podatek, podobnie sobie postępuje jak 
prywatny, co żyjąc jedynie z płodów swojej roli, 
starannie ją uprawia, lecz uważa, ażeby jej sił przez 
zbytnią chciwość nie wyczerpał i woli wyrzec się 
raczej nadmiaru płodów, żeby zawsze miał tyle ile 
konieczne potrzeby wymagają. Wszystkie pro-
wincje opłacają u nas podatki, lecz żadna nie jest 
przeciążona, a nawet nie opłaca tyle, ile by mogła 
opłacać. Sprawiedliwość bowiem, a nawet interes 
panującego wymaga aby ci, których majątki jedy-
nym dochodów jego są źródłem, zostawali w

 

pew-

nej zamożności. Jeśli muszą dźwigać ten ciężar, nie 
powinni przecież pod nim upadać, chlubniej jest 
zaś dla tego, co nakłada, gdy go chętnie wnoszą, 
nie zaś z niesmakiem i wstrętem. Miłość 
poddanych jest najszacowniejszym dla panującego 
skarbem". 

Nie mniej jest ważnym i drugi artykuł; wybie-

ramy nasze podatki bez pomocy poborców i celni-
ków, również zawsze chciwych jak 
nieużytecznych, którzy tak zawsze czerpają w 
źródle,  że je zupełnie wysuszają i którzy pod 
pozorem zbogacenia swego pana równie kradną, 
jak zdzierają i gubią lud nieszczęśliwy. 

Ostatni artykuł najwięcej ze wszystkich ściąga 

naszą uwagę; staramy się poznać dokładnie corocz-
ne potrzeby i wydatki publiczne, składamy potem 
w zapasie sumy na ten cel przeznaczone, których 
tylko na wydarzające się potrzeby państwa używa-
my. Sam król święcie to mądre prawo zachowuje, 
sądzi bowiem, że to tylko do niego należy, to tylko 
może obracać na utrzymanie swego dworu, na swo-
je zabawy i dary, co pozostaje po zaspokojeniu 

wszystkich potrzeb państwa i tego wszystkiego, co 
dobro i interes kraju nakazuje". 

Widząc Bramin, z jaką go przyjemnością słucha-

łem, ciągnął dalej swoje opowiadanie, a chcąc mi 
dać zupełnie dokładne wyobrażenie o polityce swe-
go narodu, zaczął mówić dalej o sposobie wymie-
rzania u nich sprawiedliwości. „Ponieważ, rzekł 
panujący nie może sam jej czynić, postanowił za-
tem ludzi biegłych w prawie, którzy bezpłatnie ją 
wymierzają. Przed panowaniem teraźniejszego na-
szego króla wszystkie urzędy nasze były wystawio-
ne na aukcję, tych bowiem tylko godnymi uzna-
wano, którzy byli w stanie więcej za nie zapłacić. 
Talenta, które najczęściej ubogich są udziałem, (jak 
gdyby tylko samo ubóstwo pobudzając geniusz 
przez prace do majątku doprowadziło) talenta 
nigdy prawie nie otrzymywały urzędy; co gorsza 
nawet, poszło stąd,  że ci, co mieli prawo 
domierzania sprawiedliwości, zwykle ją 
sprzedawali więcej dającemu dla wynagrodzenia 
sobie kosztów urzędowania. 

„Dziś już nie ma tego nadużycia, miejsca sądowe 

przyznawane są osobom najgodniejszym, którzy 
swojej biegłości dają dowody; i nie strony, lecz 
monarcha opłaca sędziów, a zarazem oświeca ich, 
jego mądrość i czujność wynagradza lub karze, 
powaga ogranicza ich władzę, żeby jej nie naduży-
wali, a nawet oznacza małą ich liczbę w każdym 
trybunale; przekonał się bowiem nasz monarcha, że 
gdzie wielu bardzo sędziów, tam tylko większa pa-
nuje niezgodność zdań i sprawy dłużej się wloką ze 
strata obu stron, tak tej, co ma słuszność, jak i tej, 
co niesłusznie działa". 

Kiedy tak dokładny zaprowadzono wymiar spra-

wiedliwości we wszystkich częściach rządu, poszło 
zatem koniecznie, że go wprowadzono również i 
do 

wszystkich innych szczegółów, które dotyczą po-
myślności lub majątków ludu naszego. 

„Wiesz zapewne, mówił dalej Bramin, że admi-

nistracja ogólna każdego kraju na cztery główne 
daje się rozdzielić poddziały; tymi są: wojna, skar-
bowość, sprawiedliwość i policja. Podobne 
poniekąd do tych żywiołów, których zgodnym 
działaniem utrzymuje się przyrodzenie; cztery te 
wydziały dobrze urządzone i w dokładnym z sobą 
zostające związku, utrzymują państwo i 
przykładają się równie do jego pomyślności i 
potęgi, jak do chwały i okazałości". 

,,Przekonani o prawdzie tego, com powiedział, 

ustanowiliśmy w każdej prowincji regencję złożoną 
z czterech osób, równie roztropnych jak 
cnotliwych, równie biegłych jak szczerze 
kochających swoją ojczyznę. Z tych 4 osób składa 
się rada prowincjonalna, której przewodniczy 
Rządca, posiadający zaufanie monarchy, mający 
obowiązek przestrzegania porządku i baczenia, 
żeby się w nich nie działo nic przeciwnego 
interesowi monarchy i narodu". 

,,Każdy z tych radców (tak ich bowiem nazywa-

my) stoi na czele osobnego wydziału; pierwszy za-
trudnia się tym wszystkim, co się tyczy wojsk tej 
prowincji; drugi zarządza skarbowością; trzeci czu-
wa nad wymiarem sprawiedliwości; czwarty zaś 
kierunek policji ma sobie powierzony". 

„Żeby zaś ta ich praca zupełnie użyteczną być 

mogła, powinna odnosić się do wspólnego ogniska, 
które by wszystkim szczególnym władzom nada-
wały przyzwoity dla dobra publicznego kierunek i 
stąd więc pochodzi, że takowi rządcy podlegli 
czterem ministrom do osoby króla przywiązanym, 
z których każdy ma ogólny ster jednego z tych 

czterech wydziałów, o których mowa. Z nich skła-
da się najwyższa rada panującego". 

,,Takowym ministrom radcy prowincjonalni zda-

ją zawsze sprawę z tego, co się w ich kręgu dzieje. 
Takowe raporta przedstawiają ministrowie królowi 
na radzie, która o nich stanowi i natychmiast sto-
sowne względem nich wydaje przepisy; a tak król 
może widzieć codzień jasny obraz obecnego stanu 
państwa, zaradzi wszelkim nadużyciom, w chwili 
ich dostrzeżenia, a co lepsza jeszcze, może uniknąć 
bezrządu, jaki z natłoku spraw przez niedbałość 
zaległych powstaje". Zdziwiony tak cudownym 
układem przerwałem milczenie i zapytałem Bra-
mina, jakim sposobem król jego mógł utworzyć i 
wykonać tak wielki zamiar, nade wszystko zaś pod 
względem skarbowym; musiał bowiem nie jednej 
w tym doznawać przeszkody od tylu osób, które 
wszędzie starają się wzbogacić z krzywdą panują-
cego i narodu. 

,,Król pragnący dobra swych poddanych, odpo-

wiedział Bramin, niech tylko trwa silnie w swojej 
chęci, zawsze dojdzie do swego celu mimo wszel-
kich przeszkód. Nie ma zaś przyczyny lękać się ani 
łakomstwa, ani ambicji ze strony swoich mini-
strów". 

„W liczbie tylu użytecznych przymiotów, jakie 

król nasz posiada, jest jeden szczególniej zdaniem 
moim potrzebniejszy dla panującego, a który 
mógłby nawet wszystkie inne zastąpić; przymiotem 
tym jest głęboka przenikliwość. Pan nasz zna 
dobrze ludzi i nigdy się w ich wyborze nie myli, 
tak jak biegły artysta, co geniuszu bardziej niż do-
świadczenia pomocą, łatwo potrafi rozeznać narzę-
dzia najprzydatniejsze do jego kunsztu. Ministro-
wie, którzy dzisiaj zaufanie jego posiadają, zasłu- 

gują na nie przez swoje cnoty i zapewne nie wy-
brałby ich, gdyby mógł w kraju godniejszych 
swego zaufania znaleźć. Zupełna jedność panuje 
zawsze między nimi, bo wszyscy jeden tylko cel 
mają, to jest: dobro ojczyzny; ich gorliwej pracy 
winno teraźniejsze panowanie swą  świetność i 
chwałę. 

To, com powiedział, może cię już dostatecznie 

przekonać,  że polityka nasza nieskończenie wasze 
przewyższa, tak mądrością, jak i prostotą zasad 
między nami ustanowionych". 

Prawda (rzekłem zawstydzony i obrażony nieco) 

prawda, że urządzenia wasze są wyborne, lecz po-
lityka nasza, wyjąwszy małe niektóre drobności, 
nie tak dalece od waszej się różni jak mniemasz. 

„Jeśli tak jest w istocie, rzekł Bramin, dlaczegóż 

takich jak u nas nie wydaje ona owoców? 
Dlaczegóż w ustanowieniu podatków wyrywacie 
drzewo nijako razem z korzeniem, a przez to przy-
wodzicie do ostatniej nędzy ludy, w których macie 
zawsze znaleźć zasiłki na potrzeby państwa". 

Dlaczegóż wystawiacie waszych poddanych na 

utratę całego mienia, odwlekając przez długie po-
stępowanie wyroki, rozsądzające sprawę tego, 
który słuszności na swoją stronę domaga się, a 
które jednak zwykle sprzyjają niesłuszności, a ta, 
obawiając się sprawiedliwości, dla siebie ją 
zakupuje? 

„Dlaczego ustawy policji waszej nie są jednako-

we dla wszystkich stopni i stanów; dlaczego tylko 
spadają na gołębia, a oszczędzają jastrzębia? 

Dlaczegóż nareszcie okrywacie politykę waszą 

tylu nieprzejrzanymi zasłonami? Jam ci odkrył 
naszą zupełnie; gdybyś zaś ty mógł mi równie wy-
kryć wszystkie sprężyny polityki waszych krajów, 

musiałbym bardziej jeszcze nad nieszczęściem lu-
dów waszych ubolewać". 

„Te, tak zdaniem waszym silne polityki sprężyny 

nie mają tej szczęśliwej między sobą harmonii, któ-
ra  łącząc i wiążąc z sobą rozmaite części jednej 
całości nadaje wszystkim jednakowy kierunek i do 
jednego celu prowadzi. Sprężyny te nie są prawie 
nigdy u was jednostajne, co jaśniej jeszcze ich sła-
bości i nieużyteczności dowodzi; tym zaś spręży-
nom, jakich w rozmaitych szczegółach rządu na-
szego używamy, tym mówię, nadają całą siłę zasa-
dy naszej polityki, które wyłożyłem, sprężyny te 
żadnej nigdy nie doznając zmiany, szczęśliwy 
zawsze owoc przynieść muszą". 

,,Macie wprawdzie prawa własne i maksymy 

własne, lecz codzień nowe i zawsze dla szczegól-
nych tylko przypadków stanowicie; zmieniacie je 
według okoliczności, traf was tylko oświeca. Za-
niedbujecie walących się fundamentów, poprawia-
cie jedynie tylko nadpsute ściany, nie trzeba przeto 
się dziwić,  że usiłowania wasze w naprawianiu 
tych wyłomów wszędzie poczynionych często prę-
dzej jeszcze upadek jego sprowadzają". 

To mówiąc Bramin ściągnął ku mnie rękę, jak 

gdyby nie spodziewał się mnie już widzieć i dodał: 
żegnam cię, miły cudzoziemcze! Oby zawsze cnota 
przebywała w twoim sercu, a usta twoje oddychały 
szczerością. 

O NIEBEZPIECZEŃSTWIE 

NA JAKIE WYSTAWIONA JEST POLSKA 

Z POWODU KSZTAŁTU SWOJEGO RZĄDU 

Wiem,  że nie potrafię nigdy przekonać ludzi, 

którzy innego prawa nad własną wolę znać nie 
chcą, i którzy nawet nie mogą korzystać z nie-
szczęść zbyt często doświadczonych. Jednakże po-
wodowany miłością ojczyzny i bez względu na 
szkodliwą delikatność tych, którzy utrzymują,  że 
kto się ran dotyka, bardziej jeszcze ją rozjątrza, 
przedsiębiorę skreślić tu moje uwagi względem 
niebezpieczeństwa, na jakie nas wystawia kształt 
naszego rządu. 

Podobni jesteśmy do chorego, który ufny w moc 

swojej budowy ciała nie dba na śmiertelne sympto-
mata choroby i nie stara się jej zaradzać dlatego, że 
ma wstręt do lekarstw; więcej powiem: podobni 
jesteśmy do tych, którzy mieszkała w domach 
odziedziczonych w spadku po rodzicach i którzy, 
lubo ich zabudowania ruiną grożą, nie chcą w nich 
nic zmieniać,  żeby przez to nie naruszać dzieła 
swoich ojców, jak gdybyśmy ubliżali poważaniu, 
jakie im należy, naprawiając lub doskonaląc to, co 
oni zostawili. 

Pewną jest rzeczą, 

że gmach naszej 

Rzeczypospolitej ugina się pod własnym ciężarem, 
nieszczęścia jej będą nadzwyczajne, gmach ten 
potrzebuje prędkiej naprawy i nie zdoła długo się 
utrzymać, jeśli 

go nie podeprzemy. Jednakże, czyliż się kiedy zgo-
dzono na środki potrzebne do zapobieżenia jej 
upadkowi? Nie jest że to przyjętym u nas aksjo-
matem, że wszelka zmiana jest niebezpieczną? Jeśli 
nie chcemy przeistaczać gmachu tego, trzeba go 
przynajmniej ustalić; chcę go zaś tylko w ten spo-
sób naprawić, aby wstrząśnienie  żadne nie mogło 
go obalić. Lękajmy się jednak, abyśmy zbyt sła-
bych podpór nie dali, jak to zwykle czynimy na 
naszych Sejmach, gdzie każdy sądzi według swego 
widzimisię o tym pięknym dziele i sposobie, jak go 
przywrócić do dobrego stanu. Nie zbywa nam 
przecież na doskonałych rzemieślnikach i pozostaje 
tylko, aby użyto do tej roboty wszystkich tych sza-
cownych materiałów, jakich nam Opatrzność obfi-
cie dostarcza. 

W samej istocie posiadamy to wszystko, cokol-

wiek może służyć do dobra i pomyślności kraju; 
naród nasz jest bardzo walecznym, posiada dowcip, 
obyczaje, uczucia szlachetne, pobożność 
gruntowną, odwagę i wspaniałomyślność, jaką nie 
zawsze w innych znajdziemy narodach. Wszystko 
wreszcie zdaje się powinno by podnosić nasze 
umysły i serca. Wielkie przykłady naszych 
przodków, wyborne zbiory praw, jakie nam 
zostawili, obszerne państwo, któreśmy 
odziedziczyli, sama nasza swoboda, powinna by 
być dostateczną do natchnienia w nas tej 
szlachetnej ambicji, jaka wielkim duszom przystoi. 
W innych narodach siła lub zwierzchowność 
przymusza lub nakłania je do dobrego; my sami 
moglibyśmy i teraz tym więcej do tego przykładać 
się należy,  że doświadczenie obecnego wieku po-
winno było nas nauczyć, wybierać to, co nam jest 
użyteczne; odrzucać to wszystko, co może zawa-
dzać naszej pomyślności. 

Lecz niedość starać się o ustalenie wewnętrznego 

pokoju; trzeba także myśleć o tym, żeby kraj 
przeciwko obcym narodom zabezpieczyć. 

Z trwogą uważam liczne niebezpieczeństwa nas 

otaczające; jakąż mamy silę,  żeby się oprzeć na-
szym sąsiadom? Na czym opieramy te zbyteczne 
zaufanie, które nas trzyma uśpionych w gnuśnej 
nieczynności? Czyliż ufamy traktatom? Mamy aż 
nadto wiele przykładów, jak najuroczystsze nawet 
zobowiązania dotrzymano! Zdaje nam się,  że po-
stronne mocarstwa przez wzajemną zawiść 
powinny dbać o zachowanie naszej niepodległości, 
jest to próżne i mamiące uprzedzenie, jest to 
dziwaczne urojenie, w skutku którego Węgry 
straciły swą dawną swobodę, które nam równie 
można wydrzeć, jeśli opierając się na tak płochej 
nadziei zostaniemy zawsze rozbrojeni; przyjdzie 
bez wątpienia na nas kolej, przyjdzie czas, że 
staniemy się zdobyczą jakiego sławnego 
pogromcy. Prawda, że mocarstwa te są też same, 
jakie były za ojców naszych, a jednak nigdy się ich 
nie lękano; lecz czyliż nie wiemy, jaka wielka w 
narodach zaszła odmiana? Mają one dzisiaj inne 
obyczaje, inne prawa, inszy system rządu, inszy 
sposób prowadzenia wojny, śmiem nawet 
powiedzieć większą ambicję. Ambicja ta wzrosła z 
pomnożeniem  środków do jej zadowolnienia; 
czyliż  będziemy w stanie innym się oprzeć, jeśli 
równie jak one nie będziemy korzystać z odkryć w 
ostatnich czasach uczynionych, z odkryć tak 
użytecznych dla wielkości, bezpieczeństwa i 
pomyślności narodów. 

Niewolnicy zwyczajów naszych brzydzimy się 

tym wszystkim, co im, choć w małej cząstce, jest 
przeciwnym; nie wiem, przez jakie zaślepienie po-
czytujemy nasz sposób rządzenia się za najlepszy, 

to uprzedzenie przedłuża naszą nieumiejętność; nie 
wiemy, bo nie chcemy nawet wiedzieć, co się 
dzieje u obcych, jakżebyśmy więc z mądrych ich 
maksym korzystać mogli? Jak, skoro tylko te 
pochodzą od cudzoziemców, już tym samym 
dziwacznymi się nam wydają. 

Jeśli ważną jest dla nas rzeczą, aby przez wszyst-

kie wysilenia roztropnego męstwa gromić nieprzy-
jaciół, nie mniejszej jest wagi zabezpieczenie się 
przez użyteczne przymierza; lecz roztropność nasza 
jest tak wielka, że wtedy tylko je zawieramy, kiedy 
już jesteśmy nad brzegiem przepaści; oczywiście 
tylko niebezpieczeństwo skłania nas do ich 
zawierania, zdawałoby się,  że tyle nam przyniesie 
straty pomoc sprzymierzonych, ile już przyniosło 
łupiestwo nieprzyjaciół, od których obronić się 
chcemy. 

Żeby przywieść do skutku te korzystne przymie-

rza powinniśmy nakłonić się do utrzymania posłów 
we wszystkich dworach; polityka tak niezbędna, 
jest nam zupełnie nieznaną; nie przez wieść 
bowiem niepewną, błahą, a najczęściej zbyt próżną, 
ale przez posłów mądrych i doświadczonych 
powinna Rzeczpospolita nasza dowiadywać się o 
tym, co się dzieje w innych Europy krajach. Bez tej 
ostrożności staniemy się tylko igrzyskiem obcych 
mocarstw; będą i dalej nami bez nas rozrządzać 
według własnych widoków z krzywdą naszą, tak że 
nawet nie będziemy mogli domyślać się o 
obrotach, jakich do oszukania nas użyły. 

Ustanówmy między nami to, co czyni zaletę 

społeczności cywilnej; rady roztropne i gorliwych 
urzędników, a będziemy mieli powolnych i 
uległych poddanych. Nade wszystko uczmy się 
trzymać z sobą zgodnie i złączyć się  tą doskonałą 
jednością, 

która sama tylko może zabezpieczyć spokojność i 
potęgę Rzeczypospolitej. 

Lecz powie ktoś: nie zbywa nam na mądrych 

radach, prawa nasze są mądre i sprawiedliwe, lecz 
czyliż je wiernie wykonywamy? Nie, zapewne, z 
tego właśnie tworzy się źródło naszych nieszczęść i 
najsmutniejszy powód żalów wiernych naszych 
obywateli. Sądy u nas nie domierzają sprawiedli-
wości, rady pełne niezgod, wojska niekarne i nie-
ćwiczone, skarb publiczny bez pieniędzy, zgoła 
wszystko się do upadku nachyla, zbliża się do prze-
paści, niszczeje i ginie wśród niezgod i bezrządu. 

LUD I MOŻNI 

WYCIĄG Z UWAG NAD RZĄDEM 

POLSKIM 

Zdaje się,  że Opatrzność w rozdzielaniu darów 

swoich zapełnić chciała niejako przedział między 
ludźmi i zrównać rozmaite stany: jednym dała ród 
wysoki i potęgę, drugim szczęśliwą zdolność, która 
im dostatecznie brak pierwszych przymiotów wy-
nagradza. Pierwsi nazbyt byliby dumni, gdyby 
talenta i bogactwa razem posiadali; drudzy zaś 
bardzo byliby nieszczęśliwi, gdyby przymiotami 
umysłu nie mogli zastąpić tych korzyści, jakich im 
odmówiła fortuna. A tak wielcy i mali żyją w 
wzajemnej od siebie zależności; magnaci potrze-
bują pomocy i przemysłu mieszczan, a mieszczanie 
z drugiej strony w potrzebach magnatów upatrują 
źródło swoich dochodów. Ta właśnie wzajemna 
usługa utworzy pomyślność narodu. 

Skoro się zastanowimy nad tym, co nas wznosi i 

odróżnia od innych, ujrzymy, że wszystko to tak 
jest znikomym, iż wstydzić powinniśmy się tego, 
że się pysznimy z naszego wywyższenia i 
upodlenia tamtych; porównanie tylko stanowi 
wielkość rzeczy na tym świecie, zawsze 
nieszczęście jednej części ludzi bardziej wykazuje i 
podwyższa szczęście drugich. Bogactwo nasze, 
potęga i powaga wykazuje tylko przez ubóstwo, 
słabość i upodlenie ludu. Winniśmy mu, że tak 
powiem, całą naszą wielkość; bylibyśmy prawie 
niczym, gdyby lud ten 

nie był daleko od nas niższym. Do nas przeto nale-
ży nie nadużywać  władzy, jaką mamy nad nie-
szczęśliwymi, którzy się nam ulegli w skutku roz-
porządzenia Najwyższego. 

Wreszcie jaka jest istotna różnica między ubogim 

a możnym? Pochodzi ona z różnicy niektórych 
znikomych własności i nieraz człowiek, którym 
gardzimy, dlatego że ich nie posiada, przewyższa 
nas może nieskończenie przez rzeczywiste 
przymioty, które stanowią istotę i chwałę 
człowieka. Tak więc religia, polityka, rozsądek, 
zgoła wszystko radzi poważać nam lud; gdyż bez 
tego państwo każde lubo najstaranniej urządzone 
podobne byłoby do posągu Nabuchodonozora, 
który lubo ulany z najdroższych i najmocniejszych 
kruszców, runął w jednej chwili dlatego, że 
podstawa posągu była z nietrwałej gliny zrobiona. 

O ROLNICTWIE 

ALBO O MAGAZYNACH OBFITOŚCI 

Chciałbym,  żeby przez tak wielkie przykładanie 

się do nauk i kunsztów, nie zaniedbywano naj-
użyteczniejszego i najpotrzebniejszego, to jest rol-
nictwa; bogactwo kraju zależy jedynie od tych 
ludzi tak małych na pozór, lecz istotnie nader sza-
cownych, którym niwy nasze do uprawy poruczy-
liśmy, a którzy żywią wszystkie inne członki na-
rodu. Wspierajmy przeto rolnictwo, gdyż nie-
wątpliwą jest rzeczą, iż ono jest najpierwszym 
źródłem zamożności i pomyślności krajów. 

W każdej wsi liczba rolników powinna być sto-

sowną do wielkości gruntów do niej należących. 

Skoro raz ten stosunek urządzonym został, łatwy 

jest  środek utrzymania w kraju obfitości zboża, 
trzeba tylko, aby posiadacze ziemscy, w każdym 
okręgu dawali corocznie setną część swoich 
zbiorów, które złożonoby w spichrzach 
publicznych na nadzwyczajne potrzeby tegoż 
okręgu. Tak mała część nie uciążając nikogo, 
składana przez wszystkich właścicieli, mogłaby 
znaczny stanowić zapas. Najuboższy nie może jej 
odmówić, bo ją odbierze w potrzebie z większą 
może pewnością, jak gdyby ją u siebie 
przechowywał. Mógłby nawet mieć udział w 
zasiłkach wyższych nad setną część przez niego 
dostarczonych, a tak w niepłodnych latach 

odbierze z lichwą to zboże, które bez żadnego 
przeciążenia w obfitych latach dostarcza. Gdyby 
zaś kilka lat było po sobie urodzajnych, magazyny 
takowe powiększając się coraz, obiecywałyby pew-
niejsze i większe zasiłki na lata nieurodzajne. 

Projekt mój jest taki łatwy do wykonania, że 

dziwię się w istocie, dlaczego go każda gminna dla 
własnego dobra nie przywiedzie do skutku. Widzi-
my, co się dzieje w latach urodzajnych, wszyscy 
starają się wysprzedać zboże jak najprędzej i jak 
najkorzystniej, sami naczelnicy gminy często two-
rzą spekulację i handlują tym szacownym pro-
duktem, a w razie niepomyślnego  żniwa spichrze 
wszystkie są puste; wtedy albo głód panuje w 
miejscach, gdzie mu najłatwiej zapobiec można 
było, lub też wysoka cena zboża podwyższa cenę 
wszystkich innych towarów; cierpi lud, całe pań-
stwo jęczy i zaledwie z największym trudem i 
kosztem można wrócić do kraju część zboża w 
latach urodzajnych z niego wyprowadzaną. 

Nieraz cudzoziemcy odsprzedają nam nasze zbo-

że, dwa razy drożej jak je od nas kupili; nieraz 
nawet w tym jedynie zamiarze ono zakupują. Tak 
są oni przemyślni, że potrafią zarówno korzystać z 
obfitości lub niedostatku naszego; kupują za 
mierną cenę nasze towary, a odsprzedają nam ta-
kowe w cenie, jaką za nie pobierają, potrafią po-
kryć zupełnie wydatki na zboże, które sami zużyli i 
oprócz tego ogromne jeszcze odnoszą zyski. 

Nie  żądam wcale tego, aby po obfitym żniwie 

miało być wzbronionem właścicielowi, zachować u 
siebie zboże na zasiłek w czasach niedostatku; lecz 
zważmy tylko na to, w jakim zamiarze takowe 
zboże przechowuje? Oto zwykle bogaci kapitaliści 
zakupują je za nader niską cenę i wyprzedają 

w czasie niedostatku, nie dla przyniesienia ulgi 
ludowi, lecz dla korzystania z nędzy i wzbogacenia 
się z jego uszczerbku. 

Jeden tylko środek może zaradzić tak licznym 

klęskom, środkiem tym będzie zaprowadzenie ma-
gazynów zboża w każdym okręgu, urządzonego 
według zasad wyżej wskazanych; przez co mimo 
zmiany urodzajów, obfitość byłaby prawie ta sama, 
bo cena zboża byłaby zawsze jednakowa. 

O WYCHOWANIU PUBLICZNYM 

Życzyć  by należało, aby w każdym okręgu była 

osobna szkoła, w której by nauczyciele biegli w 
naukach i kunsztach, byli płatni przez rząd dla 
nauczania młodzieży. Najpierw powinni by zawsze 
wybadać skłonności i zdatności każdego z powie-
rzonych im uczniów; odłożyliby czas jakiś na to 
wybadanie, w czasie tego nowicjatu możnaby wy-
kryć talenta i wykształcić je potem, a tym sposo-
bem nie użytoby żadnego z nich w sposób, że tak 
powiem, przeciwny kierunkowi przyrodzenia. Po-
stępy w naukach i kunsztach byłyby nierównie 
skorsze i owoce ich korzystniejsze dla 
społeczności; nauczyciele mniej by podejmowali 
często nieużytecznych trudów, wszyscy 
wykonywaliby daleko lepiej obowiązki powołania 
swojego, a wtedy, przeciwnie teraźniejszym 
wydarzeniom, prędzej, by uzdatnionym osobom 
zabrakło miejsc, niż miejscom osób uzdatnionych. 
Ci, którzy na wyższym urzędzie nie podołaliby 
swoim obowiązkom, mogą na niższym bardzo 
zaszczytnie się okazać, talenta bardziej by się 
rozwijały przechodząc stopniowo do właściwych 
sobie zatrudnień. Ludzie takowi, których sama 
zasługa słusznie za wysoką dostojność wyniosła, 
nie przynieśliby do swojej godności owej dumnej 
pogardy; owej nadętości miernym zawsze 

właściwej umysłom, które nieraz odstręczają i tra-
pią nieszczęśliwego, potrzebującego ich protekcji i 
pomocy. 

A tak podany przeze mnie sposób wychowania 

publicznego, miałby tę dwoistą korzyść:  że poma-
gałby rozwijać się zasłudze i ułatwił by jej środki 
dostąpienia szczytnego celu. 

O OSZCZĘDNOŚCI I FINANSACH 

Żaden kraj nie potrzebuje do utrzymania swego 

nadto wielkich bogactw; nieraz nawet im bogatszy 
jest naród tym bardziej zaniedbuje te korzyści, 
które by mogły przyczynić się do jego wielkości. 
Rzadko miłość chwały da się pogodzić z 
gwałtowną  żądzą nabywania bogactw. Nie jeden 
naród, co mocą oręża swojego mógł dawać prawa 
sąsiadom, zmordowany wojną, którą przystawało 
mu zaszczytnie ukończyć, pospieszył z przyjęciem 
haniebnego pokoju. Szlachetna ambicja nie zdołała 
przemóc nad jego chciwością, te same zasiłki i 
obfitość, co powinny były przykładać się do 
pomyślności, stały się poniekąd przyczyną jego 
zguby. 

Potęga państwa zależy właściwie na roztropnym 

zawiadywaniu jego finansami; jak rozsądna 
oszczędność potrzebna jest dla prywatnych 
chcących utrzymać się zawsze w stanie, w którym 
ich postawiła Opatrzność, tak równie jest 
niezbędną dla kraju pragnącego utrzymać swą 
potęgę i świetność; ta bowiem sprężyna nadaje 
ruch wszystkim częściom państwa. Ile to mamy 
królestw, co lubo w szczupłych zamknięte 
obrębach, trzymają zaszczytne miejsce w Europie, 
jedynie przez dobre zawiadywanie swoich 
dochodów. 
Holandia jest jednym z najszczuplejszych krajów, 

zdaje się, jakby morze z żalem jej zaledwie udzie-
liło błotniste wyspy składające ich posiadłości; a 
przecież wiemy, jak jest potężną ta mała Rzecz-
pospolita. Jak jej czynni mieszkańcy pracują nad 
powiększeniem bogactw swoich przez handel, z 
równą ona starannością urządza publiczne wydatki; 
stosownie do przychodu, jaki ciągnie z przemysłu 
swoich poddanych. Na tej sprawiedliwej 
równowadze polega prawie jedynie bogactwo 
kraju. Mierność przy rozsądnym użyciu może 
dokazać tego, czego obfitość bez rządności 
dokazać nie potrafi. 

GŁOS WOLNY WOLNOŚĆ 

UBEZPIECZAJĄCY 

Król 

Rzecz pospolita nasza z trzech stanów złożona; 

król pierwszym będąc, powinniśmy mu wszelki 
respekt świadczyć, jako pomazańcy bożemu, i jako 
panu, któregośmy się stali dobrowolnie 
poddanymi; nie tylko sama powinność do wszelkiej 
nas  obserwancji

1

 pociąga, ale tem bardziej 

wspaniałość naturalna, w tej wierności nas 
utrzymywać powinna, do której niewolnicze 
poddaństwo  obliguje

2

 insze narody ku swym 

panom wielowładnym. Byle królowie nasi znali się 
na  submisji

3

  naszej, która przez to staje się 

szacowniejsza, że jest bez żadnego przymusu; byle 
zawsze pamiętali, że nie przez urodzenie swoje, ale 
przez nasz affekt korony nabyli, i byle stali się jej 
godnymi przez tyle motiva

4

 do cnot i dobrego 

panowania, ile mieli suffragia

5

 do nabycia jej. 

Ale  żal się Boże, często się zawodzimy na 

naszym wyborze i pospolicie niewdzięczność 
naszych królów poszła coś na exhalacją

6

, którą 

ziemia exviscerando

7

 się pod same nieba wynosi, i 

gdy się z niej spodziewa bujnego deszczu, albo 
ożywiającej rosy na swoje urodzaje, miasto tego z 
tej exhalacji nie rodzą się tylko ogniste pioruny, 
szkodliwe grady i burzliwe chwile; tak i my, ledwo 
co wyniesiemy kandydata nad głowy nasze, 
kładziemy sobie oraz 

jarzmo na karki, na których bardziej niż na tronie 
rozpościera panowanie swoje; ambicja bowiem 
zwyczajna monarchów tak niepomiarkowana, że 
tron choć jest najwyższym stopniem honoru i 
godności, pierwszym się im staje do postępowania 
coraz bardziej w tej władzy, której u siebie żadnego 
nie zamierzają terminu, a osobliwie panując  in 
statu libero

8

, w tem największą zakładają ambicją, 

przełamać to co im się opiera; im bardziej prawa 
nasze ręce im wiążą, z tym większym gwałtem 
chcieliby ten węzeł rozerwać, i jako powietrze 
większe impetu przez kompresją

9

 nabywa, tak 

ambicja panujących, wolnością przyciśniona, z tem 
większą  wiolencją

10

 z tego przymusu się dobywa; 

stąd ustawiczne pasowanie się wolności z 
majestatem, z którego czy podobna spodziewać się 
spokoju rządu? 

Ale dajmy to, żeby nasi królowie byli tak spra-

wiedliwi,  żeby panowali juxta strictam regulam 
pactorum conventorum

11

, żeby i na krok nie chcieli 

wykroczyć  extra spheram

12

 praw i swobód 

naszych, — kto sobie pomyślić może, żeby w nich 
miłość ojczyzny, praevaleat

13

 nad naturalnie 

przyrodzoną, którą mają do swojej familii; żeby nie 
myśleli przenieść korony ad suam posteritatem

14

, 

żeby perennet

15

 w ich domu; to niebezpieczeństwo 

stracenia  pupillae libertatis

16

, wolnej elekcji, 

zawsze nam grożąc, nie dopuszcza żebyśmy mieli 
tę ufność w królach naszych, bez której spokojnego 
nie można się spodziewać obrad naszych 
successum

17

. 

Tę  konfidencją

18

 dwa sposoby mogłyby jednak 

sprawić, którem by się zabieżało,  żeby ani król 
miał  żadnej okazji do złego panowania, ani my 
żadnej racji i pretextu

19

 do dyffidencji

20

 przeciwko 

niemu. 

Pierwszy: ustanowić tak statum

21

,  żeby król nie 

mógł nigdy in turbido piscari 

22

, żeby rigor

23

 pra- 

wa stał się  principale objectum

24

 obrad naszych; 

żeby postanowić wszystko, co może sławę i szczęś-
cie narodu stabilire

25

, tak, żeby i król panujący nad 

nim, mógł w jego szczęściu i sławie  individue

26 

swoją własną założyć, nie znajdując dla nasycenia 
ambicji swojej nic zacniejszego, jako panować nad 
takim narodem, który jego samego sławę wywyż-
szyć może; nie słowy pokazać mu na to, ale samą 
rzeczą, jak daleko większy honor panować nie tyl-
ko nad wolnym narodem, niż nad niewolniczym, 
ale nad Rzpltą dobrze zordynowaną, żeby same w 
niej rozsądne postanowienia były pochopem do 
dobrego rządu królowi, a dla nas samych tak bez-
pieczne,  żeby był wyperswadowany, że naszego 
nierządu nie będzie mógł zażyć przeciwko nam 
samym. 

Drugi sposób nieomylny: żeby władza rzpltej by-

ła w niej samej nierozdzielna; żeby król nie miał 
żadnej  potestatem seorsivam

27

  od niej, jako się to 

pokaże na swojem miejscu; co za praejudicium

28 

bowiem dzieje się w Rzeczpospolitej, kiedy król 
agit independenter

29

 od niej? — Wszyscy panujący 

mają dwa motiva

30

 w rządach:  amorem et timo-

rem

31

, o to się zwyczajnie starają,  żeby się ich 

bano, i żeby ich kochano; ta maxyma e converso

32

 

nam służy, żeby się nas królowie bali, i kochali. 

Co kochać, naturalnie mówiąc, nie mogą, póki 

wolność  disordinata

33

, coraz nowe dawać  będzie 

okazji do irytacji często niesłusznej; — cokolwiek 
zamyślą, zawsze nam jest podejrzane; cokolwiek 
uczynią, zawsze illicitum

34

; tak dalece, żeby król 

ad  gustum et beneplacitum

35

 wolności panował, 

trzeba żeby sam był niewolnikiem. 

Bać się nas dopieroż nie mają czego, doznawszy 

jak płonne nasze pogróżki; jako bardziej sobie sa-
mym szkodzimy, causando

36

 jaką rewolucją, która 

nas dzieli i słabi; i tak zwyczajnie ani sil nie mając, 
żeby się stać strasznymi, ani dosyć  persewe-
rancji

37

,  żeby utrzymać skutecznie co zaczniemy, 

ani jedności żeby ujść niebezpiecznej scyssyi, kró-
lowie nasi doznają, że się nie mają czego obawiać. 

To malum

38

 będzie incurabile

39

, póki przez dobry 

porządek nie pokombinujemy

40

 interesów królew-

skich z interesami rzpltej, a raczej póki interesa 
rzpltej nie staną się prawdziwym i szczególnym in-
teresem nad nami panującymi. Natenczas wątpić 
nie trzeba, że takie postanowienia szczerze utrzy-
mywać będą wszelką ich sławę i szczęście z dobre-
go rządu pochodzące; będą sobie mogli przypisy-
wać i swemu szczęśliwemu panowaniu wszystko, 
co  prosperabitur in statu

41

;  konsyderować

42

  będą 

actus publicos

43

 jak trophaea

44

  sławy swojej, tak 

dalece,  że miłość  własna, której duetu

45

,  humani-

tus

46

 mówiąc, wszystko czynimy, stanie się w ich 

sercu miłością ojczyzny, i prawdziwem przywiąza-
niem do dobra pospolitego; alias

47

, na tem zawsze 

trawić wieki będziemy, jako się strzec panujących, 
a oni, jako podejść czujność naszą,  providendo

48 

bezpieczeństwu swemu; tak dalece, że choćby nie 
mieli złej intencji, nie ufając nam, złymi się staną. 

Tę zaś konftdencją

49

 raz postanowiwszy przez do-

bry porządek, ja rozumiem, żeby królowie nasi 
uznali snadno, jako mogą być szczęśliwi nie nad-
wyrężając praw naszych; jakby byli kochani, gdy-
by, żeby dobrze panowali nad nami, starali się pa-
nować nad sobą, pasjami swemi i wolą wolności 
naszej przeciwną, i żeby tę wolę swoją tak miarko-
wali, jak jeden król odpowiedział jakiemuś 
pochlebcy, który mu radził, żeby z większą władzą 
panował:  Ego facio  quodcunque volo, quia nihil 
volo, nisi quod justum est;

50

 — taki król, ręczę, 

panując 

sercami naszemi, dostąpiłby prędzej mocy wielo-
władnej, im by się mniej o nią starał. A to tym 
sposobem, bo by znalazł zapewne jedność w 
radach, gdyby ich sam nie mieszał; sprawiedliwość 
w trybunałach, gdyby ją sam we wszystkich 
akcjach swoich obserwował; staranie pospolite w 
senacie, gdyby zabiegał temu, co mu szkodliwego; 
activitatem

51

 w ministrach, gdyby ich z pilnością 

dozierał; ochotę w rycerstwie, gdyby go na 
prawdziwą królestwa usługę zażywał; na ostatek 
wierność w poddaństwie, gdyby się raz stał nie tak 
panem, jako ojcem ojczyzny; a czegóż więcej 
najwielowładniejsi monarchowie pretendować 
mogą? 

In hac materia

52

,  którą traktuję, przychodzą mi 

dwie  konsyderacje

53

,  które tu przekładam: 

pierwsza, że jeżeli się trafi, że nam sors fatalis

54

 da 

króla, który by miał wszystkie złe przymioty, tak 
nawet żeby się chciał stać i tyranem naszym, nasz 
status gubernii

55

  tak  confusus

56

 jako jest, nigdy 

temu nie poradzi, sine periculo

57

  własnej swojej 

zguby. Druga, jeżeli się trafi e converso

58

  pan z 

wszelkimi cnotami, tenże status confusus gubernii

59

 

tamuje najlepsze intencje, których ullatenus

60

 nie 

może uczynić usum salutarem

61

, tak jako choremu, 

którego natura i temperament tak zepsowany, że 
najlepsze lekarstwa mu szkodą i w truciznę się 
obracają. 

Trzeba zatem ten temperament, że tak rzekę 

rzpltej, z gruntu naprawić, a na ten czas snadniej 
będzie uleczyć  symptomata

62

, które na mię przy-

paść mogą. Przy takim mocnym temperamencie 
Król zły nam nie zaszkodzi, jeżeli pamiętać będzie-
my na to, co pewny Polak odpowiedział 
cudzoziemcowi, gdy mu zarzucił:  Vos Poloni  non 
habetis regem. — Imo nos habemus regem, sed vos 
rex ha- 

bet

63

. Według tej odpowiedzi miejmy króla złego w 

ręku, nie dając mu się oprymować

64

; dobrego zaś w 

sercu, dopomagając mu do szczęśliwego panowa-
nia.  Żebyśmy do tego przyjść mogli, podaję trzy 
sposoby, dobrym królom zbawienne, przeciwko 
złym potrzebne, wolności zaś tak pożyteczne, żeby 
ustała wszystka racja dyffidencji

65

 do panów, i tej 

bojaźni, która w ustawnem zamieszaniu trzyma 
statum

66

; cuncta ferit, qui cuncta timet

67

. 

Pierwszy, nie mojej inwencji, ale z instytucji sa-

mej rzpltej, są ministrowie status

68

, przez których 

chciała najściślejszą mieć konnexją

69

 z swymi kró-

lami; te to są tamy, które ich szkodliwe projekta 
snadno zatamować mogą, często im exponujac 
świętego Bernarda słowa: Praees non ut de subditis 
crescas, sed ut illi de te

70

. 

Senator albo poseł nie ma vocem activam

71

 tylko 

na sejmie; ministrowie zaś każdego czasu mogą się 
skutecznie opponere

72

, będąc instrumenta regalia

73

 

do  exekucji  tak złych, jak dobrych królewskich 
zamysłów; gdyż to jest pewna, że bez ministrów 
autoryzacji, królowie niczego dokazać nie mogli. 
Na tym fundamencie życzyłbym  firmiter

74

 po-

stanowić,  żeby ministrowie status odpowiadali 
rzplitej za wszystkie akcje królewskie, przez co 
mieliby tem większe prawo invigilare

75

 nad nimi, 

chyba żeby królowie molevoli

76

 chcieli im projekta 

swoje utaić, co samo już nie ministrom, ale 
samemu królowi imputaretur pro crimine status

77

; 

z czego jeszcze ten by był pożytek,  że majestates 
byłaby za zasłoną  impetycyj

78

, które często bez 

należytego jej respektu ponosi, a przytym każdy by 
się wolniej i śmielej domawiał rzpltej, ministra 
miasto króla oppugnando

79

. Jak wielką by miał sam 

król z tego korzyść, będąc nie tylko wolen od 
niesłusznych 

czysto napaści, ale mając tak pewnych akcyj swo-
ich gwarantów, za których świadectwem uszedłby 
wszelkiej  suspicji

80

 rzpltej. Cesarz jeden rzymski 

rzekł, słysząc pochlebców pochwały: Gauderem si 
ab iis laudarer, quos et vituperare posse adverte-
rem

81

; król polski tym sposobem nie brałby poch-

wały za pochlebstwa od takich którzyby mieli pra-
wo reprobare

82

 akcje jego. 

Drugi sposób zakładam w nieustającym nigdy 

całej rzpltej wielowładnej rządzie; w tym punkcie 
odsyłam mego czytelnika do tego artykułu, gdzie 
traktuję de modo

83

 sejmowania; tu tylko to mówię, 

co do mojej materii służy,  że  interstitium

84

 dwóch 

lat między sejmami, zda się dać jus naturale

85

 kró-

lowi do panowania independenter

86

 od rzpltej, któ-

rą alias trzeba by za każdą okazją convocare extra-
ordinarie

87

, albo jej curam fatis committere

88

. Cóż 

król na ten czas czyni? Składa rady, często z sena-
torami sprzyjającymi sobie; decyduje materias sta-
tus

89

, które lubo nie mogą reputari

90

 za konstytucją, 

jednak uchodzą  ob  perimentiam casus

91

. O czem 

potem sejm radzi, jako kasować to, co nie mogło 
być prawem, choć antecedenter

92

 przyszło do exe-

kucji

93

. To interstitium

94

 sejmów tantam ambigui-

tatem in formalitate status nostri

95

 czyni, że król 

male intentionatus 

98

 dokazać może wszystkiego 

inscia republica 

97

, pod tym pretextem, że musiał o 

niej radzić, widząc ją opuszczoną ab omni 
consilio

98

. Dobry zaś może tak delikatnie 

skrupulizować,  że będzie wolał z rękami 
założonymi patrzeć na wszystkie fatales ojczyzny 
eventus

99

, niż przystąpić jus cardinale

100

, które mu 

nie pozwala decydować  materias  status  sine 
participatione

101

 rzpltej. Rozumiem, że tę 

perplexitatem expedit koniecznie resolvere

102

, 

żebyśmy nie byli podobni tym faryzeuszom, 

którzy za grzech poczytali Chrystusowi, że leczył 
w sabat chorego; nie powinien się  żaden moment 
znajdować w życiu naszym wolny a cura boni pu-
blici

103

. 

Trzeci sposób umocnienia poufałości naszej do 

królów, zawisł na odjęciu z rąk ich 
niebezpiecznego oręża, którym nas zawojować 
mogą, to jest justitia distributiva

104

, w której 

życzyłbym pomiarkowania; mówię naprzód o 
królewszczyznach, których actu  rozdawaniem 
korrumpują jedne subjecta

105

, drugie nadzieją 

konferowania ex primis vacantibus

106

, a wszystkim 

prawie odejmują wolność interesem uwiedzionym 
recte sentiendi

107

. Dobra królewskie, wielkież to 

dominium rzeczypospolitej, z którego żadnego 
pożytku nie ma, nie będąc przez to 
dostateczniejszą, że się prywatny bogaci. 

Co za emlumentum

108

 dobremu pospolitemu, że 

król sobie kreatury czyni? Jako prawdziwie kocha-
jący ojczyzny synowie, powinni, być bardziej przy-
wiązani do cnót królewskich, niż do jego donatyw, 
tak i królowie przywiązanie poddanych powinni 
bardziej szacować, którego sobie nie okupią przez 
interes, ale na które zasłużą sobie przez cnoty i 
sprawiedliwe według praw naszych panowanie; a 
co większa, codzienna experyencja uczy, jaka tych 
dóbr królewskich dystrybuta

109

; a czyż nie naj-

większa część ich w posesji żon per jura communi-
cativa

110

, albo dzieci którym rodzic, ustępuje? Trafi 

się kto zasłużony, któremu by dać należało, nie 
otrzyma nic, jeżeli w konkurencji znajdzie aemu-
lum

111

 dworskiego faworyta, który będzie miał za-

pewne nad nim preferencją

112

. Trafi się znowu taki, 

który i przez urodzenie i substancją możny, choć 
bez żadnych zasług, trudno mu odmówić, żeby 

się nie mścił przez fakcje

113

 przeciwko królowi: ta-

cy wydzierają gwałtem. 

A zatem sądziłbym nic sprawiedliwszego, jako 

wszystkie generaliter

114

 dobra królewskie incorpo-

rare

115

 do skarbu rzeczypospolitej; jeżeli to kto po-

czyta za krzywdę królowi, myli się; bo dajmy, że 
wakującą królewszczyznę będzie dziesięciu konku-
rentów, król jednego obliguje, dziewięciu sobie 
pewnych nieprzyjaciół czyni; ten nawet, który ją 
otrzyma, częstokroć nie ma to za żadną  łaskę, 
myśląc sobie, że król nie ze swego to daje, bardziej 
tę daninę konsyderuje

116

, jak dług sobie zapłacony. 

A zatem czy nie lepiej, żeby rzeczpospolita 
odebrała to do swojej dyspozycji, i czy nie 
słuszniejsza rzecz, żeby z tego kapitału przyłączyła 
do urzędów  intraty

117

 proporcjonalne, do tych 

osobliwie, które albo componunt

118

 rzeczpospolitą, 

albo są actualiter

119 

w jej służbie; bo czy możeż to 

być  inconvenientius

120

, jako widzieć senatora, 

ministra, posła, deputata, komisarza i insze funkcje 
odprawujących  sine ullo salario

121

? Ostatek byłby 

jeszcze 

sufficiens

122

 na insze potrzeby 

rzeczypospolitej. Reflektujemy się na 
indigentiam

123

 skarbu naszego, którego opulentia

124

 

mogłaby często w pewnych okkurencjach

125

 więcej 

efficere

126

, jako w inszych państwach widzimy, 

niżeli  dubius eventus

127

 wojny, albo niepewny 

successus

128

 negocjacji. I tobym sadził za rzecz 

zbawienną rzeczypospolitej, żeby urzędy i 
godności  statum civilem componentes

129

 nie nale-

żały do dystrybuty królewskiej; ci co do rady przez 
przywilej urzędów swoich należą, nie powinni być 
kreaturami królewskimi i mieć na sobie inszą obli-
gację, tylko bez żadnego respektu o ojczyźnie do-
brze radzić, jako o tem więcej na swoim miejscu. 
Urzędy zaś duchowne i wojskowe, te niechby do 

dystrybuty

130

 królewskiej należały, bo te bez in-

widyi

131

, i ductu

132

 sprawiedliwości król rozdawać 

może  et sine praejudicio

133

; duchowni bowiem, 

oprócz biskupów, i żołnierze,  non componunt sta-
tum

134

. Uważmy zatem proszę ze wszystkich cyr-

kumstancji

135

 wielkie emolumenta

136

 z takowego 

postanowienia; nie miałby prawda król sposobów 
do korrupcji, ale przeto samo nie miałby i do exe-
kucji złych swoich zamysłów, a zaś  sine dubio

137

, 

jakom rzekł, pozbyłby się wszelkiej inwidyi, której 
ujść nigdy nie może od konkurentów; ciężko bo-
wiem  in aequalitate

138

 czynić dystynkcją,  żeby ci, 

których łaska królewska minie, nie wzięli pro con-
temptu

139

; a co może bardziej serce zajątrzyć, jako 

wzgarda? Charakter króla polskiego, żeby nikogo 
nie rozdrażnił, powinien się stosować do owego 
symbolum

140

, które mu dają:  Rex apum aculeo ca-

ret

141

; to jest, żeby wszystkim dobrze czyniąc, ni-

komu nie szkodził; a przytem jaka by była emula-
cja

142

  służąc ojczyźnie, spodziewać się dosłużyć i 

honoru i fortuny, nie tak jak dotąd się dzieje, sub-
stancja prywatna nie mogąc wystarczyć na utrzy-
manie się godnie na urzędzie, co częstokroć daje 
okazję i łatwość do przekupywania tych, którzy nie 
mając tyle, ile im potrzeba, stają się  venalia sub-
jecta

143

. Ustałyby intrygi, fakcje, zazdrości między 

konkurentami, które mieszają rady publiczne, a co 
największa,  że ten panis bene merentium

144

 do 

urzędów przyłączony, stanie się zapewne nagrodą 
zasłużonych; bo dajmy, jeżeli go kto i bez zasługi 
dostąpi, będzie miał  campum per exercitium

145

 

funkcji swojej, stać się godnym jej, i zasługiwać 
się, nie tak jak dotąd, kiedy wielu takich, co 
otrzymują królewszczyzny, ani się na nie 
zasłużywszy, ani myśląc je odsługiwać. 

I tu już uprzedzam objekcją

146

, którą mi kto 

uczynić może, zgodziwszy się ze mną, bo nie 
mogąc  rationabiliter

147

 przeczyć,  że moja 

propozycja jest sprawiedliwa, i oraz srodze 
ojczyźnie pożyteczna — jako possessoribus

148

 

odbierać to, co legitime

149 

trzymają  ex justitia 

distributiva

150

. Odpowiadam naprzód, że jest prawo 

generalne we wszystkich państwach, i nie masz 
przykładu,  żeby je przestąpiono,  że się nie godzi 
monarsze, choć wielowładnemu, i na krok alienare 
ex territorio

151

, które do korony jego należą; a to 

dla tego, że gdyby pan rozrzutny komu ex tali 
fundo  pozwolił usum

152

,  żeby wolno było 

sukcesorowi

153

 jego recuperare

154

,  bez czynienia 

krzywdy possidenti

155

. Nikt nie wątpi, że wszystko 

co je zowiemy dobra królewskie, są  dominia

156 

rzeczypospolitej, żeby je, tego prawa sprawiedliwe-
go przykładem mogła odebrać,  saltem

157

 od tych, 

którzy je gratis

158

 nabyli; ale że siła tego sposobu, 

który  inter privatos practicatur

159

 w kupnie kró-

lewszczyzny; wszak zwyczajnie pretium

160

 królew-

szczyzny jest sześcioletnia jej intrata

161

; niechżeby 

konstytucja stanęła, przez którą ta alienacja

162

 dóbr 

królewskich powinna by się wrócić ad dominium

163 

rzeczypospolitej; nic słuszniejszego, żeby a data

164 

tej konstytucji zostawiono in  possessione

165

 tego, 

królewszyczyzną którą trzyma, aby walorem

166

 jej 

przez ten czas sześciu lat wytrzymywał, i wytrzy-
mawszy  restituat

167

 rzeczypospolitej, żadnej nie 

ponosząc krzywdy. Dokładam, żeby skarb, którego 
to jest funkcja, odbierał także te dobra królewskie, 
które by in spatio

168

 tych sześciu lat wakowały, i 

żeby król a data konstytucji nie wydawał więcej 
jura ad celendum

169

. 

Życzyłbym oraz, żeby ekonomie królewskie były 

w administracji skarbu rzeczypospolitej, to jest, że- 

by minister status podskarbi oddawał w gotowiź-
nie, bez żadnego zawodu, to, co by było  destina-
tum

170

 na sustentacją

171

, jaka przynależy królowi. 

Trzy mam po sobie racje. Pierwsza, że nasi królo-
wie przez to byliby niejako w dypendencji

172

 rze-

czypospolitej, której supremam authoritatem

173

 nie 

możemy dosyć we wszystkich aktach denotare

174

. 

Druga,  że król uwolniony od wszelkiego 
ekonomicznego starania, nie miałby inszego, tylko 
około dobra pospolitego i rządu królestwa. Trzecia, 
że nie mogliby nie odrywać od ekonomij

175

, jako 

często czynią, rozdając je albo pochlebnym 
faworytom, albo niedyskretnym importunom

176

, z 

uszczerbkiem  intrat

177

 dóbr stołowych, własną 

krzywdą swoją, a raczej rzeczypospolitej, prawo 
nakazuje i godność majestatu, ut princeps non 
egeat

178

. 

Nie ujdę podobno jeszcze i tej objekcji, że przez 

takie postanowienie powaga królewska wielkie by 
cierpiała  detrimentum

179

, na co odpowiadam, że 

owszem przeciwnie, ten sposób jedyny i najbez-
pieczniejszy do ugruntowania dostojeństwa jego, 
przez to, kiedy królom odejmą się wszystkie okazje 
zirytowania rzeczypospolitej która nie będzie miała 
racji obruszyć się i powstać przeciwko królom; kie-
dy królowie nie będą mieli sposobów do nasycenia 
swojej ambicji, ufność nasza się ufunduje do pa-
nów, a przez nie wzajemną pozyskamy panujących 
do nas; ustaną zobopólne z obu stron suspicje

180 

i 

obrócą się w wzajemne conatus

181

 o dobro pospo-

lite; zgoła, o królu w takim stanie będzie można 
mówić:  meruitque timeri, nihil timens

182

, bo cóż 

jest respectabilius

183

, jako kiedy kto tak żyje, że się 

nie ma czego obawiać. 

A zatem ex his praemissis

184

 ta konkluzja, że 

trzeba koniecznie taki postanowić warunek in gu- 

bernio

185

,  żebyśmy się nie mieli czego obawiać, 

tam ab extra 

186

 od nieprzyjaciół, quam ab intra

187

 

od panujących nad nami, a najbardziej od 
domowych  dyssensyj

188

, które nas oczywiście  in 

hoc utrumque periculum

189

 podają; niech tylko 

dobry porządek nastąpi, niech jedność  będzie w 
radach i zachowanie praw in rigore

190

, natenczas 

ślubuję,  że gdyby zły król co złego zamyślał, 
więcej by sobie samemu uczynił krzywdy; dobry 
zaś poznałby snadno, że interes swój złączywszy z 
rzeczą pospolitą, w niej by sławie i szczęściu swe 
własne zakładał, zwłaszcza reflektując się nad tem, 
że jest tylko pierwszym stanem rzeczypospolitej z 
trzech stanów złożonej;  że ta compages

191

, jest to 

symbolum

192

  Trójcy przenajświętszej, trzy stany 

jedną rzeczypospolitą czyniąc, w której całości 
nierozerwalnej władza udzielna się zawiera; a 
przez to interes królów, żeby był sprawiedliwy i 
skuteczny, nie może być tylko pospolity z drugimi 
stanami. 

W tej raz perswazji królowie nasi będąc,  że nie 

mogą nigdy odłączyć interesów swoich od general-
nych całej rzeczypospolitej, przyłożą dopieroż 
starania,  żeby ją widzieć  prosperantem

193

 w jak 

najobfitszem szczęściu; jest to tedy pewna, że król 
ani zechce, ani będzie mógł oderwać się od tej unii, 
byleśmy tak statum gubernii

194

 postanowili, żeby 

królowie mieli sposób uczynić przez sławę narodu 
sławę panowaniu swemu i szczęście swoje 
pospolite z nami. Przyłóżmy tedy starania do jak 
najściślejszej kombinacji tych trzech stanów, a w 
nich do ubezpieczenia przewagi jednostajnej i 
wielowładnej rzeczypospolitej, bez której nulla 
salus

195

. 

PRZYPISY 

1

 obserwancji — szacunku, poważania 

2

 obliguje — zobowiązuje 

3

 submisji — podporządkowaniu 

4

 motiva — powód 

5

 suffragia — głosów wyborczych 

6

 exhalacja — parowanie 

7

 exviscerando — wywnętrzaniem się 

8

 in statu libero — w państwie wolnym 

9

 kompresją — ścieśnianie 

10

 wiolencją — gwałtownością 

11

 juxta strictam regulam pactorum conventorum — zgo-

dnie z pacta conventa 

pacta conventa — układ zawierany między przedsta-

wicielami narodu ściśle określającymi warunki, pod jakimi 
elekt otrzymywał koronę 

12

 extra spheram — poza obręb 

13

 praevaleat — przeważała 

14

 ad suam posteritatem — na swe potomstwo 

15

 perennet — na stałe pozostała 

16

 pupillae libertatis — tej źrenicy wolności 

17

 successum — pozytywnego zakończenia 

18

 konfidencją — ufność 

19

 pretextu — powodu 

20

 dyffidencji — nieufność 

21

 statum — państwo 

22

 in turbido piscari — w mętnej wodzie łowić ryby 

23

 rigor — ścisłe zachowanie 

24

 principale objectum — zasadniczym przedmiotem 

25

 stabilire — umocnić 

26

 individue — nierozłącznie, nierozdzielnie 

27

 potestatem seorsivam — władzy oddzielnej 

28

 praejudicium — szkoda 

29

 agit independenter — działa niezależnie 

30

 motiva — powody 

31

 amorem et timorem — miłość i strach 

32

 maxyma e converso — ta zasada odwrócona 

33

 disordinata — rozprężona 

34

 illicitum — niedozwolone 

35

 ad gustum et beneplacitum — zgodnie z umiłowaniem 

36

 causando — powodując 

37

 persewerancji — wytrwałości 

38

 malum — zło 

39

 incurabile — nie do wyleczenia 

40

 pokombinujemy — połączymy 

41

  co prosperabitur in statu — przyniesie korzyści pań-

stwu 

42

 konsyderować — uważać, rozważać 

43

 actus publicos — czyny publiczne 

44

 trophaea — znaki 

45

 ductu — którą wiedzeni 

46

 humanitus — po ludzku 

47

 alias — inaczej 

48

 providendo — z troską o  

49

 konfidencją — zaufanie 

50

 ego facio quodcunque volo, quia nihil volo, nisi quod 

justum est — robię co chcę, gdyż nie chcę niczego, co nie 
jest słuszne 

51

 activitatem — gorliwość działania 

52

 in hac materia — w tej sprawie 

53

 konsyderacje — możliwości 

54

 sors fatalis — los fatalny 

55

 status gubernii — stan rządów  

56

 confusus — bezładny, zamącony 

57

 sine periculo — bez niebezpieczeństwa 

58

 e converso — przeciwnie 

59

 confusus gubernii — bezładny stan rządów 

60

 ullatenus — w pewnym stopniu 

61

 usum salutarem — zbawiennego użytku 

62

 symptomata — objawy 

63

  Vas Poloni non habetis regem. — Imo nos habemus 

regem, sed vos rex habet — Wy Polacy nie macie króla. — I 
owszem mamy króla, ale Was (natomiast) ma król 

64

 oprymować — uciskać, przygniatać 

65

 

dyffidencja — nieufność 

66

 statum — państwo 

67

 cuncta ferit, qui cuncta timet — wszystko zniesie ten, 

który wszystkiego się boi  

68

 status — państwa 

69

 konnexsją — złączenie, powiązanie 

70

 praees non ut de subditis crescas, sed ut illi de te — 

módl się abyś nie wzrastał kosztem ci poddanych, ale aby 
oni wzrastali dzięki tobie. 

71

 vocem activam — prawo głosowania  

72

 opponere — przeciwstawiać 

73

  instrumenta regalia — wykonawcami poleceń króla 

(dosł: narzędziami w ręku króla) 

74

 firmiter — silnie, na trwale 

75

 invigilare — czuwać 

76

 molevoli — niechętnie, nieżyczliwie 

77

 imputaretur pro crimine status — przypisuje się jako 

przestępstwo względem państwa 

78

 impetycyj — roszczeń, domagań się  

79

 oppugnando — atakując 

80

 suspicji — podejrzliwości 

81

 qauderem si ab iss laudarer, quos et vituperare pose 

adverterem — cieszyłbym się, jeśli byłbym chwalony 
również przez tych, których gdy zauważę tego potrzebę, 
będę musiał karcić 

82

 reprobare — odrzucać, ganić 

83

 de modo — o sposobie 

84

 interstitium — okres przerwy w działalności 

85

 jus naturale — prawo naturalne 

86

 indepedenter — niezależnie 

87

 convocare extraordinarie — nadzwyczajnie zwoływać 

88

 curam fatis commitere — troskę powierzyć losowi 

89

 materias status — o sprawach państwowych 

90

 reputari — uchodzić, być uważane 

91

 ob perimentiam casus — z powodu konieczności przy-

padku 

92

 antecedenter — uprzednio 

93

 exekucji — do wykonania 

94

 interstitium — przerwa w działaniu 

95

  tantam ambiguitatem in formalitate status nostri — 

taka chwiejność w formalnym działaniu państwa naszego 

96

 male intentioniatus — o złych zamiarach 

97

  inscia republica — gdy rzeczpospolita jest tego nie-

świadoma  

98

 ab omni constlio — od wszelkiej rady 

99

 fatales ojczyzny eventus — niepomyślne ojczyzny zda-

rzenia 

100

  jus cardinale — prawo główne, zasadnicze 

101

 

materias status sine participatione — o  sprawach pań-
stwowych bez udziału 

102

  perplexitatem expedit koniecznie resolvere — zawi-

łość należy koniecznie rozwiązać 

103

 a cura boni publici — od troski o dobro publiczne 

104

 justitia distributiva — prawo rozdzielania, nadawania 

105

  korrumpują jedne subjecta — psują jednych podda-

nych 

106

 ex primis vacantibus — z pierwszych wolnych (kró-

lewszczyzn) 

107

 recte sentiendi — od słusznego myślenia 

108

 emlumentum — pożytek 

109

 dystrybuta — rozdzielanie 

110

 per jura communicativa — przez prawo do udziału 

111

 aemulum — ubiegającego się 

112

 preferencją — przewagę 

113

 fakcje — związki, sprzysiężenie polityczne 

114

 generaliter — w ogóle 

115

 incorporare — wcielić 

116

 konsyderuje — uznaje  

117

 intraty — dochody, zyski 

118

 componunt — stanowią 

119

 actualiter — w chwili obecnej 

120

 inconvenientius — coś bardziej nieodpowiedniego 

121

 sine ullo salario — bez żadnej zapłaty 

122

 sufiiciens — wystarczający  

123

 indigentiam — potrzebę 

124

 opulentia — obfitość, zasobność 

125

 okkurencjach — przypadkach  

126

 efficere — zdziałać 

127

 dubius eventus — wątpliwy skutek 

128

 successus — wynik 

129

 statum civilem componentes — stanowiące o państwie 

obywatelskim 

130

 dystrybuty — prawa rozdzielania  

131

 inwidyi — zawiści  

132

 ductu — przewodnictwa 

133 

et sine praejudicio — bez szkody, uszczerbku 

134 

non componunt statum — nie stanowią państwa 

135 

cyrkumstancji — okoliczności 

136 

emolumenta — pożytki 

137 

sine dubio — bez wątpienia 

138 

in aequalitate — w równouprawnieniu 

139 

pro contemptu — tego za lekceważenie 

140 

symbolum — znak 

141 

Rex apum aculeo caret — królowa pszczół nie ma 

żądła (dosł: król pszczół) 

142

 emulacja — współzawodnictwo 

143 

venalia subjecta — przekupnymi podwładnymi 

144 

panis bene merentium — chleb dobrze zasłużonych 

145 

campum per exercitium — pole do wykazania się 

przez wypełnianie 

146 

objekcją — zarzut, trudność 

147 

rationabiliter — rozumnie 

148 

possessoribus — posiadającym 

149 

legitime — zgodnie z prawem 

150 

ex justitia distributiva — z prawa udzielania, nada-

wania 

151 

alienare ex territorio — oddać w obce ręce tereny 

152 

ex tali fundo pozwolił usum —  z  takiej posiadłości 

ziemskiej pozwolił korzystać 

153 

sukcesorowi — następcy 

154 

recuperare — odzyskać napowrót 

155 

possidenti — posiadającemu 

156 

dominia — posiadłościami, własnością 

157 

saltem — przynajmniej 

158 

JE 

gratis — za darmo 

159 

inter privatos practicatur — wśród osób prywatnych 

jest stosowany 

160 

pretium — ceną 

161 

intrata — dochód, zysk 

162 

alienacja — oddawanie w cudze ręce 

163 

ad dominium — pod panowanie 

164 

a data — od dnia 

165 

in possessione — w posiadaniu 

166 

valorem — wartość 

167 

restituat — oddał 

168 

in spatio — w okresie 

169 

ad celendum — prawa do zatajenia 

170 

destinatum — przeznaczone 

171 

sustentacją — utrzymanie 

172 

dypendencji — w uzależnieniu, w zależności 

173 

supremam authoritatem — najwyższą powagę 

174 

denotare — podkreślać 

175 

ekonomij — dóbr 

176 

importunom — ludziom niewygodnym, uciążliwym 

177 

intrat — dochodów 

178 

ut princeps non egeat — aby król nie był w biedzie 

179 

detrimentum — ujmę, szkodę 

180 

suspicje — podejrzenia 

181 

conatus — usiłowania, starania 

182 

meruitque timeri, nihil timens — zasłużył, by się go 

bano, sam niczego się nie bojąc 

183 

respectabilius — bardziej godnego szacunku 

184 

ex his praemissis — z tych przesłanek 

185 

in gubernio — w sprawowaniu rządów 

186 

ab extra — tak z zewnątrz 

187 

quam ab intra — jak i od wewnątrz 

188 

dyssensyj — nieporozumień 

189 

in noc utrumque periculum — na jedno i drugie nie-

bezpieczeństwo 

190 

in rigore — w całej (ich) surowości 

191 

compages — spójność 

192 

symbolum — znak 

193 

prosperantem — pomyślnie się rozwijająca 

194 

statum gubernii — stan zarządzenia 

195 

nulla salus — nie ma zbawienia 

MINISTRI STATUS 

Wszystkich panów, tak wielowładnych jako i 

wolnych, rząd zawisł na czterech pryncypalnych 
częściach; tak dalece, że nie masz żadnej takiej 
materii, która by się mogła  agitari in quovis 
gubernio

1

,  żeby się do której z nich nie miała 

regulari

2

. Ten czworaki rozdział dzieli się na 

tytuły: wojny, skarbu, sprawiedliwości i porządku 
generalnego,  alias

3 

jak go zowią  polities

4

. I jako 

cztery elementa, choć sobie przeciwne, concurrunt

5

 

zobopólnie do ożywiania natury każdego 
stworzenia i całego  świata, tak te cztery części 
zjednoczone czynią rządów politycznych szczęście 
i bezpieczeństwo, jedna bez drugiej nie mogąc 
subsistere

6

. 

Nikt nie wątpi,  że wojsko przez skarb się utrzy-

muje, skarbu viceversa

7

, co by za securitas

8

, gdyby 

go wojsko nie strzegło i nie broniło kraju, który 
contribuit

9

 do skarbu? Sprawiedliwość, która pra-

wa stanowi i utrzymuje, potrzebna tak w wojsku, in 
disciplina militari

10

, jako i w administracji skarbu; 

polities zaś i porządek regularitatem

11

 wszędzie 

obserwując, czyni osobliwie stabilitatem gu-
bernii

12

, co się  żywo reprezentuje w czterech mi-

nistrach naszych, kiedy w hetmanie repartycja

13 

wojny, w podskarbim skarbu, w kanclerzu spra- 

wiedliwości, w marszałku dobrego porządku i po-
licji. 
Te cztery części, które constituunt

14

 rząd królestwa: 

wojskiem komendować, w trybunałach sądzić, 
skarbem władnąć, i per politiem

15

 wszystko w ryzie 

trzymać, należą zapewne do jurysdykcji samych 
królów, tam gdzie dziedziczną i zupełną  władzą 
panują; u nas zaś rzeczpospolita podzieliła te cztery 
czcści między czterech ministrów i powierzyła im 
administracją, dawszy im, że tak rzekę,  vicariam 
regum potestatem

16

, aby królowi jako głowie 

rzeczypospolitej, częstokroć  źle o niej za-
myślającej, rąk do exekucji  nie dostawało, gdyż 
ministrowie  status

17

 pospolicie zowią się  brachia 

regalia

18

. Na powadze ich, jak na szali, rzeczpo-

spolita założyła  salutare aequilibrium

19

 między 

majestatem i wolnością, żeby jedna drugą nie prze-
ważała; i ta jest ich prawdziwa funkcja, żeby 
miarkować tak wyniosłość panujących, jak roz-
wiązłość wolności. Zowią się przy tem custodes 
legum

20

; ale ci praw naszych stróżowie są jak żoł-

nierz na warcie w oczach nieprzyjaciela bez broni, 
nie mogąc przy naszym porządku  żadnego  usum 
salutarem

21

 uczynić powierzonej sobie jurysdykcji; 

są to piękne idola, którym się wszyscy kłaniają, 
lubo są nieme, tam gdzie idzie domówić się o 
dobro pospolite; głuche, nie słuchając co im prawo 
każe, i ślepe, przez szpary patrząc na wszystkie 
nieszczęścia ojczyzny. Os habent et non loquuntur, 
aures habent non audiunt, oculos habent et non 
vident

22

. Co tego za przyczyna? Tylko ta, że nikt 

nie może funkcji swojej zadosyć uczynić, póki 
rzeczpospolita sama że tak rzekę, w swojej grun-
townie nie osadzi, której funkcja ta jest; każdego w 
swojej powinności trzymać, nie tak jako się 

dzieje, kiedy siła takich, co się nie tylko w ju-
rysdykcją ministrów wdają, ale nawet usurpant

23 

rządzić samą rzeczypospolitą. 

Zaczem pierwsze nasze staranie być powinno, 

żeby Rzeczpospolita, w decyzjach swoich wielo-
władna, była  intaminata

24

 w powadze swojej, sub 

favore

25

, której snadno będzie każdego na swem 

miejscu osadzić. I tak, co się tknie ministrów, tro-
jaki należy sobie z ich jurysdykcji założyć pożytek: 
pierwszy,  żeby złym królom byli przeszkodą do 
złego, a dobrym pomocą do dobrego; drugi, żeby 
się stali prawdziwe organa rzeczypospolitej, utrzy-
mujące jej powagę i władzę, trzeci, żeby oraz się 
stali  procuratores universales

26

 dobra pospolitego, 

żeby każdy partykularny secundum exigentiam

27 

prawa był bezpieczen prerogatyw swoich. 

Ale warując jurysdykcją ministrom status

28

,  sta-

wa mi w oczach, jako nią  abutuntur

29

 stając się 

aemuli regiae authoritatis

30

, jako ci słudzy rzeczy-

pospolitej częstokroć nad nią panują, i jako nawet 
partykularny, krzywdę często od nich ponosi, 
zwłaszcza od hetmanów, których władza  exorbi-
tans

31

 zawiera w sobie absolutam potestatem

32 

w 

komendzie wojska, co nie może być tylko exosum 
in aequalitate

33

. 

I tu tamuje się  perplexitas

34

 jako solvere to 

dilemma

35

; bo z jednej strony wszystka farraga 

negotiorum

36

 na nich devoluta

37

,  exigit

38

 koniecz-

nie,  żeby mieli należytą  władzę do administracji 
tak wielkich repartycyj; z drugiej straż im będąc 
wszystka powierzona salutis publicae

39

, pytam się: 

et custodem quis custodiet

40

? Przyznam się, żebym 

na to żadnego sposobu nie znalazł, gdybym się 
mego  sistema

41

 nie trzymał, które założyłem  in 

forma gubernii

42

, żeby zawsze i wszędzie rzeczy- 

pospolita była przytomna, jednostajna i wielo-
władna, i która wiążąc  partem cum toto

43

 znosi 

wszystkie trudności, kombinuje wszystkie sposoby, 
do porządnego, szczęśliwego i spokojnego pano-
wania. 

W tym tedy punkcie odsyłam czytelnika ad arti-

culum de modo consulendi

44

, gdzie opisuję, jaka 

powinna być jurysdykcja ministrów, żeby była 
ojczyźnie saluturis

45

, i jakie prekaucje

46

 wziąć na-

leży, żeby jej nie było praejudiciosa

47

, to jest, żeby 

były erygowane cztery consilia ministerialia

48

, 

gdzie by hetmani w jednem, w drugiem 
podskarbiowie, w trzecim kanclerze, w czwartem 
marszałkowie, każdy z nich swojej repartycji 
interesa traktował,  non proprio libitu

49

, ale in 

assistentia

50

 deputatów z senatu et equestri 

ordine

51

, in praesentia

52 

króla, prymasa i marszałka 

sejmowego. To consilium

53

 nie powinno by mieć 

inszej  activitatem

54 

tylko  propenendi, deliberandi, 

et execquendi

55

, co by prawo postanowiło; już zaś 

decisionis

56

, żeby zostało rzeczypospolitej, jako jej 

należy. 

To consilium, jako się tego obszerniej dadzą 

racje, powinno by trwać nierozerwanie tak podczas 
sejmu, jako et in interstitio

57

 sejmu; przez ten spo-

sób uzna każdy,  że zachowuję  tę symetrię, przez 
którą sobie założył obserwować  moderamen

58

 tak 

potrzebne we wszystkich jurysdykcjach a osobliwie 
w tej, którą powinni mieć  ministri status

59

,  żeby 

totum regimen

60

, na nich prawie devolutum

61

, nie 

ujęło władzy  juribus

62

 rzeczypospolitej; alias

63 

zdałoby się, żeby się, z nich cale wyzuła. 

Historia nasza świadczy, jak wiele fatalnych 

przykładów co ojczyzna ponosiła, w jednych oka-
zjach  ex abusu, w drugich ex defectu potestatis 
ministrów

64

; albo nie mając tyle władzy ile po- 

trzeba, albo jej źle zażywając, albo nie mając  re-
quisita merita

65

 do takich wielkich funkcji. Bo król, 

jakom to wyraził, po niewoli rozdając urzędy, czy 
upatrujeż in subjectis capacitatem

66

? Czy obiera do 

buławy takie, w którym by było męstwo i 
experyencja  doświadczona? do skarbu wierność 
intaminata

67

 i ekonomiczna in commertio indu-

stria

68

? do pieczęci  cognitio

69

 wszystkich państw 

interesów, do expedycji i negocjacji potrzebna? do 
laski activitas

70

 i pilność, do zachowania wszędzie 

porządku? — Obviabitur

71

 temu wszystkiemu, je-

żeli moja rada będzie przyjęta, ani się obawiać po-
trzeba utwierdzić jak najlepszą tę jurisdykcję, byle 
z ta dystynkcja żeby była przywiązana  ad mi-
nisteria

72

, nie do ministrów. 

Jeżeli się to zda komu paradoxum, da się to 

snadno poznać, kiedy ministrowie exercebunt

73 

funkcje swoje in consilio

74

, którego życzę, non pro-

prio nutu

75

 jako się dzieje, ale za radą  assisten-

tium

76

, których studium

77

  będzie na to, aby autho-

ritas ministerii

78

  była zachowana w rezolucjach 

każdej repartycji takich, jakie dobru pospolitemu 
convenient

79

; a przy tym invigilabunt

80

,  żeby w 

nich minister personaliter

81

 nie śmiał  praevari-

care

82

, do czego pięć sposobów podaję. 

Pierwszy: rzeczpospolita contineut

83

 w sobie trzy 

wielkie prowincje: Wielkąpolskę, Małąpolskę i Li-
tewską; czemuż by wszystkie trzy nie miały mieć 
swoich ministrów, to jest w koronie, żeby byli 
wielkopolscy i małopolscy? Przez tę akcję umniej-
szyłaby się zbyteczna koronnych ministrów powa-
ga; administracja zaś ich funkcji byłaby exactior

84

, 

będąc podzielona i z mniejszą pracą. 

Drugi arcyzbawienny. żeby ministrowie nie byli 

jako są, dożywotni. Rzeczpospolita rzymska miała 

konsulów, wiemy jaka ich władza była w wojsku, 
w senacie, w sądach: ale ta władza w jednym roku 
się skończyła, po którego expiracji

85

 konsul stał się 

prywatnym jak był obywatelem. Ta odmiana tak 
częsta, nie mogłaby tylko pociągnąć za sobą 
szkodliwe rewolucje. Naśladując jednak choć  in 
parte

86

 ten świątobliwy zwyczaj, życzyłbym,  żeby 

nasi  ministri status byli przynajmniej sześcioletni, 
jako bywali przedtem, hetmani aż do Zamojskiego. 
Dosyć by czasu mieli przez sześć lat administrować 
cum  fructu

87

 swoje funkcje ci, którzy by chcieli 

clarescere

88

 przez swój dozór; i owszem, mając 

czas zamierzony, z większą by się pilnością 
sprawowali, aby in cursu

89

 administracji swojej, 

nabyli reputacji do naśladowania sukcesorom 
swoim godnej. Ci którzy by chcieli na złe zażyć tej 
władzy, byliby powściągnieni  per terminem 
limitatum

90

. Ci na ostatek, którzy by się trafić 

mogli, bez potrzebnych talentów, i cale niespo-
sobni  ad  ministerium

91

, przynajmniejby nie długo 

szkodzili. 

Prawda, że złych choć dożywotnich, mogłaby ka-

rać rzeczpospolita i deponere

92

 z urzędu; ale czy 

nie wiemyż, co by za konsekwencje były z tego 
rygoru u nas, gdzie największe  crimina status

93 

mają swoje patrocinia

94

. I tych także mogłaby rze-

czypospolita nie cierpieć, którzy nie mają  ullam 
capacitatem exercendi ministerium

95

; ale ciężko by 

karać niesposobność, która nie jest grzechem i pre-
tendować tego, co natura nie dała; a zatem czas za-
mierzony  suppeditaret

96

,  że  hoc  malum

97

  stałoby 

się przynajmniej per praescriptionem czasu transi-
torium

98

. 

Jest jeszcze jeden casus

99

 bardzo szkodliwy, któ-

remu tenże sposób zabieżeć może, to jest, kiedy 

minister  emeritissimus

100

, całe prawie życie stra-

ciwszy na usłudze ojczyzny, doczeka się takiej sta-
rości,  że prawie zdziecinnieje; przez co interesa 
jego repartycji tak zaniedbane, że przez koneksją z 
drugimi wszystkim generalnie szkodzić mogą; 
pytam się, co z takim natenczas czynić? Złożyć go 
ex ministerio

101

?  Piaculum

102

 by było tak 

zasłużonego 

civem degradare

103

. Hetman 

naprzykład, też  męstwo w sobie czując co z 
młodszych lat, lubo nie tę przezorność  et 
agilitatem

104

 która z laty tępieje;  turpe senex 

miles

105

, nie da sobie wydrzeć komendy nad 

wojskiem,  lubo salus

106

 ojczyzny przez to 

periclitatur

107

; co za inszy sposób, tylko ten, żeby 

go czas sam prawem determinatus a ministerio

108 

oddalił? 

Mógłby tu kto zarzucić kwestią pozorną i w sa-

mej rzeczy refleksji godną; ta jest, kiedy minister 
się trafi wielkiemi talentami dotatus

109

, wielkiej 

experiencji

110

  przytem nabywszy, wielkie kommo-

da

111

 ojczyźnie przyniósłszy przez czas funkcji 

swojej naznaczony, czy nie byłożby znacznie 
deterimentum

112

, takiego z miejsca ruszać, nie 

mogąc się spodziewać równego w tym, który po 
nim nastąpi? Solwuję tę kwestią, że intali eventu

113

, 

za cóż nie ma być wolno rzeczypospolitej 
prolongować czas in favorem

114

, do drugich sześciu 

lat? Z czego żadne  praejudicium

115

 się nie stanie, 

byle ten wiedział, który sobie na ten respekt 
zasłuży, że jego ministerium nie jest perpetuum

116

, 

żeby się było skończyło  in termino

117

 sześciu lat, 

gdyby  ob  singulare jego meritum

118

, nie 

konfirmowano go in hoc stallo

119

 do drugich 

sześciu; ta sama prolongacja będąc  in usu

120

, 

sprawić może, że się na nie z tem większą pilnością 
zasługiwać będą. 
Trzeci sposób, jakom wyżej życzył generaliter

121

, 

ratione

122

 rozdawania urzędów, tak tem bardziej 

spectat ministeria 

status

123

, 

żeby 

non 

dependeant

124

; od nominacji królewskiej, ale żeby 

ich król z całą rzeczapospolitą obierał; bo jeżeli co 
nie powinno podpadać pod fawor, interes, albo jaki 
respekt, to creatio ministrów status

125

. I którzy by 

prywatny powierzył sprawę swoją takiemu 
plenipotentowi, którego by sobie z najlepszych nie 
wybrał? Rzeczpospolita zdaje najdroższe interesa 
swoje na ręce ministrów, czyni ich swymi 
plenipotentami; nic słuszniejszego,  żeby ich 
obierała, ale nie przez intrygi albo fakcje w takich 
razach przyzwoite, tylko per suffragia

126

 skryte, tak 

jako się dzieje srodze rozsądnie w rzeczypospolitej 
weneckiej, przez co unika się zazdrości i 
niebezpiecznych przebiegów konkurentów; sekret 
będąc 

sacrosancte in dandis suffragiis

127

 

zachowany, zostawuje każdemu 

libertatem 

sentiendi

128

 

według samego sumienia i 

sprawiedliwości. Chciałbym,  żeby  in numero suff-
ragiorum

129

 obserwowana była proporcja, na przy-

kład,  żeby poseł dał jeden calculum

130

, senator 

dwa, a król dziesięć w nagrodę straconego prawa 
nominacji, które miał sam, pro  libitu creare 
ministeria

131

. Zdawałoby mi się także rzecz 

słuszna, żeby nie insi byli kandydaci ad ministeria 
status

132

, tylko sami senatorowie, których sama 

experiencja in tractandis publicis negotiis

133

 do tej 

godności  promovet

134

. A przy tym wszystkich 

honorów promocje, powinny gradatim

135

 

postępować i czynić tę zacną emulację

136

, która do 

zasług zachęca. I tak szlachcic powinien się 
sposobić do senatu, senator zaś do ministerium. Ta 
nadzieja dojść tej godności którejkolwiek kadencji, 
sprawowałaby,  że senator w swojej funkcji 
senatorskiej, tak by się z pilnością zasługiwał, żeby 
go sądzono być godnym 

i sposobnym ad ministerium. 

Dokładam,  że minister powinien by być obrany 

między senatorami tejże prowincji, na której mini-
sterium go obierają, i żeby ten minister, który cur-
sum

137

 swoich sześciu lat odprawi, wracając się do 

senatu, te krzesło zasiadł, z którego by wzięto se-
natora na ministerium. Takowa cyrkulacja uczyni-
łaby pewnie z dobrego ministra dobrego senatora, 
jako i z dobrego senatora wielkiego ministra; a oso-
bliwie gdyby ten zwyczaj wprowadzić, żeby mini-
ster  per modum diarii

138

  expiracji

139

 swego czasu 

podał memoriał ad archivum

140

, gdzie żeby wyraził 

wszystkie cyrkumstancje administracji swojej, 
przydając swoje zdanie, jako filum  negotiorum

141 

trzymał,  żeby to, co dobrego in statu

142

, nie pso-

wało się, a to co zepsowanego, żeby się naprawiło. 
Niechby przy tym reprezentował w jakiej sytuacji 
zastał  negotia

143

 repertycji swojej i w jakiej jej 

oddaje, tak dalece, że sukcesor jego nie byłby no-
wicjuszem, mając przed oczyma oświecenie, jako 
sobie ma postępować, i widząc  ex actibus 
antecesora swego fructus  salutares

144

, starałby się 

pewnie jeszcze lepiej w nich excellere

145

, jako i 

poprawić, co by znalazł defectuosum 

146

. 

Czwarty sposób, jeżeli zechcemy jakom życzył 

antecedenter

147

  władzę królewską określić, tak że-

by nie mogła w niczem agere

148

, tylko per instru-

menta ministerialia

149

, tak należy circumscribere

150 

ministrów,  żeby nic nie czynili bez wiadomości 
królewskiej, wszystkie actus publici

151

 nie mogąc 

się dziać, tylko pod jego imieniem; a do tego moja 
atencja pryncypalna w tem, żeby nigdy i w niczem 
nie rozrywać nierozdzielnej unii trzech stanów rze-
czypospolitej. Król będąc pierwszym, powinien 
wszędzie praeesse

152

; nie idzie za tem, żeby się co 

stało według jego woli, ale że ministrowie byliby 
ostrożni, mając tak poważnego dozorcę nad sobą. 
Ta vicissitudo

153

, gdyby król nie mógł nic do skut-

ku przyprowadzić bez ministrów, a ministrowie nic 
i pomyślić bez króla, sprawiłaby zapewne 
pożądaną inter status

154

 harmonią, i z tej naturalnie 

konsekwencji biorę. 

Piąty sposób, który mi zostaje do podania w tej 

materii, przekładając dwojakie praejudicium

155

, 

które rzeczpospolita ponosić może  ex jurisdictio-
ne

156

 ministrów, ta bowiem in libero regno

157

 cale 

insza będąc, wielkiej potrzebuje ostrożności;  in 
absoluto

158

 minister zwyczajnie albo czujnego mo-

narchy ślepo exequitur

159

 wolą, albo niedbałego w 

interesach państwa swego tak opanuje, że i pań-
stwem i monarchą samym rządzi, — u nas obojgu 
temu zabieżać potrzeba, to jest, żeby nasi mini-
strowie, jako passim

160

 się dzieje, non 

conniveant

161 

królowi przestępującemu; 

e 

converso

162

, widząc w panu wszelką aplikację i 

staranie około dobra pospolitego, żeby mu 
dopomagali, i żeby przy jakiej pożądanej 
cyrkumstancji in favorem

163

 ojczyzny, wzięli sobie 

pro  simbolo

164

 szachownicę, nad którą napisano: 

Ars uni attendere regi

165

. 

Co się nieomylnie stanie per consilia ministeria-

lia

166

, których życzę; tam bowiem rzeczpospolita 

rozeznać snadno będzie mogła co za dyspozycja w 
królu; czy jego conatus

167

 zgadzają się z prawem i 

z dobrem pospolitem, kiedy w oczach jej królowie 
expedycje czynić  będą z kanclerzami, tak we-
wnętrznie w interesach królestwa jako i postronne 
w negocjacjach cudzoziemskich. Tam interesa woj-
skowe  examinować

168

  będą z hetmanami; tam z 

podskarbiemi skarbowe et commercii

169

; tam na 

ostatek z marszałkami przypilnują, aby w każdej 
poli- 

ties

170

 była zachowana i dobry porządek  manu 

teneat

171

 wszystkie postanowienia; zgoła jednym 

słowem, nie widzę nic conformius statui nostro

172

, 

jako to, kiedy rzeczpospolita władzę swoją  in tot 
partes

173

 podzieloną, będzie miała  per hoc subsel-

lium concentratam

174

 jako do jednego punktu, we-

dług  axyoma jurysprudencji

175

;  Apud eum, qui 

communicat imperium, summa vis imperii 
remanet

176

; król limitatam mając potestatem

177

, a 

ministrowie  moderatam

178

, stanie się na ostatek 

przez takową kombinacją  funiculus triplex per 
nexum indissolubilem

179

 trzech stanów jednostajnej 

rzeczypospolitej. 

PRZYPISY 

1

 agitari in quovis gubernio — dokonywać w jakimkol-

wiek rządzeniu  

2

 regulari — odnosić się  

3

 alias — inaczej 

4

 polities — ład, porządek 

5

 concurrunt — współdziałają  

6

 subsistere — istnieć 

7

 viceversa — na odwrót 

8

 securitas — bezpieczeństwo 

9

 contribuit — wpłacił daninę 

10

 in disciplina militari — w karności żołnierskiej 

11

  polities zaś i porządek regularitatem — ład zaś i po-

rządek prawidłowość 

12

  stabilitatem gubernii — stałość w sprawowaniu 

rządów  

13

 repartycja — właściwy (odpowiedni) udział  

14

 constituunt — stanowią  

15

 per politiem — ładem, porządkiem 

16

  vicariam regum potestatem — zastępczą  władzę kró-

lewską 

17

 status — państwo 

18

 brachia regalia — ramionami królewskimi 

19

 salutare aequilibrium — zbawienną równowagę  

20

 custodes legum — strażnikami prawa 

21

 usum salutarem — zbawiennego użytku 

22

 os habent et non loquuntur, aures habent non audiunt 

oculos habent et non vident — usta mają a nie mówią, uszy 
mają a nie słyszą, oczy mają a nie widzą 

23

 usurpant — przywłaszczają bezprawnie 

24

 intaminata — nieskalana, czysta 

25

 sub favore — pod przychylnością 

26

 

procuratores universales — powszechnymi 

zarządcami 

27

 secundum exigentiam — zgodnie z wymogami 

28

 status — państwa  

29

 abutuntur — nadużywają, wyzyskują  

30

  aemuli regiae authoritatis — rywalami powagi kró-

lewskiej 

31

 exorbitans — nadzwyczajna 

32

 absolutam potestatem — władzę absolutną 

33

  exosum in aequalitate — czymś znienawidzonym w 

równouprawnieniu  

34

 perplexitas — zawiłość 

35

 solvere to dilemma — rozwiązać ten probiem  

36

 farraga negotiorum — wielorakość spraw  

37

 devoluta — spadająca  

38

 exigit — wymaga 

39

 salutis publicae — o zbawienie publiczne  

40

  et custodem quis custodiet — a strażnika kto będzie 

strzegł 

41

 sistema — systemu  

42

 in forma gubernii — w sposobie sprawowania rządów 

43

 partem cum toto — część z całością 

44

  ad articulum  de modo consulendi — do części 

(mówiącej) o sposobie radzenia  

45

 saluturis — zbawienna 

46

 prekaucje — środki ostrożności 

47

 praejudiciosa — szkodliwe, krzywdzące 

48

 consilia ministerialia — rady ministralne 

49

 non proprio libitu — nie według własnego upodobania 

50

 in assistentia — przy udziale 

51

 et equestri ordine — stanu rycerskiego 

52

 in praesentia — w obecności 

53

 consilium — rada 

54

 activitatem — zakresu działania, działalności 

55

 

propenendi delibsrandi, et exequendi — 

proponowania, rozważania, i omawiania  

56

 decisionis — podejmowanie rozstrzygnięć 

57

 et in interstitio — w okresie przerwy w obradach 

58

 moderamen — należyte umiarkowanie  

59

 ministri status — ministrowie państwa 

60

 totum regimen — cały ster rządów 

61

 devolutum — spoczywający  

62

 juribus — prawom 

63

 alias — inaczej 

64

 ex defectu potestatis ministrów — w jednych okazjach 

z nadużycia, w drugich z niedostatku władzy ministrów 

65

 equisita merita — wymaganych zasług 

66 

in subjectis capacitatem — wśród poddanych 

właściwe uzdolnienia 

67 

intaminata — nieskalana, czysta 

68 

in commertio industria — w handlu i przemyśle 

69 

cognitio — znajomość 

70 

activitas — moc działania 

71 

obviabitur — czy stoi coś na przeszkodzie 

72 

ad ministeria — do urzędów ministerialnych 

73 

exercebunt — będą sprawowali 

74 

in consilio — w radzie 

75 

non proprio nutu — nie samowolnie 

76 

assistentium — współuczestniczących 

77 

studium — staraniem 

78 

authoritas 

ministerii — powaga urzędu 

ministerialnego 

79 

convenient — odpowiadają 

80 

invigilabunt — będą czuwali 

81 

personaliter — osobiście 

82 

praevaricare — naruszać prawa 

83 

coutinet — zawiera 

84 

exactior — skuteczniejsza 

85 

expiracji — upływie 

86 

in parte — w części 

87 

cum fructu — owocnie 

88 

clarescere — dać się pokazać 

89 

in cursu — w czasie trwania 

90 

per terminum limitatum — ograniczonym terminem 

91 

ad ministerium — do pełnienia funkcji ministra 

92 

deponere — złożyć 

93 

crimina status — przestępstwa państwowe 

94 

patrocinia — piecze, obrony 

95 

ullam capacitatem exercendi ministerium — żadnej 

zdolności do pełnienia urzędu ministra 

96 

suppeditaret — tu: spowodowałby 

97 

hoc malum — to zło 

98 

per praescriptionem czasu transitorium — dzięki 

określeniu czasu (trwania urzędu) przejściowe 

99 

casus — przypadek 

100 

emeritissimus — najbardziej zasłużony 

101 

ex ministerii — z urzędu ministra 

102 

piaculum — czymś złym 

103 

civem degradare — obywatela złożyć z urzędu 

(pozbawić godności) 

104

 et agilitatem — ruchliwość, chęć działania 

105

 turpe senex miles — haniebny to żołnierz, starzec 

106

 salus — zbawienie, ratunek 

107

 periclitatur — jest narażony 

108

 determinatus a ministerio — określony z urzędu 

109

 dotatus — obdarzony 

110

 experiencji — doświadczenia 

111

 kommoda — korzyści 

112

 detrimentum — szkodą, uszczerbkiem  

113

 intali eventu — w takim przypadku  

114

 in favorem — na korzyść  

115

 praejudicium — szkoda, krzywda 

116

 perpetuum — wieczne  

117

 in termino — w terminie 

118

 ob singulare jego meritum — dla szczególnych jego 

zasług 

119

 in hoc stallo — na tym stanowisku 

120

 in usu — stosowaną (dosł.: w użytku) 

121

 generaliter — ogólnie, w ogóle 

122

 ratione — tu: odnośnie, co do 

123

 spectat ministeria status — odnosi się do urzędów mi-

nisterialnych 

124

 non dependeant — nie zależały 

125

 creatio ministrów status — ustanowienie ministrów 

państwa  

126

 per suffragia — oddawanie głosów, głosowanie 

127

 sacrosancte in dandis suffragiis — ściśle przy odda-

waniu głosów 

128

 libertatem sentiendi — wolność sądzenia 

129

  in numero suffragiorum — w liczbie oddanych 

głosów  

130

 calculum — gałka do głosowania, głos  

131

 pro libitu creare ministeria — do dowolnego miano-

wania ministrów 

132

 ad ministeria status — na urząd ministra 

133

  experiencja in tractandis publicis negotiis — 

doświadczenie w prowadzeniu spraw publicznych 

134

 promovet — tu: przeznaczać (dosł.: wynosi na wyższe 

stanowisko) 

135

 gradatim — stopniowo 

136

 emulacją — współzawodnictwa 

137

 cursum — okres 

138

 per modum diarii — w formie protokołu 

139

 expiracji — w momencie wygaśnięcia, upływu 

140

 ad archivum — do archiwum 

141

 filum negotiorum — sposób postępowania w załatwia-

niu spraw 

142

 in statu — w państwie 

143

 negotia — sprawy właściwe 

144

  ex actibus antecesora swego fructus salutares — z 

dokonań poprzednika swego pożytki zbawienne 

145

 excellere — górować, celować  

146

 defectuosum — błędnego  

147

 antecedenter — poprzednio  

148

 agere — działać 

149

 per instrumenta ministerialia — urzędy ministrów 

150

  circumscribere — jasno określić zakres działania, 

dosł.: opisać 

151

 actus publici — akty publiczne 

152

 praeesse — być na czele, kierować 

153

 vicissitudo — wzajemna zależność 

154

 inter status — między stanami 

155

 

praejudicium — szkody, krzywdy, uszczerbki 

156

 ex jurisdictione — z władzy rządzenia 

157

 in libero regno — w wolnym królestwie 

158

 in absoluto — w absolutnym (królestwie) 

159

 exequitur — wypełnia 

160

 passim — w różnych miejscach 

161

 non conniveant — nie pobłażali 

162

 e converso — a przeciwnie 

163

 cyrkumstancji in favorem — dla pomyślności, na ko-

rzyść 

164

 pro simbolo — za wzór 

165

 ars uni attendere regi — sztuka czuwania nad jednym 

królem 

166

 per consilia ministerialia — narady ministerialne  

167

 conatus — zamierzenia  

168

 examinować — rozważać  

169

 et commercii — handlu 

170

 polities — porządek, ład 

171

 manu teneat — silną rękę utrzymywał 

172

  conformius statui nostro — odpowiedniejszego 

państwu naszemu 

173

 in tot partes — na tyle części 

174

 per hoc subsellium concentratam — przez tą instancję 

skupioną 

175

 axyoma jurysprudencji — porzekadła prawniczego  

176

 apud eum, qui communicat imperium, summa vis im-

perii remanet — największa siła w sprawowaniu wła- 

dzy jest u tego, kto dopuszcza (innych) do współudziału we 
władzy 

177

  limitatam mając potestatem — ograniczoną mając 

władzę 

178

 moderatam — umiarkowaną, określoną  

179

  funiculus triplex per nexum indissolubilem — 

sznurem potrójnym dzięki węzłowi nie do rozwiązania 

SEJM 

Na tym tak zwanym kongresie, gdzie każdego 

szlachcica potestas

1

 się wydaje i lubo na nim per-

sonaliter

2

 wszyscy non comparemus

3

, z tem więk-

szą jednak powagą ci, którzy od nas delegati, nas 
representant

4

, ponieważ  non agunt

5

, tylko mocą 

naszą characterisati

6

, i gdy ich activitati committi-

mus sortem nostram

7

  z pryncypałów stajemy się 

prawda partykularnymi w słuchaniu ich decyzji, ta 
jednak nie mniej nas zdobi, nie mogąc być fe-
rowana, tylko in virtute

8

 konsensu naszego, deri-

vando oryginaliter

9

 od nas, od danej na to, że tak 

rzekę, plenipotencji naszej; byle, jakom to obszer-
nie wywiódł  in articulo praecedenti

10

, i co tu po-

wtórzyć muszę, rzplta na sejmie znajdowała się w 
zupełnym swoim komplecie, tak, żeby każdy część 
jej czyniący, znajdował się w posłach 
województwa swego, według tego nieomylnego 
axyoma; omnes debent nosse quod agitur, quoties 
omnium causa agitatur

11

. 

Wystawując sobie naturam  sejmów naszych, nie 

widzę nic równego in forma gubernii

12

 wszystkich 

państw i królestw, ponieważ zawierają w sobie 
wszystkie  genera

13

 rozmaitych rządów,  monarchi-

cum, democraticum i  aristocraticum

14

; i tak w 

trzech stanach zgromadzonych inspirat

15

 każdemu 

respekt 

Regia Majestas

16

; ufność,  prudentia

17

  senatu; 

miłość ojczyzny, zelus et activitas

18

 stanu 

rycerskiego; a przy tym, co może być 
doskonalszego, jako taki kongres, który ma cum 
libertate sentiendi absolutam potestatem 
decidendi

19

? A czegóż więcej potrzeba i jakoż się 

nie spodziewać  emanantem

20

 z takiego zjazdu 

ojczyźnie  prosperitatem

21

? Jednak, proh, dolor

22

! 

Ta nas nadzieja często zwodzi. — Żebym się 
doświadczył dla czego, i co ją tamuje, wnijdę we 
wszystek proceder sejmowania naszego. 

I zaczynam a primo actu

23

, od elekcji marszałka 

sejmowego, który poprzedza konkurencja o laskę, i 
ta zaczyna generare semina dissensionum

24

, i jako 

finis ab orygine pendet

25

, tak pospolicie ten począ-

tek sejmu, kiedy się zaczyna w zamieszaniu, 
kończy się w niezgodzie; a jeszcze większa, kiedy 
na obieraniu marszałka, często sejm nie zacząwszy 
się kończy; i nie dziw, ponieważ cierpimy takie 
głosy, które żadna libertas sentiendi

26

 nie powinna 

authorisare

27

, to jest, kiedy kto, a jeszcze passive

28

, 

pod stara laską wniesie jaką materią, z tą klauzulą, 
że nie pozwoli na obieranie, jeżeli to nie stanie, 
czego się dopomina. 

Na zniesienie tak niesłychanej exorbitancji

29

, nie 

trzeba nowych sposobów szukać, tylko się prawa i 
usitatam praxim

30

 trzymać,  vigore

31

 którego nikt 

się oderwać nie powinien, póki marszałek nie 
będzie obrany; do obrania zaś  żadna kontrowersja 
nie może przeszkodzić, ponieważ nie przez 
powszechną zgodę, ale per pluralitatem votorum

32

 

bywa obierany, do czego jeszcze siła dopomogą 
tacita suffragria

33

, których generaliter

34

  życzę we 

wszystkich elekcjach. 

Drugi  actus

35

 ceremonialny po obraniu marszał-

ka, jest zwyczajnie, że izba poselska idzie do se-
natu króla przywitać, skąd powróciwszy zabiera 
do- 

piero activitatem

36

 i zaczyna traktować materie

37 

in 

ordine

38

 do formowania konstytucji. Na pierwszej 

zaraz sesji wydają się trzy obstacula

39

 do po-

żądanego obrad naszych skutku: pierwsze, że się 
wszystko  palam

40

 traktuje bez żadnego sekretu; 

drugie,  że każdy inszą wnosi materią, w których 
farrago

41

 i różność,  żadnej dopuścić nie może re-

zolucji; trzecie, że nie masz żadnej obserwancji 
liberi veto

42

, bo niech kto jak najbardziej kontra-

dykuje

43

, nie przełamie upornego zdania, i ta dys-

puta trwa bez końca,  excitando

44

 coraz nowe 

kolizje. 

Co do pierwszego, niepotrzebna moja perswazja, 

co każdy przyznać musi, że najlepsze rezolucje i 
postanowienia tak w pewnych cyrkumstancjach

45

 

od sekretu zawisły,  że będąc odkryte nie tylko się 
wykonać nie mogą, ale owszem zaszkodzić, kiedy 
je malevoli

46

 wiedząc, przeciwko nam samym 

zażyć zechcą; dlatego wszyscy monarchowie tak 
wielkie koszta łożą,  żeby wiedzieć, co się w 
najsekretniejszych gabinetach traktuje; my im 
ochraniamy tego kosztu; nie trzeba im szpiegów, 
aby wiedzieć nasze rady; sami się z niemi 
wydajemy, a zatem nikt temu nie sprzeczy, czego 
życzę, żeby obrady nasze odprawowały się semotis 
arbitris

47.

 

Co do drugiego, jeżeli w trybunałach sprawy 

przywołują z regestru, dopieroż tam gdzie sprawa 
ojczyzny  agitatur

48

, należy  instituere

49

 porządek, 

żeby się nie godziło nowej materii wnosić, póki raz 
wniesiona nie będzie decydowana. 

Co do trzeciego, żeby każdy mógł  uti pleno li-

bere sentiendi, sine praejudicio

50

 dobra 

pospolitego,  et sine periculo

51

 zakończenia sejmu, 

rozumiałbym 

hanc methodum instituere

52

; 

proponuje który poseł jaką materią, jeżeli na nią 
zajdzie immeditate

53 

zgoda powszechna, nie trzeba 

więcej, tylko ją zapi- 

sać w protokule, in vim

54

 konstytucji; jeżeli zaś 

zajdzie kontradykcja, dać czas do kontrowersji, 
byle nie odstępować od tejże materii, która 
kontradykowana; przez te kontrowersje, może 
affirmans jako i negans rectificari

55

,  że albo ten 

dobrowolnie odstąpi od swojej illacji

56

, albo drugi 

convictus

57

 od swojej kontradykcji; marszałek zaś 

sejmowy powinien by notować racje pro et contra, 
któremi by się zbijano; i jeżeli by żadne przełamać 
nie mogły,  żeby  finaliter

58

  je rekapitulował, i 

dopiero pytał się, jeżeli zgoda powszechna na tę 
materią; natenczas, jeżeliby  contradicens

59

 chciał 

jednakowo perseverare

60

 w swej kontradykcji, per 

sacram observantiam liberi veto

61

, nie powinno się 

już o tem mówić, ale przystąpić do inszej; i tym 
sposobem  successive

62 

do wszystkich, idąc 

gradatim

63

 za zwyczajem sejmowania. 

Rozumiemy,  żeśmy siła dokazali, kiedy izba po-

selska łączy się senatem; tam jednak, jak na nowe 
zaczynają się dysputy, bez respektu na majestat 
tronu, bez konsyderacji na powagę senatu, bez re-
fleksji na siebie samych; czas upływający, i do ter-
minu sejmu zbliżający,  jednych praemit, drugich 
nausea

64

 bierze z tak nieporządnego i nieskutecz-

nego sejmowania, wszystkich chęć do zakończenia, 
motus in fine velocior

65

, ani czasu nie masz do de-

liberacji, ani cierpliwości do żadnej refleksji, sama 
precypitacja

66

 w tumulcie i zamieszaniu dyktuje 

konstytucje;  tandem

67

, jeżeli nikt z protestacją nie 

wynajdzie, a na nic się nie zgodziwszy, na to tylko 
powszechna zgoda zachodzi, że wszyscy jednym 
głosem wołają na marszałka, żeby żegnał kongres, 
którego pospolicie taki koniec: a z takiego końca 
początek wszystkich nieszczęśliwości, którym 
obvia- 

re

68

 nie podobna, wyzuwszy się z jednego sposobu 

ratowania się przez sejm. 

My na to jednak spokojni, rozjeżdżamy się tak 

bezpieczni, jak gdybyśmy byli pewni, że kto o nas 
radzi, a w samej rzeczy tak przyzwyczajeni do cier-
pienia, że znosimy cum indifferentia

69

 co nas boli, 

podobni owemu filozofowi, który w wielkich bole-
ściach protestował się:  Nihil agis dolor, quamvis 
sis molestus, nunquam confitebor te esse malum

70

. 

Rozumiem jednak, żeby nas ta filozofia porzuciła, 
gdybyśmy się nie bali naruszyć wolności, chcąc 
trzymać w ryzie to, co jej abusus relaxat

71

; biorę ja 

tę  śmiałość pokazać,  że się mylimy in hoc sup-
posito

72

, i że wolność prawdziwa być nie może 

tylko  bene ordinata

73

, i owszem, że ją dobry 

porządek przyczynia i gruntuje. 

Nie odstępując od mojej materii sejmu, przekła-

dam sobie gradus  czworakie, które powinny być 
obserwowane w radach sejmowych; nie mogę ich 
lepiej komparować, jako ad productionem

74

 natury 

w rzeczach stworzonych; i tak na przykład, biorę 
drzewo, którego pierwsza qualitas

75

 jest być szcze-

pionem na dobrym i rodzajnym gruncie, żeby się 
przyjęło i konserwowało; tak we wszystkich ra-
dach, pierwsze zagajenie powinno być przed 
propozycją; ta zaś powinna być założona na 
dobrym fundamencie, nie tylko urgentis 
necessitatis

76

, ale et conservationis

77

, to jest: nie 

tylko  providendo statuti praesenti

78

 interesów 

publicznych, ale oraz praevidendo casus futuros

79

. 

Druga cyrkumstancja produkcji natury jest: cultura 
drzewa szczepionego, bez której zapewne 
zdziczeje;  per hanc  culturam

80 

wyraża się 

deliberacja potrzebna nad propozycją, przez którą 
trzeba obciosać niepotrzebne i zawadzające, że tak 
rzekę, gałęzie, tak, propozycja rozsąd- 

nie okrzesana, fructum salutarem

81

 ojczyźnie przy-

niosła. Trzeci progressus

82

 drzewa szczepionego 

jest: owoców dojrzałość; do czego nie może się 
lepiej komparować, jako decyzja matura

83

 obrad 

naszych, która adimplet

84

 przez swoją dojrzałość 

desideria publica

85

; czwarty termin rodzącego 

drzewa jest: pożytek pochodzący z pracy i starania 
koło niego; ten pożytek dependet

86

 w obradach od 

exekucji

87

, która powinna wszelkie emolumenta

88

 

przynosić doboru pospolitemu. 

Żebym to w szczególności lepiej explikował, idę 

naprzód  ad  modum proponendi

89

,  życząc,  żeby po 

obraniu marszałka izba poselska złączyła się z se-
natem;  żeby  senat vota

90

 swoje według zwyczaju 

odprawował; te vota  żeby się zaczynały od mini-
strów status, jako mających większą  eksperyencją 
in negotis publicis

91

, które według repartycji są po-

dzielone pomiędzy ministrów; te wszystkie vota ży-
czyłbym sobie, żeby były podane na piśmie do rąk 
marszałka, który je odebrawszy, powrócić by po-
winien z posłami do izby poselskiej, tanquam ad 
officinam legum

92

, jako ją zowiemy, gdzie także 

należałoby, 

żeby posłowie 

per turnum

93

 

województw votowali, dla porządku,  żeby jeden 
przed drugim nie wpadał w głosy, z rozmaitemi 
materiami; te vota  zebrane w instrukcji 
województw,  expedit

94 

żeby także marszałek 

poselski notował; po których zakończonych, 
życzyłbym sobie, żeby je in unum scopum

95

 zebrał. 

Primo.  Materie które były, jako jest zwyczaj, od 
króla proponowane na sejmiku. Secundo. Ex votis

96

 

ministrów status i senatorów. Tertio.  Z głosów 
wszystkich posłów, to jest z instrukcji wszystkich 
województw; i żeby synopsim

97 

wszystkich materii 

uczyniwszy, czytał ten memoriał w izbie 
poselskiej, żeby jeszcze do niego przy- 

dać, jeżeliby co zapomniano, sane intelligendo

98

, 

nie przypuszczając  żadnej kontrowersji, gdyż 
takowy memoriał podpisany, służyłby  pro 
instrumento publico

99

, zawierający w sobie 

wszytkie  materie cujuscunque generis

100

, tak 

dalece,  że nikt by się  ex civibus

101

  nie znalazł, 

którego by się  desiderium

102 

nie pomieściło; tym 

także sposobem zabiegłoby się dwojakiej 
inkonweniencji

103

; pierwszej, że zwyczajnie razem 

wszystkie  materie propponuntur

104

, a żadna  non 

deciditur

105

; drugiej, że na pierwszej często 

wniesionej materii, czas wszystek sejmowania 
consumitur

106

. 

Drugi actus obrad publicznych jest deliberacja, 

która nie może się zgodzić z tym tumultem; i ha-
łasem, jakim distrahimur od potrzebnej aplikacji

107 

trzeba i własne pasje w sobie uśmierzyć,  żeby ro-
zeznać między pożytkiem a szkodą, między spra-
wiedliwością a krzywdą, między prawdą a fałszem, 
między czem wątpliwem a pewnem, i między pry-
watnym a publicznym interesem. Przy takowej 
dyspozycji, może się spodziewać,  że deliberacje 
osądzą, co może być w proponowanych materiach 
pożytecznego dobru pospolitemu, byle 
principaliter

108 

było postanowione, com  in 

praecedenti articulo

109 

życzył i co tu reasumując, 

nie mogąc dosyć enucleare

110

 tę ideam, która ściśle 

drogę  łatwą i bezpieczną  ad  progressum 
consiliorum

111

, i która znosi wszystkie abusus 

evertentes statum

112

. 

Życzyłbym tedy, postępując  in modo

113

 sejmo-

wania, żeby marszałek poselski, zebrawszy wszyst-
kie materie, które mają być proponowane, w jeden 
memoriał, tenże memoriał w cztery classes

114

 roz-

dzielił, wybrawszy z generalnego memoriału, i 
seorsive

115

 dzieląc materie: skarbowe, wojenne, 

pieczętarskie, i co ad  politiem

116

 należą, każdy 

memoriał 

oddawszy ministro status, który by contineret

117

 

materie jego repartycji; a przy tym generalną depu-
tacją  żeby uczynił marszałek poselski do czterech 
izb, (że ich nazwę) ministerialnych, które by się 
zwały: jedna wojenna, druga skarbowa, trzecia pie-
czętarska, a czwarta marszałkowska. 

Co do deputacji izby poselskiej należy, to notan-

dum

118

,  że trzeba żeby każde województwo miało 

necessario

119

 ośmiu posłów; — racja tego ta, żeby 

w każdej ze czterech izb było po dwóch posłów z 
każdego województwa, podczas sejmu; po sejmie 
zaś, jakom to już namienił, żeby czterech, to jest po 
jednym z każdego województwa, znajdowało się w 
każdej repartycji, a czterech wracało się do swojej 
prowincji  ad formandum consilium particulare 
palatinale

120

, i na niem w tej funkcji zasiadając, 

którą exercebat

121

 na sejmie. 

Przykładem tu intra parenthesim

122

, żeby ten po-

rządek nigdy nie ustawał,  expediret

123

 na sejmiku 

czterech supernumerarios

124

 obrać, którzy by na to 

tylko byli, żeby mogli suplere defectum

125

 którego 

z ośmiu, jeżeliby przez śmierć albo chorobę nie 
mógł się znajdować  in suo stallo

126

,  ad  haec 

consilia ministeriala

127

, których mamy już 

speciem

128

 w sesjach prowincjonalnych; — król by 

rozdzielił cały senat na cztery części, deputując do 
każdej izby ministerialnej secundum talenta 
subjectorum

129

, to jest: sposobnych do wojennych 

materii,  ad  consilium  ministeriale

130

 tej repartycji, 

et per consequens

131

 do skarbowej, do 

pieczętarskiej i do marszałkowskiej. 

Te  consilia

132

 formowane z senatorów i posłów 

ze wszystkich województw powinny by się odpra-
wować  sub directione

133

 króla, et in assistentio

134 

prymasa i marszałka poselskiego; a tak in quolibet 

consilio

135

 znajdowały by się trzy stany: król, senat, 

i  equestris ordo

136

; dlatego żeby mogły być 

praesentes

137

, trzeba żeby każde consilium

138

 miało 

swój dzień uprzywilejowany, żeby król, prymas i 
marszałek mogli assistere

139

 na każdem, jednem po 

drugim; i tam by się deliberacje odprawowały suo 
ordine

140

, według materii do propozycji zebranych 

od marszałka poselskiego in colloquio familiari

141

, 

nie sadząc się na niepotrzebne w mowach 
elokwencje, w których więcej słów niż sensu; tych 
deliberacyj powinien marszałek trzymać protokół, 
konotując na którą materią izba ministerialis się 
ugodziła, i na którą była kontradycja, specyfikując 
racje; a to dla tego, bo cztery dni w tygodniu daw-
szy na sesją osobną każdej izbie, piąty dzień po-
winien by być decretorius

142

, destinatus

143

 na zgro-

madzenie tych czterech izb, ad formandum corpus 
integrum

144

 rzeczypospolitej, która sama mając jus 

decisionis

145

, z relacji marszałka i ministra snadno 

by mogła rozeznać, co justum et aequum 

146

 w ma-

teriach stricte et accurate eksaminowanych in con-
siliis ministorialibus

147

, decydować pro opportuni-

tate boni publici

148

, za zgodą powszechną i 

stanowić prawa i konstytucje; i tam by się w tem 
generalnem zgromadzeniu interesa różnych 
repartycyj kombinowały, które powinny mieć z 
sobą relację. 

Ten  modus  decisionis

149

, w niczem nie jest od-

mienny zwyczajnemu, który practicatur

150

 tylko w 

tem,  że  naturalius

151

 spodziewać by się potrzeba 

decyzji  nullo contradicente

152

, gdyby ją  praecede-

ret

153

 tak natura deliberatio in consiliis ministeria-

libus

154

, jako i w tem, że tego dnia, którego by się 

cztery izby złączyły, to jest cała rzeczpospolita, nie 
było by racji deliberować, ani deliberując dysputo-
wać, ponieważ już każdy, tak senator, jako i poseł 

seorsive

155

 deliberował in consilio ministeriali

156

; a 

zatem rzeczpospolita zgromadzona, wiedząc 
wszystkich opinie, nie miałaby co inszego czynić, 
tylko  proferre

157

 decyzje per verbum: placet

158

, w 

materiałach dobrze egzaminowanych. 

To zaś pokładam, że sesje ministerialne powinny 

by się zaczynać  ab  examine

159

 ostatniego sejmu 

konstytucji, jeżeli są egzekwowane ad  mentem

160

 

rzeczypospolitej,  żeby nowych praw nie stanowić, 
dawnych nie obserwując

161

. 

Czwarty  actus  obrad publicznych jest egzekucja, 

bez której insze, by najdoskonalsze, nic nie ważą; 
nim sposób do niej podam, muszę uczynić dygresją 
nad czasem zamierzonym do sejmowania, co nie 
może  subsistere

162

, jeżeli chcemy w dobrym po-

rządku gubernium

163

 państwa postawić; gdyż to nie 

jest rzecz pojęta,  żeby po skończonym lub zerwa-
nym sejmie, takie królestwo jak nasze, mogło być 
bez rady, o czem fusius

164

 na innem miejscu; tu 

tylko  ex occasione

165

 egzekucji praw namieniam, 

żebym życzył sześć niedziel sejmowania obrócić w 
sześć miesięcy, po których ekspiracji

166

, z dwo-

jakich wojewodów, jakom ich antecedenter

167

  ży-

czył, jeden by powracał do swego województwa z 
czterema posłami,  ad  formandum consilium pala-
tinale

168

,  i trwałby w tej funkcji, póki by się nie 

luzował z swoim kolegą, na pierwszej kadencji no-
wego sejmu; który to jego kolega zostałby na 
swojem miejscu in consilio ministeriali

169

,  na któ-

rem zasiadał podczas sejmu, ponieważ to 
consilium, żeby perpetuum

170

 i nieprzerwane trwało 

dominium

171

 

Rzeczypospolitej, zostałoby 

jednakowo miasto senatus consilii

172

 przy królu in 

sua activitate

173

, z tą tylko kondycją,  że podczas 

sejmu stanowiło prawa, po sejmie zaś  żeby nie 
miało inszej mocy, 

tylko per formam judicii

174 

przywodzić je do egze-

kucji. 

Rozumiem, że przy takim postanowieniu, widzie-

libyśmy w propozycji porządek, w deliberacji roz-
sądek, w decyzji łatwość, w egzekucji bezpieczeń-
stwo; rwanie sejmu albo chcieć  sistere 
activitatem

175

, nie miałoby miejsca, gdyby sejm 

regulariter

176 

trwał a termino ad terminum

177

; 

okazje by wszystkie do rwania ustały, takowy 
porządek znosząc wszystkie zamieszania, które 
osobliwie wzniecają  wexy

178

, inwektywy, skargi 

jeden na drugiego, co by tolerari 

179

 nie powinno w 

publicznych głosach. 

Gdyby się jednak trafiła okazja, żeby kto chciał 

albo  crimen status

180

 albo jaką  malversationem

181 

komu zarzucić, czemużby miasto mieszania 
publicznych obrad, nie podać marszałkowi 
poselskiemu memoriału, choćby też i przeciwko 
królowi i ministrom, vigore

182

 którego, tanquam 

tribunus plebis

183

, dochodziłby injurias publicas

184

, 

nie mianując  accusantem

185

,  żeby nie wzniecać 

dyssensji i zawziętości, które czynią powszechną 
zgodę impracticabilem

186

, jakom to widział nieraz. 

Dwie się partie zawezmą; niech jednej partyzant co 
proponuje,  adversarius

187 

jego zapewne będzie 

kontradykował, bez żadnej inszej racji, tylko żeby 
przeczył temu, z którym jest w nieprzyjaźni. 

Mógłby tu kto obicere dwie inkonweniencje

188

, ex 

hac forma consiliorum

189

; pierwsza, że senator i 

poseł byłby  laesus

190

, do jednej repartycji będąc 

deputowany, a mając jus universale

191

 o wszystkich 

in omni genere

192

 materiach radzić; druga, że ma-

terie z różnego gatunku traktując się w różnych 
izbach, nie miałyby z sobą koneksji, a przecie 
jedna species

193

 materyj powinna się zgadzać z dru-

gimi, przez naturalną relację, które mają z sobą, 

a tem bardziej, jeżeliby się trafiła contrarietas

194 

w 

przeciwnych zdaniach jednej izby z drugą. 

Na pierwszą kwestię odpowiadam: że senator i 

poseł nie byłby  privatus suo jure

195

, które ma, 

radzić we wszystkich materiach; gdyż w 
partykularnej materii, in consilio ministeriali

196

, nie 

czyni co inszego, tylko deliberuje jako deputat; in 
suo zaś stallo

197

, kiedy cała rzeczpospolita 

zgromadzona,  pleno jure senatorio decidit

198

 z 

inszymi; toż się ma rozumieć i o pośle 
deputowanym. 

Na drugą kwestię odpowiadam: że snadna kom-

binacja materyj być może traktujących się, choć w 
różnych izbach, przez relacją, którą powinni by 
mieć ministrowie status między sobą; a osobliwie 
król, prymas i marszałek sejmowy, na każdych se-
sjach zasiadając, mogą snadno miarkować, żeby na 
przykład izba skarbowa deliberowała relative

199

 do 

wojennej, a wojenna do skarbowej, jako i drugie, 
żeby się porozumiewały między sobą,  żeby każdą 
materią ile być może mature digestam

200

 prezento-

wać całej rzeczypospolitej, do tem mocniejszej jej 
decyzji. 

Kto chce poznać utilitatem

201

 postanowienia któ-

rego życzę, niechże je komparuje cum forma prae-
senti consiliorum

202

; naprzód w proporcji, każdy 

powinien mieć pro objecto

203

, adimplere

204

, ile być 

może,  desideria popularum

205

, co być nie może, 

kiedy na pierwszej materii wniesionej, mogą się tak 
wielkie kontrowersje wzniecić, że się sejm skończy 
sine ulla notitia

206

 tego, co continent

207

 instrukcje 

województw; bo posłowie nie mają czasu deferre 
co im injuctum

208

, i tak zaczynamy rady nie 

wiedząc o czem radzić, a przynajmniej nie radząc o 
tem, co najpilniejszej i najprędszej rady potrzebuje; 
a zatem czy nie jest rzecz słuszna, żeby 

wprzód wiadomo było całej rzeczypospolitej, co 
kto pro bono publico

209

 życzy, żeby czas miała do 

deliberacji, oświecenie do decyzji i sposób do 
egzekucji. 

Co zaś najpożyteczniejszego znajduję w moim 

projekcie in modo proponendi

210

, to: że wszystkich 

materyj catalogus

211

 zebrany w jednym memoriale, 

od marszałka podanym, ułatwi modum

212

 delibera-

cyj, nie tamując ich cursum

213

, podczas których 

nikt się już nie bqdzie powinien wyrywać z nową 
propozycją. 

Co do deliberacyj, w tem osobliwie zakładam po-

żytek in methodo

214

, który podaję, że senatorowie i 

posłowie deputowani do różnych repartycyj, ci na 
przykład, którzy będą do wojennej, będą się  cum 
majori studio

215

 do wojskowych interesów apliko-

wać i nabywając ich perfectam notitiam

216

, będą 

mogli tem lepsze w deliberacjach mieć zdanie, i 
maturius

217

  sądzić w interesach publicznych; nie 

będąc in tanto numero consulentium

218

, mogą spo-

kojniej deliberować. 

Co  ad  modus decisionis

219

, rozumiem, że nie 

może być  łatwiejszy, kiedy się wszystkim 
kontrowersjom zabiega; bo te, supponendo

220

  że 

już były w izbach ministerialnych, protokół 
marszałka  elucidabit

221 

Rzeczpospolitą, w którym 

obaczy uno ictu oculi

222

, rationes pro et contra

223

 w 

każdej materii, i decydować będzie, przyjmując te, 
na które kontradykcje zajdą. 

Co zaś do egzekucji, która jest complementum

224 

wszystkich obrad, proszę z tej okazji reflektować 
się nad tym, co expono

225

. Sądzić każdy może jako 

sancrosancte

226

 w moim projekcie obserwuję naj-

delikatniejsze  jura  libertatis

227

, dając sposób w 

uformowaniu propozycji, nie tylko wolność 
wszelaką proponować co tylko kto może sobie 
pomyślić, ale 

oraz ubezpieczając,  że każdego propozycja 
przyjdzie 

ad examen et notitiam

228

 

rzeczypospolitej; taż wolność i deliberacjach, kiedy 
każdy secundum liberum sensum

229

, nie zahukany, 

ani tamowany w wolnym głosie, będzie mógł 
deliberare

230

; dopieroż w decyzjach, jako 

rzeczpospolita  gauderet pleno jure suo

231

, 

decidendo materias status

232

, tak w tych decyzjach 

i każdy prywatny miałby potestatem affirmandi vel 
negandi

233

, według wolnego zdania swego. Non 

item

234

 w egzekucji, w której wszelka wolność 

ustaje, i nie powinna nikogo authorisare

235

,  żeby 

mógł być  refragarius

236

 temu, co Rzeczpospolita 

decretavit absoluta potestate

237

; w tem owszem 

konserwacja wolności naszej zawisła,  żeby się z 
niej każdy wyzuł, in stricta observatione

238

 prawa, 

et in subordinatione

239

 wielowładnej 

rzeczypospolitej; a zatem w tym punkcie, jako non 
agitur de libertate sentiendi

240

, tak nie strzymuje 

mnie w moim projekcie żadna konsyderacja 
wolności,  żebym nie miał  życzyć institutionem

241

 

najsurowszego rygoru contra opressores

242

 

wolności, którymi się stają  rebelles

243

 prawu. I 

dlatego,  życzę,  żeby te consilia ministerialia

244

, 

które podczas sejmu stanowiły prawa, extra 
tempus

245

 sejmowania obróciły się  in subsella 

judicialia

246

, to jest: żeby nie tylko tego pilnowały, 

co sejm postanowił, ale żeby sądziły wszystkie 
crimina status

247

, które pochodzić mogą ex reniten-

tia

248

 praw słuchania i exekucji  co rzeczpospolita 

na sejmie postanowiła; ponieważ  nil justius

249

,  że 

jako prawa stanowią się  nemine contradicente

250

, 

żeby były in executione nemine renitente

251

. 

Wystawuję na ostatek in tali forma

252

 sejmowania 

moderamen

253

 wszystkich jurysdykcji, gdy cały 

naród wolny proponit ad libitum

254

 co mu się zda, 

gdy selecti deliberant

255

; gdy cała rzeczpospolita 

decidit

256

, i gdy każdy  ex incolis exequitur

257

, co 

decisium

258

; a osobliwie funduję  securitatem et 

prosperitatem

259

 ojczyzny, in perpetuo et 

subsistenti gubernio

260

 rzeczypospolitej, którego by 

ani czas, ani żaden malevolus

261

 przerwać nie mógł; 

tym bowiem sposobem, król miasto senatus 
consilia

262

, albo rezydentów ad  latus

263

, miałby 

zawsze consilium, w którem by miał senat; każde 
zaś województwo miałoby partem

264

 przez posłów; 

tam by z pieczętarzami 

invigilaret

265

 

sprawiedliwości i expedycjom, które wychodzą z 
kancelarii; tam z hetmanami, jeżeli podczas wojny, 
ordynowałby expedycje wojenne, jeżeli zaś 
podczas pokoju, co należy  ad  conservationem

266 

wojska,  et disciplinam militarem

267

; tam by sądy 

hetmańskie się  sądziły  non proprio nutu

268

 

hetmana; tam by z podskarbiami skarbowe interesa 
et commerciorum

269

 traktował, gdzie by także 

należało przenieść komisją radomską  in ordine

270

 

do zapłaty wojska, tam by, na ostatek z 
marszałkami dobry porządek  in omni genere

271

 

rządu utrzymywał. 

A co największa, że tym sposobem wszystkie ju-

rysdykcje combinarentur

272

: króla, ministrów, se-

natu,  et equestris ordinis

273

, gdyżby król nic nie 

czynił bez ministrów, jako i .ministri bez niego, a 
przez to rzeczpospolita wszędzie i zawsze nieprze-
stannie panując, nie opuszczałaby na moment z do-
zoru swego salutem publicam

274

,  consilia  ministe-

rialia

275

, przez relacją 

cum consiliis 

palatinalibus

276

, ubezpieczając nierozerwaną 

jedność rzeczypospolitej; alias

277

: każde 

województwo staje się osobną rzecząpospolitą, i 
każdy incola

278

 udzielnym sobie panem. 

Na ostatek, jeżeli dobry porządek  repugnat

279 

komu,  źle wolności zażywającemu, proszę go, 
niechże nie ujmuje władzy rzeczypospolitej, którą 
mają 

salva omni libertate

280

 trybunały nasze, gdzie spra-

wy partykularnych tylko agitantur

281

, tu zaś całej 

ojczyzny trybunał odprawuje się  ad terminum

282 

kadencji swojej, nic go dissolvere

283

 nie może tak, 

jako nasze sejmy; sprawy przywołują z regestru, 
nie tumultuatim

284

, jako materie status

285

 na sejmie; 

deputat da swoją sentencją cum matura deli-
beratione

286

: na sejmie activitas

287

 zatamowana, nie 

dopuszcza nad niczym opinari

288

; dekreta na 

koniec trybunalskie, wszyscy rigorose 
exequntur

289

: konstytucje sejmowe albo non 

observantur

290

, albo annihilantur

291

. Jeżeli jednak 

wolność nie jest nadwerężona  per authoritatem

292

 

trybunału, czemuż sejmy nie mają mieć równych 
prerogatyw? Zgoła, tak byśmy wszyscy sobie 
postępować powinni, jako każdy  singuliter

293

 

czyni, za instynktem liberi arbitrii

294

; przyjdzie mu 

co myśl, formuje najprzód wolą, daje sobie czas do 
uwagi, decyduje ją wykonać i tandem

295

 wykonywa 

co sobie postanowił; 

e converso

296

, co 

postanawiamy, to non exequimur

297 

a exequimur

298

 

często, co nie jest postanowione. 

Przydaję na koniec, jako królestwo nasze dzieli 

się na trzy prowincje, i jeżeli każda z nich miałaby 
z osobna, jakom życzył, swoich ministrów, tak na-
leżałoby,  żeby sejmy alternatą bywały w wielkiej 
Polszcze, małej Polszcze i Litwie. 

PRZYPISY 

1

 potestas — moc, władza 

2

 personaliter — osobiście 

3

 non comparemus — nie ukazujemy się 

4

 representant — delegowani nas reprezentują 

5

 non agunt — nie działają (mocą swoją) 

6

 characterisati — wzmocnieni 

7

  activitati committimus sortem nostram — działalności 

powierzamy nasz los 

8

 in virtute — mocą 

9

 derivando oryginaliter — od samego początku wywo-

dząca się 

10

 in articulo praecedenti — w rozdziale poprzednim 

11

  omnes debent nosse quod agitur, quoties omnium 

causa agitatur — wszyscy winni znać, co jest rozpatrywane, 
ilekroć sprawa dotyczy wszystkich 

12

 in forma gubernii — w sposobie sprawowania rządów 

13

 genem — rodzaje 

14

  monarchicum, democraticum i aristocraticum — mo-

narchicznego, demokratycznego i arystokratycznego 

15

 inspirat — przyświeca 

16

 Regia Majestas — Królewskiego Majestatu 

17

 prudentia — roztropność 

18

 zelus et activitas — gorliwość i chęć czynu 

19

  cum libertate sentiendi absolutam  potestatem deci-

dendi — absolutna władza decydowania przy pełnej 
wolności wypowiadania swych sądów 

20

 emanantem — płynącą 

21

 prosperitatem — pomyślność 

22

 proh, dolor — na Boga! 

23

 a primo actu — od pierwszej czynności 

24

  generare semina dissensionum — rodzić ziarna 

niezgody 

25

 finis ab orygine pendet — skutek zależy od przyczyny 

(dosł.: koniec jest zależny od początku) 

26 

libertas sentiendi — wolność wypowiadania się 

27 

authorisare — tu: akceptować, tolerować, znosić 

28 

passive — biernie 

29 

exorbitancji — tu: nieprawidłowości (dosł.: zejście 

ze słusznej drogi) 

30 

usitatam praxim — stosowanej praktyki 

31 

vigore — mocą 

32 

per pluralitatem votorum — wielością głosów 

33 

tacita suffragia — tajne głosowanie 

34 

generaliter — powszechnie 

35 

actus — czynność, akt 

36 

activitatem — tu: moc działania 

37 

materie — sprawy państwowe 

38 

in ordine — w porządku 

39 

obstacula — przeszkody 

40 

palam — jawnie 

41 

farrago — mieszanina 

42 

liberi veto — poszanowanie dla liberum veto 

43 

kontradykuje — jest zdania przeciwnego 

44 

excitando — wzbudzając 

45 

cyrkumstancjach — okolicznościach 

46 

je malevoli — nieżyczliwi 

47 

semotis arbitris — pod nieobecność osób 

postronnych 

48 

agitatur — jest rozpatrywana 

49 

instituere — ustanowić (taki) 

50 

uti pleno libere sentiendi, sine praejudicio — korzy-

stać w pełni z prawa wolnego wypowiadania się bez szkody 
dla 

51 

et sine periculo — bez niebezpieczeństwa 

52 

hanc methodum instituere — zastosować taki sposób 

53 

immeditate — bezpośrednio 

54 

in yim — siłą, mocą 

55 

affirmans jako i negans rectificari — godząc się lub 

odrzucając rzecz naprawić 

56 

illacji — wniosku, wypowiedzi 

57 

convictus — pokonany (odstąpi) 

58 

finaliter — na koniec 

59 

contradicens — przeciwstawiający 

60 

perseverare — trwać, pozostawać 

61 

per sacram observantiam liberi veto — przez święte 

zachowanie prawa liberum veto 

62 

successive — kolejno 

63 

gradatim — stopniowo 

64

 jednych preamit, drugich nausea — jednych to bawi, 

drugich odraża (wstręt)  

65

  motus in fine velocior — ruch im bliżej końca, to 

szybszy 

66

 precypitacja — pośpiech  

67

 tandem — wreszcie na koniec  

68

 obviare — przeciwstawić się  

69

 cum indifferentia — z obojętnością 

70

 Nihil agis dolor, quamvis sis molestus, nunquam con-

fitebor te esse malum — nic mi nie zrobisz, bólu, bo 
chociaż jesteś uciążliwy, nigdy nie uwierzę, że jesteś złem 

71

 abusus relaxat — nadużywanie wyzwala 

72

 in hoc supposito — w tym założeniu  

73

 bene ordinata — dobrze uporządkowana 

74

 ad productionem — tu: we wzrastaniu 

75

 qualitas — jakość 

76

 urgentis necessitatis — palącej konieczności 

77

  et conservationis — i (na fundamencie) utrzymania 

tego na przyszłość 

78

 providendo statuti praesenti — rozwiązywaniem obec-

nych, doraźnych 

79

 praevidendo casus futuros — przewidywaniem takich 

wypadków w przyszłości 

80

 per hanc culturam — przez tę uprawę 

81

 fructum salutarem — owoc zbawienny 

82

 progressus — etap rozwoju  

83

 matura — dojrzała 

84

 adimplet — spełnia 

85

 desidera publica — pragnienia powszechne  

86

 dependet — zależy 

87

 exekucji — skutecznego przeprowadzenia sprawy 

88

 emolumenta — korzyści 

89

  ad  modum proponendi — do sposobu przedstawienia 

(sprawy) 

90

 senat vota — życzenia, wole 

91

 in negotis publicis — w sprawach publicznych  

92

 tanquam ad officinam legum — tak, jakby do „fabryki" 

praw 

93

 per turnum — według porządku  

94

 expedit — i byłoby rzeczą pożyteczną  

95

 in unum scopum — w jedno zestawienie  

96

 ex votis — tu: propozycja, życzenie  

97

 synopsim — zestawienie 

98 

sane  intelligendo — kierując się zdrowym 

rozsądkiem 

99 

pro instrumento publico — jako dokument 

publiczny 

100 

materie cujuscunque generis — wszelkiego rodzaju 

101 

ex civibus — spośród obywateli 

102 

desiderium — pragnienie, wniosek 

103 

inkonweniencji — niestosowności 

104 

materie propponuntur — są przedstawiane 

105 

non deciditur — nie jest rozwiązywana 

106 

consumitur — jest przeznaczony 

107 

jakim distrahimur od potrzebnej aplikacji — jakim 

odrywamy się od potrzebnej uwagi 

108 

principaliter — z uzasadnieniem 

109 

com  in praecedenti articulo — w poprzednim 

rozdziale 

110 

enucleare — wyłuszczyć, wyjaśnić 

111 

ad  progressum consiliorum — do postępu w 

obradach 

112 

abusus evertentes statum— nadużycia burzące pań-

stwo 

113 

in modo — w sposobie 

114 

classes — klasy, grupy 

115 

seorsive — oddzielnie, osobno 

116 

ad politiem — do porządku, do ładu 

117 

contineret — zawierał, obejmował 

118 

to notandum — wyraźnie podkreślić 

119 

necessario — koniecznie 

120 

ad formandum  consilium particulare palatinale — 

celem uformowania rady wojewódzkiej (regionalnej) 

121 

exercebat — wypełniał 

122 

intra parenthesim — tu: między innymi 

123 

expediret — byłoby rzeczą pożyteczną 

124 

supernumerarios — ponadliczbowych 

125 

suplere defectum — wypełnić brak 

126 

in suo stallo — na swoim miejscu (urzędzie) 

127 

ad  haec consilia ministeriala — na te narady 

ministerialne 

128 

speciem — obraz, podobieństwo 

129 

secundum talenta subjectorum — zgodnie z 

uzdolnieniami 

130 

ad consilium ministeriale — do rady ministerialnej 

131 

et per consequens — kolejno 

132 

consilia — rady 

133 

sub directione — pod kierunkiem 

134 

et in assistentio — w obecności 

135 

in quolibet consilio — w jakiejkolwiek radzie 

136 

equestris ordo — stan rycerski 

137

 praesentes — obecni 

138

 consilium — zgromadzenie, rada 

139

 assistere — być obecnymi 

140

 suo ordine — swoim porządkiem 

141

 in colloquio familiari — w bezpośredniej rozmowie 

142

 decretorius — dniem rozstrzygającym (o wydaniu de-

kretu) 

143

 destinatus — przeznaczony 

144

 ad formandum corpus integrum — celem zebrania ca-

łego ciała 

145

 jus decisionis — prawo podejmowania decyzji  

146

 justum et aequum — słuszne i sprawiedliwe  

147

 stricte et accurate eksaminowanych in consiliis mini-

storialibus — ściśle i należnie rozpatrywanych w radach 
ministerialnych  

148

 pro opportunitate boni publici — na korzyść dobra 

publicznego 

149

 modus decisionis — sposób decydowania  

150

 practicatur — jest w stosowaniu, w praktyce  

151

 naturalius — zgodnie z naturą bardziej  

152

 nullo contradicente — bez żadnego sprzeciwu  

153

 praecederet — poprzedzała 

154

 deliberatio in consiliis ministerialibus — dojrzałe roz-

patrywanie w radach ministerialnych 

155

 seorsive — oddzielnie, osobno 

156

 in consilio ministeriali — w radzie ministerialnej 

157

 proferre — tu: zatwierdzać 

158

 

per verbum: placet — słowem: zgadzam się 

159

 ab examine — zbadania, rozliczenia 

160

 ad mentem — zgodnie z zamysłem 

161

 obserwując — zachowując 

162

 subsistere — trwać 

163

 

gubernium — zarządzenie 

164

 fusius — obszerniej 

165

 ex occasione — z okazji 

166

 ekspiracji — upływie 

167

 antecedenter — uprzednio 

168

 ad formandum consilium palatinale — celem zorgani-

zowania (uformowania) rad wojewódzkich  

169

 in consilio ministeriali — w radzie ministerialnej  

170

 perpetuum — trwałe  

171

 dominium — panowanie  

172

 senatus consilii — rady senatorskie  

173

 sua activitate — w pełni działając 

174

 per formam judicii — sposobem sądowym, na sposób 

sądu 

175

 sistere activitatem — tamować działalność  

176

 regulariter — nieustannie 

177

 a termino ad terminum — od terminu do terminu 

178

 wexy — napaści, łajania 

179

 tolerari — dopuszczać się 

180

 crimen status — przestępstwo państwowe 

181

 malversationem — nadużycie 

182

 vigore — mocą 

183

 tanquam tribunus plebis — jako trybun ludu 

184

 injurias publicas — niesprawiedliwości publicznej 

185

 accusantem — oskarżającego 

186

 impracticabilem — tu: praktycznie niemożliwą 

187

 adversarius — przeciwnik 

188

 obicere dwie inkonweniencje — zerzucić dwie niesto-

sowności, nielogiczności 

189

 ex hac forma consiliorum — przy tego rodzaju sposo-

bie radzenia 

190

 laesus — obrażony, skrzywdzony 

191

 jus universale — prawo powszechne 

192

 in omni genere — w każdym rodzaju 

193

 

species — rodzaj 

194

 contrarietas — sprzeczność 

195

  privatus suo jure — osobą prywatną, dzięki swemu 

prawu (własnym prawem)  

196

 in consilio ministeriali — w radzie ministerialnej 

197

 in suo zaś stallo — na swoim zaś miejscu (w czasie 

sprawowania urzędu) 

198

  pleno jure senatorio decidit — w oparciu o pełne 

uprawnienia senatorskie decyduje 

199

 deliberowała relative — odnośnie 

200

 mature digestam — wystarczająco uporządkowana  

201

 utilitatem — użyteczność 

202

  komparuje cum forma praesenti consiliorum — 

porówna z obecnym sposobem narad  

203

 pro objecto — za cel 

204

 adimplere — spełnienie 

205

 desideria popularum — pragnień ogółu narodu  

206

 sine ulla notitia — bez jakiegokolwiek poznania  

207

 continent — zawierają, obejmują 

208

 deferre co im injuctum — zgłaszać się, co im zostało 

nakazane 

209

 pro bono publico — dla dobra publicznego