Jan Matejko „Rejtan – Upadek Polski”
Opis obrazu
Obraz „Rejtan – Upadek Polski” jest jednym z najwybitniejszych dzieł Jana
Matejki. Powstał w latach 1865–1866, czyli w epoce pozytywizmu. Został
namalowany farbami olejnymi na płótnie. Obecnie znajduje się na Zamku
Królewskim w Warszawie.
Dzieło jest przykładem malarstwa historycznego. Ukazana na nim scena rozgrywa
się 21 kwietnia 1773 r. w Sali Sejmowej Zamku Królewskiego w Warszawie, kiedy
to zatwierdzono pierwszy rozbiór Polski. Na obrazie Matejko sportretował jednak
wiele postaci nieuczestniczących w tym wydarzeniu, ale które – zdaniem artysty –
przyczyniły się do wymazania Rzeczypospolitej z mapy Europy.
Trzej główni zdrajcy – Szczęsny Potocki, Adam Poniński i Franciszek Ksawery
Branicki zmierzają do sali senatu, aby podpisać akt rozbioru. Próbuje ich
powstrzymać poseł nowogródzki Tadeusz Rejtan. Rzuciwszy się na ziemię, własnym
ciałem zagrodził im drogę. Wymownie patrzy na zdrajców ojczyzny, rozdzierając
szaty w dramatycznej pozie.
Obraz przedstawia zamieszanie powstałe w wyniku protestu Rejtana.
Skorumpowany marszałek Adam Poniński sugestywnym gestem nakazuje posłowi
nowogródzkiemu opuszczenie sali. Obok stoją inni dwaj zdrajcy narodu polskiego –
hetman Franciszek Ksawery Branicki i generał Stanisław Szczęsny Potocki.
Pierwszy z nich histerycznie chowa twarz w dłoniach – możliwe, że patrząc na czyn
Rejtana, odczuwa wyrzuty sumienia. Natomiast Szczęsny Potocki, aktywny
przywódca stronnictwa rosyjskiego, ze wstydem spuszcza wzrok, powstrzymując
marszałka przed wyrzuceniem Rejtana z sali. Na pierwszym planie ukazany został
również ojciec Szczęsnego, wojewoda kijowski Franciszek Salezy Potocki, znany
przeciwnik wszelkich związków z Rosją (naprawdę nie żył on już w chwili
podpisania aktu rozbiorowego). Na jego twarzy maluje się przerażenie. Porzuciwszy
gęsie pióro, którym sygnowałby hańbiący dokument, na oślep rusza on w przeciwną
stronę. Po drodze gwałtownym ruchem przewraca fotel – znak sponiewieranego
urzędu, z którego spadają dokumenty i sakiewka z pieniędzmi, schowana w
kapeluszu Branickiego. Obok wojewody kijowskiego siedzą prymas Michał
Poniatowski oraz rozmawiający z nim kanclerz Michał Czartoryski. Ich zachowanie
świadczy o obojętności na losy Polski. Prymas, odwrócony tyłem do sali,
kontempluje urodę damy przedstawionej na miniaturze. Jego brat, król Stanisław
August Poniatowski, sprawia wrażenie znudzonego całą sceną. Władca powstał z
tronu i zmierza do wyjścia, dyskretnie zerkając na trzymany w dłoni zegarek.
W tłumie są także widoczni Jacek Małachowski, rozpaczliwie gestykulujący poseł
Korsak i z zaciekawieniem wychylający się zza płaszcza Franciszka Potockiego
Karol Radziwiłł. Za plecami trzech głównych zdrajców stoją natomiast biskup
Ignacy Massalski i książę Czetwertyński. Obaj współpracowali z Rosjanami i byli
przeciwnikami Sejmu Czteroletniego. Z leżącym, zrozpaczonym Rejtanem
solidaryzuje się tylko patrzący wprost na niego bezimienny młodzieniec. Trzyma on
w wyciągniętych rękach szablę i rogatywkę ozdobioną trójbarwną kokardą,
symbolizującą przyszłe walki Polaków o niepodległość.
Na całą sytuację spogląda z góry rosyjski ambasador Mikołaj Repnin, siedzący w
loży w towarzystwie dwóch dam. Umiejscowienie go powyżej postaci króla miało na
celu pokazanie zwierzchnictwa Rosji nad Polską.
Sala, w której ma miejsce wydarzenie, jest w bardzo złym stanie – sztukaterie
drzwi są pokruszone, kotary podarte, świece wypalone, a na podłodze leży
przewrócony fotel i poniewiera się stos rozrzuconych papierów.
Kompozycję można określić jako wyjątkowo ekspresyjną i dynamiczną.
Przedstawiona sytuacja sprawia wrażenie, jakby była zatrzymana w kadrze – w
filmowej stop-klatce, ze światłem rzuconym na pierś Rejtana i twarze zdrajców.
Uwagę widza zwraca doskonała dramaturgia w aranżacji sceny oraz w oddaniu
póz i gestów poszczególnych postaci. Matejko dąży do indywidualizacji każdej z
osób. Teatralne gesty, skłębienie głów, ramion, nóg bez różnicowania przestrzennego
sprawiają wrażenie ogólnie panującego chaosu, co sprzyja emocjonalnemu
odbiorowi dzieła. Kompozycyjne wyróżnienie samotnej sylwetki Rejtana,
kontrastującej z tłumem skupionym w rogu sali, wskazuje, że jest on głównym
bohaterem obrazu.
Wąska gama kolorystyczna, typowa dla malarstwa historycznego (od bieli przez
szarości i beże do czerni), została nieco ożywiona łamanymi czerwieniami, ciemną
purpurą i błyskami złota. Nie ma tu kontrastów barwnych.
Obraz ten wywołał falę opinii krytycznych w kraju ze względu na
bezkompromisowe i śmiałe wskazanie winowajców upadku Polski. Zarzucano
Matejce fałszowanie faktów historycznych, przypominając, że król Stanisław August
Poniatowski, podobnie jak Mikołaj Repnin, Stanisław Szczęsny Potocki i Franciszek
Salezy Potocki, nie uczestniczyli w Sejmie Rozbiorowym. Nie rozumiano, że celem
artysty nie było ukazanie konkretnego wydarzenia, lecz alegoryczne przedstawienie
głównych przyczyn upadku Rzeczypospolitej.