Dorosłe dzieci alkoholików oraz ich rodzice - aktualny stan badań // Adult children of alcoholics and their parents

ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE
Tom VIII, numer 2 – 2005

SŁAWOMIR LASKI

DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW ORAZ ICH RODZICE

– AKTUALNY STAN BADA

Autor dokonuje przegldu literatury na temat dorosłych dzieci, które wychowywały si w rodzinach
z problemem alkoholowym. Aktualne badania dotyczce DDA odnosz si głównie do: (1) wskaza-
nia czynników sprzyjajcych naduywaniu rodków chemicznych przez DDA, (2) okrelenia pro-
blemów, z jakimi borykaj si rodzice DDA, (3) wyodrbnienia czynników chronicych DDA przed
wystpieniem rónego rodzaju psychopatologii.

Słowa kluczowe: dorosłe dzieci alkoholików, uzalenienie od alkoholu.

I. WPROWADZENIE

Pierwsze wzmianki na temat dorosłych dzieci alkoholików (w literaturze uy-

wany skrót – DDA) pojawiły si na przełomie XIX i XX wieku i dotyczyły nie-
pełnosprawnoci umysłowej dorosłych osób, które wychowywały si w rodzinie
z problemem alkoholowym. Niepełnosprawno ta była – jak okazało si to kil-
kadziesit lat póniej – uwarunkowana czynnikami dziedzicznymi ojców nad-
uywajcych alkoholu.

Pierwsze badania naukowe dotyczce DDA ukazały si dopiero w 1969 r.

w pracy M. R. Cork The forgotten children: A study of children with alcoholic
parents i wskazywały na wiele problemów psychologicznych (lk, niepokój, de-
presja, próby samobójcze) osób, które wychowywały si w rodzinie z problemem
alkoholowym. W latach szedziesitych ubiegłego wieku pojawił si termin
DDA, który opisywał grup dorosłych osób – czsto ju nie mieszkajcych z ro-

ŁAWOMIR

LASKI

, Instytut Psychologii, Uniwersytet Kardynała Wyszyskiego, ul. De-

wajtis 5, 01-815 Warszawa; e-mail: s.slaski@uksw.edu.pl

SŁAWOMIR LASKI

dzicami – majcych róne problemy psychologiczne, psychiatryczne, społeczne,
prawne. Wspóln cech tych problemów było to, e osoby te wychowywały si
w rodzinach, gdzie jedno z rodziców lub czasami oboje naduywało alkoholu
bd było uzalenionych od alkoholu.

W poprzednim okresie i obecnie w adnych klasyfikacjach typu ICD-10 lub

DSM IV nie było definicji DDA, poniewa – i ten artykuł take na to wskazuje –
jest to zbyt trudne i nastrcza wiele problemów diagnostycznych. Mona powie-
dzie, e termin DDA jest ju terminem historycznym i bardziej adekwatne było-
by okrelenie DDD (dorosłe dzieci z rodzin dysfunkcjonalnych), poniewa wiele
osób, które wzrastały w rodzinach niewydolnych wychowawczo (np. rodzice byli
chorzy  na  depresj,  schizofreni),  prezentowało  wspólne  dla  siebie  rónorodne
problemy indywidualne i społeczne w yciu dorosłym. Taki punkt widzenia po-
stulowała w swych badaniach Menees (Menees, Segrin, 2000), która porównywa-
ła  róne  grupy  pod  ktem  rodowisk  rodzinnych,  i  które  powodowały  pewien
poziom  stresu.  Zbadała  ona  nastpujce  grupy:  DDA,  które  wychowywały  si
w rodzinie  z  problemem  alkoholowym,  oraz  dzieci  wychowywane  w  rodzinach,
gdzie były inne problemy (mier rodzica, rozwód rodziców, bezrobocie jednego
z  rodziców).  Zauwayła,  e  DDA  nie  róni  si  od  innych  grup  pod  wzgldem
poziomu stresu.

W literaturze popularnej i naukowej nadal funkcjonuje jednak termin DDA,

poniewa bada podobnych do tych, jakie przeprowadziła Menees, jest jeszcze
niewiele, a samo okrelenie DDA wskazuje nam na wiele rónych problemów,
powstałych u tych osób na skutek naduywania alkoholu przez ich rodziców.

Obecnie wiele osób wywodzcych si z domów, gdzie naduywano alkoholu

i stwierdzono  przemoc  fizyczn  lub  psychiczn,  które  zgłosiły  si  do  poradni
psychologicznych,  zostało  zdiagnozowanych  w  kategoriach  „reakcja  na  ciki
stres”  lub  „zaburzenia  adaptacyjne”  według  klasyfikacji  ICD-10,  pod  numerem
F.43 (Puyski, Wciórka, 2000, s. 127). W wymienionej klasyfikacji charaktery-
zuje si wszystkie te osoby jako przejawiajce trudnoci – na skutek przeytego
wczeniej urazu psychicznego – w przystosowaniu do ycia społecznego, zawo-
dowego lub interpersonalnego.

W Polsce na problemy DDA jako pierwszy zwrócił uwag prof. wicicki

(1969).  Autor  ten  wykonał  badania  w  aspekcie  socjologicznym  i  wykazał,  e
DDA  miały  braki  w  wykształceniu,  wykonywały  zawody  robotnicze,  najniej
opłacane,  czciej  si  rozwodziły  i  mało  korzystały  z  dóbr  kultury  (kino,  teatr,
muzea). Kilka lat póniej Obuchowska (1974) – jak na owe czasy oryginalnie –

DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW ORAZ ICH RODZICE

sugerowała, Īe uĪywanie alkoholu przez rodziców trzeba traktowaü jako jeden ze
stresorów Ğrodowiska rodzinnego, który nie musi odgrywaü wiodącej roli w wy-
chowaniu.

Pod koniec XX i na początku XXI wieku ponownie pojawiła siĊ tematyka

DDA w pracach Lepalczyk, Marynowicz-Hetki (1989), OstrihaĔskiej (1996),
Jakubika (Jakubik, Zegarowicz, 1998), Tsirigotis (Tsirigotis, GruszczyĔski, 2002)
i RyĞ (RyĞ, Wódz, 2003) oraz – głównie od strony pomocy psychologicznej dla
DDA – Mellibrudy (1990) i Sobolewskiej (1992).

OstrihaĔska (1996) w przeglądowym artykule wskazywała na wiele przy-

szłych problemów badawczych dotyczących DDA, takich jak rola wsparcia psy-
chologicznego w rodzinie i poza nią, zachowanie siĊ pijącej osoby (np. agresja)
wobec  dzieci  w  rodzinie  alkoholowej  i  skutki  psychologiczne  tego  zachowania
dla  poszczególnych  dzieci,  skutki  psychologiczne  dla  DDA,  gdy  oboje  rodzice
piją alkohol.

Jakubik (Jakubik, Zegarowicz, 1998) stwierdził w swych badaniach, Īe córki

wychowujące siĊ w rodzinie, gdzie ojciec naduĪywał alkoholu, w dorosłoĞci wy-
kazywały niski poziom samooceny i słabe umiejĊtnoĞci w komunikacji interper-
sonalnej.

Mellibruda (1990) i Sobolewska (1992) na podstawie swojej psychologicznej

praktyki zawodowej udzielanej DDA stwierdzili, Īe osoby te charakteryzowały
siĊ specyficznymi cechami osobowoĞci, np. nadodpowiedzialnoĞcią, obawą przed
odrzuceniem, problemami w bliskich kontaktach personalnych, poczuciem
krzywdy lub winy itp. Z inicjatywy wymienionych autorów powstała przy Insty-
tucie Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w Warsza-
wie specjalna placówka, która zajmuje siĊ pomocą psychologiczną dla DDA.

Szacunkowe dane w USA wskazują, Īe takich dzieci, które wychowywały siĊ

w rodzinie, gdzie wystĊpował problem alkoholowy – co najmniej jednego z ro-
dziców – było około 28 milionów, tj. 14% populacji. Około 2/3 tej liczby stano-
wiły osoby powyĪej 18. roku Īycia (Windle, 2000, s. 13). W Polsce oszacowano
tylko liczbĊ dzieci do 18. roku Īycia, które wychowywały siĊ w rodzinach alko-
holowych, na około milion (Wald, 1990). Dokładna liczba DDA nie jest znana,
jednak moĪna przypuszczaü, Īe jeĞli populacja osób uzaleĪnionych od Ğrodków
chemicznych wynosiła w Polsce kilka milionów, to populacja DDA musi wynosiü
co najmniej tyle samo (Mellibruda, 1990). Skala zjawiska wskazuje, Īe temu pro-
blemowi naleĪy poĞwiĊciü wiĊcej uwagi.

SŁAWOMIR ĝLASKI

Okres zainteresowania problemami osób dorosłych, które wychowywały siĊ

w rodzinach  z  problemem  alkoholowym,  moĪna  podzieliü  na  dwa  zasadnicze
etapy. Pierwszy etap skoĔczył siĊ w 1988 r., kiedy to opublikowano artykuł Rese-
arch on children of alcoholics: Past and future, w którym podsumowano dotych-
czas  przeprowadzone  badania  (Woodside,  1988,  s.  785).  WiĊkszoĞü  tych  badaĔ
nie  spełniała  podstawowych  kryteriów  metodologicznych,  jednak  czĊĞü  z  nich
wskazywała na pewien specyficzny obraz róĪnorodnych problemów DDA. Doro-
słe dzieci alkoholików w wieku dojrzałym przejawiały wiele dysfunkcjonalnych
zachowaĔ: małe umiejĊtnoĞci społeczne (Black, 1979), nadpobudliwoĞü (Stewart,
DeBlois, Cummings, 1980), naduĪywanie substancji chemicznych, przestĊpczoĞü
i agresjĊ (Fine, Yudin, Heinemann, 1976) oraz wysoki poziom niepokoju i depre-
sji  (Moos,  Billings,  1982).  Dzieci  wychowujące  siĊ  w  rodzinach,  gdzie  jedno
z rodziców  naduĪywało  alkoholu,  w  okresie  dorosłoĞci  wykazywały  wysoki  po-
ziom  lĊku,  objawy  depresyjne  i  zaburzenia  osobowoĞci  (Parker,  Harford,  1987;
Woititz, 1984). Clair (Clair, Genest, 1987), wykorzystując metodĊ wywiadu, opi-
sał  rodzinĊ  alkoholową,  w  której  brakowało  jasnych  reguł  działania  i  wsparcia
społecznego.  W  tych  samych  badaniach  wykazano,  Īe  DDA  ujawniały  niskie
zadowolenie  z  siebie  i  podatnoĞü  na  objawy  depresyjne.  Gabrielli  (Gabrielli,
Mednick,  Itil,  1982)  zauwaĪył,  Īe  DDA  miały  niĪsze  wyniki  w  skalach  werbal-
nych  Testu  Inteligencji  Wechslera.  Inny  znany  badacz  problemów  związanych
z naduĪywaniem alkoholu – Tarter (Tarter, Hegedus, Alterman, 1984) – na pod-
stawie  swych  badaĔ  scharakteryzował  DDA  od  strony  neuropsychologicznej.
Stwierdził m.in., Īe osoby te przejawiają deficyty w zdolnoĞciach motorycznych,
pamiĊci i procesach jĊzykowych. Autor podkreĞlił równieĪ, Īe DDA prezentowa-
ły  neurotyczny  typ  osobowoĞci  (w  ujĊciu  H.  J.  Eysencka).  Jeszcze  inny  badacz
i praktyk  –  Cermak  (Cermak,  Rosenfeld,  1987)  –  który  zajmował  siĊ  pomocą
terapeutyczną  dla  DDA,  poprzez  opis  przypadków  zasugerował,  Īe  wiele  osób
z rodzin  alkoholowych  naleĪy  traktowaü  jako  ofiary  stresu  posttraumatycznego
lub  przemocy  fizycznej  i  psychicznej.  Poprzez  niewłaĞciwą  opiekĊ  pijanego  ro-
dzica dzieci kształtowały swoje złe stosunki personalne, doĞwiadczały wiele nie-
pokoju  i  lĊku,  a  takĪe  nie  umiały  radziü  sobie  ze  stresem,  co  uwidoczniło  siĊ
w dorosłym  Īyciu  tych  osób.  Wspomniany  juĪ  wczeĞniej  Woodside  (1988)
stwierdził, Īe dzieci, które wychowywały siĊ w rodzinach z problemem alkoho-
lowym,  juĪ  w  początkowych  klasach  wykazywały  niĪszy  iloraz  inteligencji
w Skali  Wechslera,  a  zwłaszcza  w  myĞleniu  analitycznym  i  abstrakcyjnym.  Po-

DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW ORAZ ICH RODZICE

dobne rezultaty uzyskał w badaniach studentów pochodzcych z rodzin z proble-
mem alkoholowym.

Woodside (1988), podsumowujc badania DDA do 1988 r., wytyczył nowe

kierunki bada na przyszło, z uwzgldnieniem wielu wskazówek, głównie me-
todologicznych. Nastpny okres po tym artykule zaowocował opracowaniami
opierajcymi si na metodologii bada, głównie kryteria doboru grup klinicznych,
np. płe i wiek DDA, płe osób naduywajcych alkoholu w rodzinie, traktowa-
nie DDA przez rodziców w rónych okresach rozwojowych itp.

Berkowitz i Perkins (1988), biorc pod uwag płe DDA, zauwayli, e kobie-

ty, które wychowywały si w rodzinach z problemem alkoholowym, miały niszy
poziom własnej wartoci, a take ujawniały wicej problemów małeskich ni
mczyni pochodzcy z takich samych rodzin. Postulowali wic, by skutki adap-
tacyjne DDA bada osobno u kobiet i u mczyzn.

Sher (Sher, Walitzer, Brent, 1991), który powicił chyba najwicej opraco-

wa problematyce DDA, na podstawie obszernych bada (uwzgldniajc płe)
stwierdził, e DDA naduywaj substancji chemicznych, przejawiaj cechy oso-
bowoci antysocjalnej lub neurotycznej, poszukuj nowoci, cechuje ich poczucie
krzywdy oraz słabe niewerbalne rozwizywanie problemów. Wiele z tych osób –
na skutek wychowywania w rodzinie alkoholowej – przejawiało styl poznawczy
zaleny od pola (w ujciu Witkina), tzn. osoby te miały due zapotrzebowanie na
informacje o sobie z zewntrz, od innych ludzi i w konsekwencji mogły prezen-
towa si jako osoby konformistyczne i podatne na manipulacj.

El-Guebaly (El-Guebalay, Staley, Koensgen, 1991) zbadał DDA pod ktem

teorii  J.  Bowlby’ego.  Stwierdził,  e  DDA  nie  róni  si  stylem  przywizania
w dziecistwie  od  grupy  kontrolnej.  Jednak  znalazł  inne  rónice  midzy  tymi
grupami. DDA cechowały si nisk samoocen, brakiem pewnoci siebie, lkiem
przed opuszczeniem, wysokim poziomem złoci i brakiem wizi z rodzicami.

W innych ciekawych badaniach Hinson (Hinson, Becker, Katz, 1993, s. 51)

zauwaył, e DDA s grup heterogeniczn i tylko grupa DDA szukajca pomocy
psychologicznej  róniła  si  znaczco  od  grupy  DDA  nie  szukajcej  pomocy
i grupy kontrolnej. Rónice stwierdził w nastpujcych zmiennych psychologicz-
nych: poziom samoakceptacji, małe umiejtnoci interpersonalne i małe poczucie
kontroli.  Pomidzy  grup  DDA  nie  szukajc  pomocy  i  grup  kontroln  nie
stwierdzono  istotnych  rónic.  Hinson  doszedł  do  wniosku,  e  grupa  DDA  jest
bardzo rónorodna i naley j lepiej diagnozowa pod wzgldem rónych zmien-
nych,  poniewa  DDA,  które  szukały  pomocy  psychologicznej,  w  porównaniu

SŁAWOMIR LASKI

z  DDA  nie  szukajcymi  pomocy,  charakteryzowały  si  nastpujcymi  cechami:
potrzeb przynalenoci, uległoci, niska samoocen, potrzeb poniania si czy
nieumiejtnoci  zabawy.  Autor  sugerował,  e  przyszłe  badania  powinny  posu-
wa  si  takim  torem,  by  wyjani,  jakie  zmienne  powoduj,  e  cz  DDA  nie
szuka pomocy psychologicznej i wydaje si, e w sposób adekwatny funkcjonuje
w dorosłym yciu.

Przedstawione badania i inne prezentowane w literaturze przedmiotu, które

koncentrowały si na osobach DDA, mona zakwalifikowa do trzech grup pro-
blemowych: badania nad czynnikami sprzyjajcymi naduywaniu rodków che-
micznych u DDA, badania problemów rodziców DDA oraz badania nad czynni-
kami chronicymi DDA przed wystpieniem rónego rodzaju psychopatologii.

II. BADANIA DOTYCZCE RODZICÓW DDA

Rola, jak odgrywaj rodzice w wychowaniu swoich dzieci, ju dawno została

udowodniona  w  wielu  teoriach  i  badaniach.  Niemniej  pocztkowe  nastawienie
badaczy  do  problemów  DDA,  jakoby  najwaniejsz  rol  w  wychowaniu  dzieci
odgrywał  alkoholizm  rodziców,  zawayło  na  wczeniejszych  opracowaniach,
gdzie postawy rodzicielskie wobec DDA nie były brane pod uwag.

Wspomniany ju Woodside (1988) – chyba najbardziej krytyczny autor opra-

cowa dotyczcych DDA – w swym przegldzie bada wskazał, e DDA przeja-
wiały mniej zachowa dysfunkcjonalnych w dorosłoci, jeeli otrzymały w rodzi-
nie duo zainteresowania, mało było agresji ze strony rodziców, a take nie do-
wiadczyły długich separacji z rodzicami. Autor uwaał, e badanie stosunków
rodzinnych powinno by w znacznej mierze kluczem do zrozumienia DDA. Przy-
taczał przy tym wyniki swoich bada, które wiadcz o tym, e pozytywna per-
cepcja uzalenionych rodziców przez DDA i wysoki poziom kontroli wewntrz-
nej u DDA pozytywnie koreluj z niskim poziomem uywania przez nie alkoholu
w stosunku do grupy kontrolnej.

Pierwsze badania zwracajce uwag na postawy rodziców naduywajcych al-

koholu  wobec  dzieci  prowadzono  ju  wczeniej.  Black,  Bucky  i  Wilder-Padilla
(1986) stwierdzili, e DDA postrzegaj swoj rodzin jako grup, w której była
uboga komunikacja interpersonalna, przemoc rodziców wobec dzieci, naduycia
seksualne  rodziców  w  stosunku  do  swoich  dzieci  i  problemy  interpersonalne.
Saranson  i  współautorzy  (1986)  sugerowali,  e  pozytywna  postawa  jednego  ro-

DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW ORAZ ICH RODZICE

dzica w rodzinie alkoholowej moe zmniejszy poziom lku u dzieci i podnie
samoocen, co obnia prawdopodobiestwo wystpienia dysfunkcjonalnych za-
chowa u DDA.

Ellis wraz ze współpracownikami (2000, s. 95) na podstawie przegldu do-

tychczasowych  bada  wyróniła  czynniki  wystpujce  w  rodzinach  niskiego
i wysokiego ryzyka uzalenienia si od alkoholu u poszczególnych jej członków
w okresie dorosłym. S one nastpujce: róne zaburzenia psychiczne u rodzica
uzalenionego od alkoholu, oboje rodzice uzalenieni s od alkoholu, intensywne
picie alkoholu przez rodziców, niskie moliwoci intelektualne rodziców, agresja
w  rodzinie,  niski  status  socjoekonomiczny  rodziny  i  wypaczone  wzorce  stosun-
ków rodzinnych. Dotychczas empirycznie zbadano tylko dwa czynniki, mianowi-
cie  niski  status  socjoekonomiczny  i  zaburzenia  depresyjne,  które  korelowały
z zaburzeniami psychicznymi u DDA, mierzonymi skal objawów psychopatolo-
gicznych – SCL-90.

W rodzinach, w których wystpił problem alkoholu i rodzice nie wywizywali

si ze swoich ról, istniał chaos, lk, stres i fizyczne zagroenie, co wpływa na
rozwój dzieci, a take ich póniejsze ycie (Vaillant, 1996; Zuker, 1994; Green-
baum, Friedman, 1995).

W rozpatrywanym nurcie bada – postaw rodziców uzalenionych od alkoholu

wobec dzieci – wany był kierunek, który wykazał, e rodzin DDA naley trak-
towa jak inne dysfunkcjonalne rodziny z rónymi problemami psychospołecz-
nymi. Senchak, Leonard i Caroll (1995) porównali grup DDA, grup osób wy-
chowujcych si w rodzinie po rozwodzie rodziców i grup osób wychowujcych
si w rodzinach, w których rodzice sprawowali du kontrol nad dziemi. Auto-
rzy nie zauwayli znaczcych rónic w funkcjonowaniu psychologicznym tych
grup.

Wspomniany ju Mothersead (1991) na podstawie wywiadów z DDA stwier-

dził, e dla póniejszych zachowa DDA wany był okres adolescencji i stosunek
do nich w tym czasie rodziców uzalenionych od alkoholu. Obserwacja rodzin
alkoholowych pozwoliła mu na stwierdzenie, e w tych rodzinach najczciej
dominował styl autorytarny, panowała atmosfera chaosu, rodzice mieli sprzeczne
wymagania wobec swoich dzieci, separowali si od innych rodzin.

Williams i Corrigan (1992) porównywali DDA z innymi osobami pochodz-

cymi z rodzin dysfunkcjonalnych – z chorob psychiczn, naduyciami fizycz-
nymi i emocjonalnymi, zaniedbaniem wychowawczym. Badania przeprowadzono
za pomoc trzech testów: Inwentarza Becka (BDI), Test Wierze Irracjonalnych

SŁAWOMIR ĝLASKI

(IBT) oraz Skala Objawów Psychopatologicznych (SCL-90), a takĪe wywiad
kliniczny skonstruowany na bazie DSM III. Okazało siĊ, Īe DDA były najbardziej
podobne do osób, które doĞwiadczyły naduĪyü emocjonalnych.

Hill i współautorzy (1997) zaproponowali obszerne badania na temat przysto-

sowania  DDA  w  obszarze  zaburzeĔ  psychiatrycznych  (fobie,  depresje, lĊki  itp.)
i statusu  socjoekonomicznego  (przychody,  zatrudnienie).  Zmiennymi  niezaleĪ-
nymi  były:  uzaleĪnienie  rodziców  oraz  ich  status  ekonomiczny,  potraktowany
jako  rodzaj  stresu.  Autorzy  ci  wykazali,  Īe  dzieci  wychowywane  w  rodzinach
biednych i z problemem alkoholowym – w porównaniu z dzieümi z grupy kontrol-
nej  –  róĪnią  siĊ:  niĪszym  poziomem  wykształcenia,  niskim  prestiĪem  zawodo-
wym  i  niskimi  dochodami.  DDA  ujawniły  takĪe  wiĊcej  zaburzeĔ  psychicznych
niĪ grupa kontrolna. ZauwaĪono teĪ róĪnice iloĞciowe w takich zmiennych, jak:
liczba rozwodów, zadowolenie z małĪeĔstwa w grupie klinicznej DDA pomiĊdzy
kobietami  i  mĊĪczyznami,  co  sugerowało  w  dalszych  badaniach  róĪnicowanie
płci. Hill (Hill, Ross, Blow, 1997) sugerował, Īe przyszłe badania powinny obej-
mowaü  szeroko  rozumianą  adaptacjĊ  DDA  do  Īycia  w  powiązaniu  z  zachowa-
niem rodziców w rodzinie alkoholowej. Istotne byłoby teĪ przeĞledzenie mecha-
nizmów obronnych DDA, poniewaĪ umoĪliwiają im one przystosowanie.

WstĊpnie podsumowując przedstawione badania moĪna powiedzieü, Īe zostały

potwierdzone  podstawowe  tezy  o  destrukcyjnej  roli  rodzica  uzaleĪnionego  od
alkoholu w wychowaniu dzieci i jej negatywnych skutkach w ich dorosłym Īyciu.
Warto byłoby ustaliü, które z zachowaĔ takiego rodzica są szczególnie zagraĪają-
ce  dla  dziecka  i  w  którym  okresie  rozwojowym.  Innym  ciekawym  problemem
badawczym mógłby byü stosunek pijącego alkohol rodzica do dziecka przed wy-
stąpieniem  faktu  uzaleĪnienia  od  alkoholu  oraz  to, jaki  był  stosunek  rodzica  do
dziecka  po  kilkunastoletnim  naduĪywaniu  alkoholu.  Zupełnie  brak  badaĔ  doty-
czących  DDA  i  zachowaĔ  tego  rodzica,  który  nie  był  uzaleĪniony  od  alkoholu.
W jakim stopniu chronił on dzieci, a w jakim pogłĊbiał dysfunkcjonalnoĞü całej
rodziny. WaĪne byłoby takĪe zbadanie zachowania wobec rodziny, w której pa-
nował alkohol, innych krewnych, np. dziadków. Bez odpowiedzi pozostaje pyta-
nie, jak jedynacy funkcjonowali w rodzinie z problemem alkoholowym i jakie to
miało skutki w ich dorosłym Īyciu. Na razie na te pytania badawcze nie moĪna
szczegółowo odpowiedzieü.

DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW ORAZ ICH RODZICE

III. BADANIA NAD CZYNNIKAMI CHRONICYMI DDA

PRZED PSYCHOPATOLOGI

Z pozoru wydaje si, e tytuł tego fragmentu artykułu skonstruowany został

opacznie. Jak to moliwe bowiem, e dzieci, które wzrastały czsto w skandalicz-
nych warunkach wychowawczych, bez opieki rodziców, nie doznały adnych lub
niewielkich szkód psychofizycznych i w dorosłoci – jako DDA – funkcjonowały
adekwatnie w rónych rolach? Podobne tezy najpierw sformułował Woodside,
a nastpnie Sher – w swym obszernym opracowaniu, uwzgldniajc zarówno
swoje badania, jak i badania innych autorów – wiele tych tez udowodnił.

Woodside (1988) stwierdził, e uzalenienie od alkoholu jednego z rodziców

wywołuje  u  dziecka  negatywne  skutki  emocjonalne i  społeczne.  Przytoczył  jed-
nak  take  badania,  z  których  wynika,  e  te  negatywne  skutki  psychologiczne
z dziecistwa  nie  były  transmitowane  w  dorosłe  ycie.  Autor  zaproponował,  by
przyjrze si czynnikom, które mogły chroni dzieci przed negatywnymi skutka-
mi uzalenienia rodziców. Uwaał on, e takie czynniki mog tkwi w rodowi-
sku rodzinnym, a take w indywidualnych cechach badanych osób.

Nastpne badania, które wykazały, e dowiadczenia DDA w dziecistwie nie

miały adnych negatywnych skutków dla ich funkcjonowania psychologicznego
w dorosłoci, przedstawił Sher (1991). Wród czynników, które – według badacza
– teoretycznie powinny ogranicza negatywny wpływ uzalenienia rodzica na
dziecko, wyrónił: temperament dziecka, identyfikacja dziecka z rodzicem niepi-
jcym, zwyczaje rodzinne, wsparcie społeczne dziecka przez jakkolwiek osob,
póne wystpienie uzalenienia rodziców, zdolnoci intelektualne dziecka. Empi-
rycznie potwierdzono tylko trzy powyej wymienione czynniki: zwyczaje rodzin-
ne, wsparcie społeczne dziecka i temperament dziecka. Podobne dane podali Ja-
cobs (1991) i Ohannessian (Ohannessian, Hesselbrock, 1993).

Cermak (1982) zauwaył, e duy wpływ na funkcjonowanie w dorosłoci

miał okres adolescencji i pozytywne zachowanie w tym czasie uzalenionych
rodziców. Jeli rodzice w tym czasie nie przejawiali negatywnych zachowa
(przemoc fizyczna i psychiczna) wobec dziecka, to prawdopodobiestwo wyst-
pienia dysfunkcjonalnych zachowa w jego dorosłym yciu było małe.

Saranson i współautorzy (1986) zauwayli na podstawie swych bada, e

wsparcie społeczne osób spoza rodziny udzielone dzieciom w rodzinie alkoholo-
wej moe zmniejszy u nich poczucie lku, a take spowodowa wzrost poczucia
własnej wartoci i zadowolenia z siebie. Stwierdzono te, e wsparcie psycholo-

SŁAWOMIR ĝLASKI

giczne ze strony rówieĞników ochraniało DDA przed sytuacjami stresowymi
związanymi z uĪywaniem alkoholu przez rodziców (Ohannessian, 1993).

Chassin, Pillow i Barrera (1993) uwaĪają, Īe zmiana wzorca spoĪycia alkoholu

przez ojca moĪe skutkowaü zmianą przekonaĔ ich dzieci na temat skutków picia
alkoholu i spadkiem wypijanego przez nie alkoholu. Autor prowadził badania nad
synami  (w  okresie  adolescencji)  ojców  uzaleĪnionych  od alkoholu,  którzy  prze-
stali piü, oraz synami ojców uzaleĪnionych od alkoholu, którzy dalej naduĪywali
alkoholu. Synowie z pierwszej grupy, którzy na skutek psychoterapii zachowywa-
li  abstynencjĊ,  byli  bardziej  przekonani  o  negatywnych  skutkach  naduĪywania
alkoholu  oraz  mniej  i  rzadziej  uĪywali  alkoholu  niĪ  synowie  z  drugiej  badanej
grupy.

Jeszcze inny kierunek badawczy zaprezentował Baker (Baker, Stephenson,

1995),  który  podał,  Īe  wychowanie  w  rodzinie  alkoholowej  ukształtowało  takie
pozytywne zachowania DDA, jak samodzielnoĞü, odpowiedzialnoĞü i podatnoĞü
na zmiany. Jacobs (1991) w przeglądzie literatury na temat DDA podkreĞliła, Īe
wychowywanie  siĊ  w  rodzinie  alkoholowej  moĪe  sprzyjaü  kształtowaniu  pozy-
tywnych cech osobowoĞci – poczuciu kontroli i wysokiej samoĞwiadomoĞci.

Nie mniej ciekawym i waĪnym czynnikiem, który mógł chroniü dzieci,

a w konsekwencji  i  DDA  przed  negatywnymi  skutkami  wychowywania  siĊ
w rodzinie  z  problemem  alkoholowym,  było  podejmowanie  róĪnorodnych  pro-
gramów  socjoterapeutycznych  dla  tych  osób.  Takie  programy  powstały  w wielu
krajach Ğwiata, równieĪ w Polsce (Sher, 1991; GaĞ, 1993; Ostrowska, 1996; Osta-
szewski,  2003).  Prowadzona  była  teĪ  ewaluacja  tych  programów,  ale  dotyczyła
ona tylko dzieci i młodzieĪy. Niestety, nie przeprowadzono badaĔ, które by oce-
niały przydatnoĞü tych programów profilaktycznych z perspektywy DDA.

Podsumowując przedstawione powyĪej badania moĪna zauwaĪyü, Īe wiele

badaĔ w tej sferze moĪna zaplanowaü i wykonaü, uwzglĊdniając chociaĪby róĪne
wymiary  osobowoĞci,  które  chronią  przed  zagroĪeniami  płynącymi  ze  Ğrodowi-
ska, a przez to pozwalają adekwatnie funkcjonowaü badanym osobom. Z pomocą
moĪe  nam  przyjĞü,  obecnie  szybko  rozwijająca  siĊ,  psychologia  zdrowia,  która
koncentruje  siĊ  na  czynnikach  sprzyjających  dobremu  funkcjonowaniu  osób
w róĪnym  wieku  i  w  wielu  wymiarach,  np.  fizycznym,  psychologicznym,  spo-
łecznym, duchowym. Interesujące byłoby sprawdzenie efektywnoĞci programów
profilaktycznych  z  perspektywy  DDA.  To,  jak  oceniłyby  one  takie  programy
w aspekcie nabycia róĪnych umiejĊtnoĞci psychospołecznych, waĪnych dla swej

DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW ORAZ ICH RODZICE

ochrony przed destrukcyjnym wpływem zachowa uzalenionych rodziców, np.
ochrony przed przemoc, radzenia sobie ze stresem itp.

IV. BADANIA NAD CZYNNIKAMI PREDYSPONUJCYMI DDA

DO NADUYWANIA SUBSTANCJI CHEMICZNYCH

Badania nad postawionym w tytule problemem teoretycznym cieszyły si po-

wodzeniem ju dawno, poniewa – ujmujc t kwesti logicznie i uwzgldniajc
prawa dziedziczenia – podatno na naduywanie rodków uzaleniajcych osób,
które miały w rodzinie jednego z rodziców z problemem alkoholowym, jest wik-
sza  ni  innych  osób.  Dopiero  jednak  badania  Goodwina  i  współautorów  (1973)
oraz  Cloningera,  Bohmana  i  Sigvadssona  (1981)  wykazały  porednio,  e  dzieci
z rodzin dotknitych problemem alkoholowym oraz dzieci, które były adoptowa-
ne przez rodziców nie majcych problemów alkoholowych, w okresie adolescen-
cji czciej uywały alkohol ni ich rówienicy z rodzin, w których nie było pro-
blemów alkoholowych. W latach dziewidziesitych dziki udoskonalonej apa-
raturze  pomiarowej  mona  było  zaobserwowa  inne  rónice  w  funkcjonowaniu
psychofizjologicznym pomidzy DDA oraz ich rówienikami z grup kontrolnych.

We wczeniejszych badaniach empirycznych stwierdzono wpływ negatyw-

nych  postaw rodzicielskich  na  radzenie sobie  ze  stresem  dzieci  wychowujcych
si  w  rodzinach  z  problemem  alkoholowym.  Bardzo  wane  były  badania,  które
wykazały,  e  synowie  ojców  uzalenionych  od  alkoholu  fizjologicznie  inaczej
reagowali na stres. Doroli synowie ojców uzalenionych od alkoholu po wypiciu
alkoholu byli bardziej wraliwi fizjologicznie na działanie alkoholu ni synowie
ojców  nie  uzalenionych  od  alkoholu.  Wskanikami  były  zapisy  pracy  serca
i mini  (EKG  i  EMG)  po  wypiciu  alkoholu;  zawarto  etanolu  we  krwi  była
rzdu  0,1‰.  Mogło  to  sprzyja  piciu  alkoholu  po  to,  by  łagodzi  stres  (Clair,
Genest,  1987;  Finn,  Zeituoni,  Phil,  1990;  Conrod,  Phil,  Ditto,  1995).  Schuckit
(1995)  stwierdził,  e  alkohol  wpływa  inaczej  na  stenie  kortyzolu  i  hormonu
ACTH u dorosłych synów ojców uzalenionych od alkoholu ni u dorosłych sy-
nów ojców nie uzalenionych od alkoholu. wiadczy to o tym, e OUN dorosłych
synów ojców uzalenionych od alkoholu jest bardziej podatny na działanie alko-
holu. Cohen, Porjesz i Begleiter (1993) podali, e zapis EEG, a szczególnie udział
fal  o  niskiej  czstotliwoci  po  spoyciu  niewielkiej  iloci  alkoholu  u  dorosłych
synów ojców uzalenionych od alkoholu, był inny ni u dorosłych synów ojców

SŁAWOMIR ĝLASKI

nie uzaleĪnionych od alkoholu. Gdy stĊĪenie alkoholu we krwi spadało, spadał
takĪe udział fal o niskiej czĊstotliwoĞci w zapisie EEG, co powodowało niemiłe
doznania i mogło motywowaü do dalszego picia.

WaĪne były badania, które wykazały, Īe do uĪywania alkoholu lub innych

Ğrodków  psychoaktywnych  (narkotyki,  leki)  w  okresie  dorosłoĞci  mogły  prowa-
dziü  nie  tylko  uwarunkowania  fizjologiczne  organizmu,  lecz  takĪe  róĪnorodne
problemy psychiczne oraz – wtedy jeszcze mało zbadane – uwarunkowania Ğro-
dowiskowe czy kulturowe. Po długoletnich badaniach Sher (1991) stwierdził, Īe
DDA miały róĪnorodne problemy psychologiczne (wysoki poziom lĊku, niepoko-
ju,  pesymizmu,  złoĞci),  które  siĊ  przejawiają  w  postaci  naduĪywania  substancji
psychoaktywnych  lub  zachowaĔ  niezgodnych  z  prawem.  Schuckit  (1995)  przez
8 lat  badał  młodych  mĊĪczyzn  (od  20.  roku  Īycia)  pochodzenia  kaukaskiego
z rodzin, w których ojciec był uzaleĪniony od alkoholu, oraz z rodzin, w których
ojcowie nie byli uzaleĪnieni. Stwierdził, Īe DDA wykazywały wiĊkszą podatnoĞü
na działanie alkoholu; w 30. roku Īycia aĪ 56% osób z tej grupy naduĪywało al-
koholu. W grupie kontrolnej tylko 14% młodych osób naduĪywało alkoholu. Au-
tor ponadto zauwaĪył, Īe DDA, które naduĪywały alkoholu wczeĞniej, przejawia-
ły zaburzenia depresyjne i wysoki poziom lĊku. Warto dodaü, Īe te podłuĪne ba-
dania, które przeprowadził Schuckit, miały najdłuĪszy czas obserwacji badanych
DDA.

Osoby dorosłe (studenci) z rodzin alkoholowych przejawiały wiĊcej cech za-

burzeĔ osobowoĞci (sadyzm, depresja, zamartwianie siĊ, zachowania paranoiczne,
obsesje i wysoki poziom stresu), co było skorelowane z wiĊkszą konsumpcją al-
koholu  niĪ  w  grupie  kontrolnej  (Alterman,  1988;  Fischer,  Kittleson,  Benshoff,
2000). Johnson i Jacob (1995) podsumowali badania, które wykazały, Īe w rodzi-
nie  z  problemem  alkoholowym  wystĊpują  specyficzne  wpływy  alkoholowe,  np.
obserwowanie  przez  dzieci  pijących  rodziców  powoduje  ukształtowanie  w  nich
pewnych wzorów picia, pozytywne oczekiwania dzieci co do skutków picia alko-
holu  przez  dorosłych  itp. Sugerowali  oni,  Īe  w  myĞl  teorii  społecznego  uczenia
siĊ DDA bĊdą czĊĞciej siĊgaü po alkohol.

Podsumowując wstĊpnie problemy badawcze związane z naduĪywaniem przez

DDA  substancji  psychoaktywnych  moĪna  stwierdziü,  Īe  nieadekwatne  funkcjo-
nowanie  psychofizjologiczne  DDA  sprzyjało  naduĪywaniu  przez  nie  Ğrodków
chemicznych.  Nie  mniej  waĪne  było  teĪ  szczegółowe  diagnozowanie  psycholo-
giczne  DDA,  poniewaĪ  niektóre  wymiary  ich  osobowoĞci  równieĪ  korelowały
z naduĪywaniem przez nie alkoholu. NaleĪy zauwaĪyü, Īe pojawiły siĊ juĪ bada-

DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW ORAZ ICH RODZICE

nia, które wskazuj, e w etiologii naduywania rodków psychoaktywnych wa-
n  rol  odgrywała  interakcja  genotyp–rodowisko,  czyli  np.  oddziaływania  ro-
dowiskowe nie maj wikszego znaczenia, gdy genotyp nie jest podatny na ryzy-
ko  uzalenienia  od  rodków  psychoaktywnych,  lub  odwrotnie.  Ale  wtedy,  gdy
genotyp  był  podatny  na  uzalenienie,  to  nawet  niewielkie  zaniedbania  rodowi-
skowe mog  mocno sprzyja ryzyku uzalenienia si od rodków psychoaktyw-
nych (Sigvardsson, Bahman, Cloninger, 1996).

V. PODSUMOWANIE

Na zakoczenie warto przedstawi w formie podsumowania teoretyczny mo-

del oddziaływa Windle’a (2000), jakim podlega dziecko w rodzinie alkoholowej,
i skutki alkoholizmu, jakie mog zaistnie w okresie dojrzałoci u DDA. Model
ten  warto  opisa,  poniewa  –  jak  wykazano  w  wielu  badaniach,  równie  zapre-
zentowanych w tym artykule – adekwatne ustalanie ródła rónorodnych proble-
mów DDA trzeba zacz od zbadania problemów w rónych rodzinach dysfunk-
cjonalnych od pocztku ich załoenia. Dlatego obecnie podejmuje si wiele tego
typu  bada.  Model  Windle’a  (2000,  s.  20)  (Dynamic  diathesis-stress  model)
uwzgldnia interakcje wielu czynników, które mog mie potencjalny wpływ na
rozwój dzieci wychowujcych si z osob uzalenion od alkoholu, a take bierze
pod uwag problemy rodzinne, jakie wystpiły przed narodzeniem dziecka (naru-
szanie prawa przez rodziców, zaburzenia psychiczne rodziców, kontakty społecz-
ne  rodziców,  czynniki  prenatalne).  Wskazuje  równie  na  inne  czynniki  ryzyka
wychowywania  dziecka  w  takiej  rodzinie.  Biologicznymi  czynnikami  ryzyka
zachowa dysfunkcjonalnych u dziecka s: czynno elektryczna kory mózgowej,
podatno na alkohol, reprodukcja stresu i neuroprzekaniki. Czynniki psycholo-
giczne  to:  temperament,  agresja,  styl  poznawczy,  oczekiwania  co  do  skutków
picia alkoholu, niski poziom inteligencji, styl radzenia sobie z trudnociami i ob-
raz własnych moliwoci. Do społecznych czynników rodzinnych nale: niedo-
bory w zakresie sprawowania funkcji rodzicielskich, konflikty małeskie, trud-
noci  finansowe,  brak  tradycji  rodzinnych,  trudne  relacje  z  rodzestwem,  za
czynniki społeczne pozarodzinne to: izolacja od rówieników, agresywny sposób
bycia,  ograniczona  liczba  znajomych,  braki  w  umiejtnociach  społecznych.  Na
wymienione  czynniki  ryzyka  mogły  oddziaływa  stresujco  take:  ssiedztwo,
szkoła,  rodzina,  rówienicy,  lub  inne  zdarzenia,  np.  stanie  si  ofiar  przemocy

SŁAWOMIR LASKI

fizycznej,  seksualnej.  Spowodowane  przez  te  czynniki  rónorodne  problemy  fi-
zyczne  i  psychiczne  danej  osoby  mog  by  transmitowane  w  dorosło  (DDA)
i uzewntrznia si w postaci problemów alkoholowych, naduywania substancji
psychoaktywnych,  przekraczania  prawa,  urazów  fizycznych  i  samobójstw  bd
uwewntrznia w formie depresji, lku lub alienacji.

Model powinien by poddany empirycznej weryfikacji i cho pojedyncze ba-

dania (niektóre prezentowane powyej) były ju czciowo wykonane. Naleało-
by  podj  w  nich  takie  zagadnienia,  jak:  diagnoza  funkcjonowania  rodziców
i dziadków DDA; kształtowanie si własnych moliwoci dziecka (np. samosku-
tecznoci, odpornoci na stres) w rodzinie z problemem alkoholowym; rola, jak
odgrywa rodzestwo w rodzinie, w której jedno z rodziców naduywało alkoholu;
izolacja i samotno wród rówieników dziecka z rodziny z problemem alkoho-
lowym. Zupełnie nieznane s badania nt. wychowywania si dzieci w rodowisku,
w którym oboje rodzice naduywaj alkoholu, oraz skutków, jakie to przyniosło
w yciu dorosłym. Brak jest danych nt. naduy seksualnych dzieci w rodzinach
z problemem alkoholowym i ich nastpstw. Nie ma te adnych bada dotycz-
cych  reakcji  szkoły  i  ssiadów  na  problemy  dzieci  i  młodziey  pochodzcych
z domów,  gdzie  panował  alkohol.  Brak  te  bada,  które  pokazałyby,  e  DDA
odniosły  w  domu  wicej  obrae  i  urazów  fizycznych  ni  grupa  bez  problemu
alkoholowego.

W obecnym stanie wiedzy nt. DDA wiele problemów mona byłoby wyjani

poprzez  badania  podłune,  ale  wiadomo,  e  s  one  pracochłonne  i  kosztowne.
Niemniej jednak cz takich bada ju zakoczono, ale s to badania obejmujce
okres tylko kilku lat z ycia badanych (Schuckit, 1995; Larkby, Day, 2000). Inne
badania,  obejmujce  np.  okres  od  ycia  płodowego  dzieci  matek  uzalenionych
od alkoholu do wieku dorosłoci, s dopiero w fazie realizacji (Newcomb, Felix-
-Ortiz, 1992).

VI. WNIOSKI

Podsumowujc zaprezentowane w artykule badania mona stwierdzi, e:
– dzieci wychowujce si w rodzinie alkoholowej mog transmitowa w doro-

słe ycie wiele problemów (zdrowotnych, psychologicznych i społecznych);

– DDA róni si midzy sob podatnoci w sferze fizycznej, psychologicz-

nej lub społecznej na wystpienie u nich rónorodnych problemów;

DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW ORAZ ICH RODZICE

– nie ma obecnie badaĔ, które strukturalnie ujmowałyby wieloczynnikowe

wpływy na dziecko w rodzinie alkoholowej i ich skutki w Īyciu dorosłym;

– teoretyczny model oddziaływaĔ (Windle, 2000), jakim podlega dziecko

w rodzinie alkoholowej, nie doczekał siĊ jeszcze całoĞciowej empirycznej weryfi-
kacji;

– w przedstawionym modelu Windle’a nie brano pod uwagĊ czynnika religij-

nego u rodziców i badanych osób, co – jak wiadomo z badaĔ nad religijnoĞcią –
moĪe odgrywaü istotną rolĊ w rozwoju psychospołecznym DDA;

– DDA stanowią znaczną czĊĞü populacji dorosłych, co moĪe byü przyczyną

wielu problemów społecznych; warto poĞwiĊciü temu zagadnieniu wiĊcej uwagi
i opracowaĔ;

– w Polsce niewiele jest badaĔ dotyczących róĪnorodnych problemów DDA.

BIBLIOGRAFIA

Alterman, A. I. (1988). Patterns of familial alcoholism, alcoholism severity and psychopathology.

Journal of Nervous and Mental Disorders, 176, 167-175.

Baker, D. E., Stephenson, L. A. (1995). Personality characteristics of adult children of alcoholics.

Journal of Clinical Psychology, 5, 694-710.

Berkowitz, A., Perkins, H. W. (1988). Personality characteristics of children of alcoholics. Journal

of Consulting and Clinical Psychology, 2, 206-209.

Black, C. (1979). Children of alcoholics. Alcohol Health Research World, 1, 23-27.
Black, C., Bucky, S. F., Wilder-Padilla, S. (1986). The interpersonal and emotional consequences of

being an adult child of an alcoholic. International Journal of Addictions, 2, 213-231.

Cermak, T. L. (1982). Interactional group therapy with the adult children of alcoholics. Internation-

al Journal Group Psychotherapy, 3, 375-389.

Cermak, T. L., Rosenfeld, A. A. (1987). Therapeutic considerations with adult children of alcohol-

ics. Advances in Alcohol and Substance Abuse, 4, 17-32.

Chassin, L., Pillow, D. R., Barrera, M. (1993). Relation of parental alcoholism to early adolescent

substance abuse: A test of three mediating mechanisms. Journal of Abnormal Psychology, 1, 3-
19.

Clair, D., Genest, M. (1987). Variables associated with the adjustment of offspring of alcoholic

fathers. Journal Studies of Alcohol, 4, 345-355.

Cloninger, R. C., Bohman, M., Sigvardsson, S. (1981). Inheritance of alcohol abuse – cross foster-

ing analysis of adopted men. Archives of General Psychiatry, 38, 861-868.

Cohen, H. L., Porjesz, B., Begleiter, H. (1993). The effects of ethanol on EEG activity in males at

risk for alcoholism. Electroencephalography and Clinical Neurophysiology, 6, 368-376.

Conrod, P. J., Phil, R. O., Ditto, B. (1995). Autonomic reactivity and alcohol-induced dampening in

men at risk for alcoholism and at risk for hypertension. Alcoholism: Clinical and Experimental
Research, 2, 482-489.

SŁAWOMIR ĝLASKI

Cork, M. R. (1969). The forgotten children: A study of children with alcoholic parents. Toronto:

Alcoholism and Drug Research Foundation.

El Guebaly, N., Staley, D., Koensgen, S. (1991). The adult children of alcoholics in psychiatric

population. American Journal Drug Alcohol Abuse, 2, 215-226.

Ellis, D. A., Zucker, R. A., Fitzgerald, H. E. (2000). Rola oddziaływaĔ rodzinnych z punktu widze-

nia rozwoju i oceny ryzyka choroby alkoholowej. Alkohol a Zdrowie, 26, 91-111.

Fine, E. W., Yudin, L. W., Heinemann, S. (1976). Behavioral disorders in children with parental

alcoholism. Annals N.Y. Academy of Sciences, 273, 507-517.

Finn, P. R., Zeituoni, N. C., Phil, R. O. (1990). Effects of alcohol on psychophysiological hyperac-

tivity to nonaversive and aversive stimuli in men at high risk for alcoholism. Journal of Abnor-
mal Psychology, 1, 79-85.

Fischer, K. E., Kittleson, M., Benshoff, J. (2000). The relationship of parental alcoholism and fami-

ly dysfunction to stress among college students. Journal of American College Health, 4, 151-
156.

Gabrielli, W. F., Mednick, S. A., Itil, T. M. (1982). Electroencephalograms in children of alcoholic

fathers. Psychophysiology, 19, 404-407.

GaĞ, Z. B. (1993). Profilaktyka uzaleĪnieĔ. Warszawa: WSiP.
Goodwin, D. W., Schulsinger, F., Hermansen, L., Guze, S. B., Winokur, G. (1973). Alcohol prob-

lems in adopts raised apart from alcoholic biological parents. Archives of General Psychiatry,
28, 238-243.

Greenbaum, P. E., Friedman, R. M. (1995). Alcohol expectancies among adolescents with conduct

disorder: Prediction and mediation of drinking. Addictive Behaviors, 20, 321-334.

Hill, E. M., Ross, L. T., Blow, F. C. (1997). Adulthood functioning: The joint effects of parental

alcoholism, gender and childhood socio-economic stress. Addiction, 5, 583-596.

Hinson, R. C., Becker, L. S., Katz, B. M. (1993). The heterogeneity of children of alcoholics: Emo-

tional needs and help-seeking propensity. Journal of College Student Development, 1, 47-52.

Jacobs, P. S. (1991). Characteristics of the self in children of alcoholics: A review. Alcoholism

Treatment Quarterly, 2, 67-74.

Jakubik, A., Zegarowicz, E. (1998). Poziom samooceny i umiejscowienia kontroli u dorastających

córek mĊĪczyzn uzaleĪnionych od alkoholu. Alkoholizm i Narkomania, 1, 73-83.

Johnson, S. L., Jacob, T. (1995). Psychological functioning in children of alcoholics fathers. Psy-

chology of Addictive Behaviors, 9, 101-113.

Larkby, C., Day, N. (2000). Skutki działania alkoholu na płód. Alkohol a Zdrowie, 26, 26-44.
Lepalczyk, I., Marynowicz-Hetka, E. (1989). Rodzina z problemem alkoholowym. Wrocław: Ossoli-

neum.

Mellibruda, J. (1990). Nowe koncepcje i metody psychologiczne w lecznictwie odwykowym. Wars-

zawa: IPiN.

Menees, M. M., Segrin, C. (2000). The specificity of disrupted processes in families of adult child-

ren of alcoholics. Alcohol & Alcoholism, 4, 361-367.

Moos, R. H., Billings, A. G. (1982). Children of alcoholics during the recovery process: Alcoholic

and matched control families. Addiction Behaviors, 7, 155-164.

Mothersead, P. (1991). The clinical literature. W: Sher K. J. (red.), Children of alcoholics: A critical

appraisal of theory and research (s. 149-173). Chicago: University of Chicago Press.

DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW ORAZ ICH RODZICE

Newcomb, M. D., Felix-Ortiz, M. (1992). Multiple protective and risk factors for drug use and

abuse: Cross-sectional and prospective findings. Journal of Personality and Social Psychology,
2, 280-292.

Obuchowska, I. (1974). Emotional contact with the mother as a social compensatory factor in child-

ren of alcoholics. International Mental Health Resident Newsletter, 6, 2-4.

Ohannessian, C. M., Hesselbrock, V. M. (1993). The influence of perceived social support on the

relationship between family history of alcoholism and drinking behaviors. Addiction, 12,
1651-1658.

Ostaszewski, K. (2003). Skuteczno profilaktyki uywania rodków psychoaktywnych. Warszawa:

Scholar.

Ostrihaska, Z. (1996). Zaburzenia ycia rodzinnego spowodowane alkoholem. Alkoholizm i Nar-

komania, 13, 142-169.

Ostrowska, K. (1996). Kierunki strategii profilaktyki uzalenie. Serwis Informacyjny. Narkomania,

5, 54-55.

Parker, D. A., Harford, T. C. (1987). Alcohol-related problems of children of heavy-drinking par-

ents. Journal of Studies on Alcohol, 48, 265-268.

Puyski, S., Wciórka, J. (2000). Klasyfikacja zaburze psychicznych i zaburze zachowania

w ICD-10. Vesalius: Kraków.

Ry, M., Wódz, E. (2003). Role podejmowane w rodzinie alkoholowej a struktura potrzeb u DDA.

Studia Psychologica, 4, 107-121.

Saranson, I. G., Saranson, B. R., Shearin, E. N. (1986). Social support as an individual difference

variable: Its stability, origins, and relationship aspects. Journal of Personality and Social Psy-
chology, 50, 845-855.

Schuckit, M. A. (1995). A long-term study of sons of alcoholics. Alcohol Health and Research

World, 3, 172-175.

Senchak, M., Leonard, K. E., Carroll, A. (1995). Comparisons of adult children of alcoholic, di-

vorced and control parents in four outcome domains. Psychology of Addictive Behaviors, 3,
147-156.

Sher, K. J. (1991). Children of alcoholics: A critical appraisal of theory and research. Chicago:

University of Chicago Press.

Sher, K. J., Walitzer, K. S., Brent, E. E. (1991). Characteristics of children of alcoholics: Putative

risk factors, substance use and abuse, and psychopathology. Journal of Abnormal Psychology, 4,
427-448.

Sigvardsson, S., Bohman, M., Cloninger, C. R. (1996). Replication of the Stockholm adoption study

of alcoholism: Confirmatory cross-fostering analysis. Archives of General Psychiatry, 53,
681-687.

Sobolewska, Z. (1992). Odebrane dzieciĔstwo. Warszawa: IPZiT.
Stewart, M. A., DeBlois, C. S., Cummings, C. (1980). Psychiatric disorder in the parents of hyper-

active boys and those with conduct disorder. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 21,
283-292.

wicicki, A. (1969). Przystosowanie społeczne dorosłych dzieci z rodzin alkoholików i niealkoho-

lików. Problemy Alkoholizmu, 2, 1-7.

SŁAWOMIR LASKI

Tarter, R. E., Hegedus, A. M., Alterman, A. (1984). Adolescent sons of alcoholics: Neuropsycho-

logical and personality characteristics. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 2, 216-
222.

Tsirigotis, K., Gruszczyski, W. (2002). Psychologiczne funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholi-

ków. W: XXXI Zjazd Naukowy PTP (s. 355-356). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Vaillant, G. E., Hiller-Sturmhofel, S. (1996). The natural history of alcoholism. Alcohol Health and

Research World, 20, 152-161.

Wald, I. (1990). II raport o polityce wobec alkoholu. Warszawa: MZiOS.
Williams, O. B., Corrigan, P. W. (1992). The differential effects of parental alcoholism and mental

illness on their adult children. Journal of Clinical Psychology, 3, 406-414.

Windle, M. (2000). Stan bada nad dziemi alkoholików: aktualne koncepcje i problemy. Alkohol

a Zdrowie, 26, 10-25.

Woititz, J. G. (1984). Adult children of alcoholics. Alcoholism Treatment Quarterly, 1, 71-99.
Woodside, M. (1988). Research on children of alcoholics: Past and future. British Journal of Addic-

tion, 89, 785-791.

Zucker, R., Boyd, G., Howard, J. (1994). The development of alcohol problems: Exploring the

biopsychosocial matrix of risk. Bethesada: NIAAA.

ADULT CHILDREN OF ALCOHOLICS AND THEIR PARENTS

– A CURRENT RESEARCHES

S u m m a r y

The author reviews a current literature on adult children, who are brought up by families with alco-
holic problem.  The analysis  concentrate on 3 groups of problem:  on discovering the kinds of con-
flicts which children from alcoholic families experience, on researching factors which could deter-
minate  probabilities  of  psychopathology,  and  on  psychoactive  substance  abuse  by  adult  children
from alcoholic families.

Key words: adult children of alcoholics, alcohol dependence.