Wojciech Eicheiberger

Andrzej Samson

w rozmowie Anną Sosnowską

dobra miłość

co robić, by nasze dzieci

miały udane życie

Spis treści

Przykład czy słowo.................................................4
Autorytet czy kontrola............................................24
Jeden głos czy dwa głosy..........................................48
Własna korzyść czy poświęcenie....................................66
Kochać czy wymagać................................................84
Karać czy nagradzać..............................................106
Ciało czy umysł..................................................117
Dar czy dług.....................................................133
Zasada walizki...................................................142

Po co jest nasza książka?

Dla mnie ta książka to przede wszystkim dziesiątki godzin 

pasjonujących rozmów z Andrzejem i Wojtkiem. Rozmów, które były nie 

tylko spotkaniem z ich wiedzą o wychowywaniu dzieci, ale też 

odszyfrowywaniem siebie. Pełnym emocji i zaskoczeń powrotem do 

własnych doświadczeń z dzieciństwa. Przy okazji zdałam sobie sprawę, 

jak wielu ludzi wokół mnie ma dzieci, a jak niewielu ma z nimi 

dobry, serdeczny kontakt. Zastanawiałam się, dlaczego w relacji 

rodzice-dzieci „chcieć” tak często nie znaczy „móc”. I czemu tylu 

dorosłych, pomimo najlepszych chęci, bezwiednie krzywdzi swoje 

dzieci, a potem cierpi z powodu chłodnych relacji i konfliktów w 

rodzinie.

Myśląc o tym starałam się, by nasza książka stała się pomocą w byciu 

rodzicem, który nie żałuje, nie cierpi, nie krzywdzi. Korzystając z 

doświadczeń Andrzeja i Wojtka poszukiwałam więc odpowiedzi na 

pytania, co robić, by nasze dzieci miały udane życie i naprawdę nas 

kochały. A także jak nie powielać błędów wychowawczych, których sami 

doświadczyliśmy w dzieciństwie, i których konsekwencje nosimy w 

sobie w dorosłym życiu w postaci kompleksów, lęków i niewiary we 

własne możliwości. Nasza książka powstała również po to, by pomóc 

rodzicom nie tylko lepiej rozumieć dzieci, ale i siebie. Bo poza 

informacjami o dzieciach i dzieciństwie jest tu też sporo wnikliwej 

wiedzy o świecie dorosłych.

Polecam ją z pełnym przekonaniem. To książka, którą sama chciałabym 

przeczytać.

Anna Sosnowska

O czym jest nasza książka?

Karać czy nagradzać, ufać czy kontrolować, rozmawiać czy pouczać, 

kochać czy wymagać? To pytania stawiane sobie przez rodziców od 

zawsze i zawsze ważne. W zależności od momentu historycznego, 

poziomu ekonomicznego i stanu wiedzy udzielano na nie bardzo różnych 

odpowiedzi. Najpierw przez długie wieki lekceważono dzieciństwo i w 

ogóle nie poświęcano mu żadnej uwagi. Potem nadszedł czas, gdy w 

dziecku widziano głównie wcielenie zła, a proces wychowawczy 

rozumiano jako wypędzanie z dziecięcej duszy diabła. W Średniowieczu 

z kolei dziecko uznawano za miniaturę dorosłego, dodajmy dla 

jasności, że miniaturę nieudaną, więc również nie zaprzątano sobie 

nim głowy. Wreszcie nadeszła epoka panowania tzw. czarnej 

pedagogiki, czyli kultu twardej ręki, surowości i upokorzeń. I 

bardzo długo zimny wychów uważano za najlepszy sposób, by 

wyprowadzić dziecko „na ludzi”.

Prawdę mówiąc, smutne dziedzictwo takiego myślenia nadal jest obecne 

w wielu rodzinach. Dlatego uznaliśmy, że nadszedł czas, by na 

fundamentalne rodzicielskie dylematy udzielić odpowiedzi tu i teraz. 

W takim świecie, w jakim żyjemy, i zgodnie z wiedzą, jaką dysponuje 

współczesna psychologia i psychoterapia. A także zgodnie z 

doświadczeniem, w jakie wyposażyły nas lata pracy terapeutycznej i 

osobiste przeżycia rodzicielskie. Zabieramy głos jako kontynuatorzy 

głębokiej refleksji wychowawczej, zapoczątkowanej przez Zygmunta 

Freuda, który dowiódł, że lekceważone przez wieki dzieciństwo to 

fundament dorosłości. Jeśli zostanie on źle uformowany, kuleć będzie 

całe dorosłe życie człowieka. Wiele z tego, o czym mówimy w tej 

książce, jeszcze na początku XX wieku byłoby uznane za objaw 

szaleństwa, a kilka wieków wcześniej — za groźną herezję. Dziś 

jednak przyszedł czas na powiedzenie prawdy o tym, czym jest okres 

dzieciństwa w życiu człowieka i jaki ma wpływ na całe jego 

późniejsze życie. A ma ogromny.

Za wszystko, co zostało tu napisane, bierzemy całkowitą 

odpowiedzialność. Pragniemy też podziękować naszym pacjentom, 

dorosłym i dzieciom, od których bardzo wiele się nauczyliśmy i wciąż 

uczymy.

Wojciech Eichelberger i Andrzej Samson

Rozdział 1

Przykład czy słowo

Anna Sosnowska:

- Co w wychowaniu dziecka odgrywa większą rolę: to, co mówimy, czy 

to, co robimy?

Wojciech Eichelberger: Wielu rodziców uważa, że wychowanie zaczyna 

się dopiero, gdy dziecko rozumie już, co się do niego mówi. Ale to 

przekonanie nie ma nic wspólnego z rzeczywistością. Wychowanie 

bowiem zaczyna się dużo, dużo wcześniej. I wbrew potocznemu 

myśleniu, rola słowa w kształtowaniu dziecka wcale nie jest 

dominująca.

Andrzej Samson: Dziecko od pierwszych dni swojego życia, a wręcz od 

chwili przyjścia na świat, nasiąka wszystkim, co widzi, słyszy, co 

dostaje do ręki, na co patrzy, a najmniej tym, co się do niego mówi. 

Najmniejsze doświadczenie jest dla niego ważniejszą lekcją o życiu, 

otaczającym świecie i o nim samym niż jakiekolwiek pouczenie.

WE: Często mówimy: „Muszę się wziąć za wychowanie mojego dziecka”, 

mając na myśli jakieś akty intencjonalne albo tłumaczenie dziecku, 

jak należy postępować, co jest dobre, a co złe. Tymczasem o wiele 

większą siłę oddziaływania ma to, co mu pokazujemy, nie to, co 

deklarujemy. Słowo samo w sobie jest tylko informacją, dosyć umowną 

zresztą, rozkodowywaną przez mózg. Żeby mogło coś znaczyć, musi być 

poparte przeżyciem, powiązane z doświadczeniem. Kiedy dziecko uczy 

się słowa „ołówek”, to owszem, słyszy jego brzmienie. Ale dopiero 

gdy to coś nazywane przez nas ołówkiem ogląda ze wszystkich stron, 

wkłada do buzi, gryzie, maże nim, w jego głowie pojawia się idea 

ołówka. I słowo zaczyna naprawdę coś dla niego znaczyć.

- Pierwsze słowa, których zazwyczaj uczą się dzieci, to „mama” i 

„tata”. Co możemy zrobić, żeby skojarzenia naszego dziecka związane 

z tymi słowami były jak najbardziej pozytywne?

WE: Mądrzy rodzice przede wszystkim powinni zadbać o to, by jak 

najbardziej rozszerzyć doświadczenie dziecka związane z tymi 

słowami. Dobrze jest np., gdy matka powtarza słowo „mama”, karmiąc 

swoje dziecko, przytulając je, kołysząc. Bo właśnie w ten sposób w 

umyśle dziecka powstaje bardzo złożony desygnat słowa „mama”, który 

będzie odtąd zawierał w sobie wsparcie, miłość, bezpieczeństwo.

Gdybyśmy ograniczyli się tylko do wytłumaczenia dziecku, kto to jest 

mama, mówiąc: to ktoś, kto karmi, dotyka i jest ciepły, byłaby to 

dla niego czysta abstrakcja. Jeśli słowo „mama” wywołuje w dziecku 

dobre emocje, to tylko dlatego, że było wcześniej poparte pozytywnym 

doświadczeniem.

- Czy tak samo jest z normami, zasadami? Mądre słowa nie wystarczą, 

by ich nauczyć?

AS: Tak samo. Jeśli to, co rodzic głosi, nie jest poparte 

przykładem, nie będzie miało wpływu na kształtowanie dziecka albo 

będzie miało wpływ przeciwny do zamierzonego. Począwszy od pozornie 

banalnej, a bardzo niebezpiecznej sytuacji, którą nazywam treningiem 

niewrażliwości. Otóż istnieje przekonanie, że dziecko powinno być 

odcięte od kłopotów i złego samopoczucia rodziców, bo „nie należy 

obciążać dziecka dorosłymi sprawami”. Stąd, gdy rodzic ma kłopoty 

albo źle się czuje, a dziecko chce go pocieszyć, daje mu się do 

zrozumienia, że nie ma żadnego problemu: „Nic mi nie jest. Wcale nie 

jestem smutny, jestem poważny. Idź się bawić, nie przeszkadzaj”. Z 

czasem takie dziecko przyzwyczaja się, że gdy komuś jest źle, to 

trzeba to zignorować i iść się bawić. Wszystko świetnie do chwili, 

gdy kilka lat później ten sam rodzic zacznie oczekiwać od dziecka 

zainteresowania, troski. A dziecko kompletnie nie będzie rozumiało, 

czego on od niego chce. Bo w jego doświadczeniu pozostanie już 

silnie zakodowana i wytrenowana całkiem inna reakcja: obojętność. I 

pretensje do losu o to, że „nasz syn jest nieczułym potworem”, będą 

nie tylko spóźnione, ale i skierowane pod niewłaściwy adres.

WE: Nie można nauczyć dziecka współczucia, domagając się go: 

„Współczuj mi kochanie, bo jest mi trudno”. Albo tłumacząc, na czym 

polega współczucie. Dzieci można nauczyć współczucia tylko w jeden 

sposób: pokazując im, co znaczy współczucie i wsparcie, czyli 

współczując dziecku, gdy dzieje mu się jakaś krzywda, i wspierając 

je, kiedy potrzebuje wsparcia. Tylko wtedy możemy się spodziewać, że 

nasze dzieci będą skłonne reagować w podobny sposób, gdy nam 

przydarzy się coś przykrego.

- Jak dziecko odbiera sytuację, w której rodzic naucza norm, lecz 

sam ich nie przestrzega?

WE: Szybko uczy się zasad i wartości faktycznie wyznawanych przez 

rodziców.

- Nawet jeśli rodzic usilnie powtarza, jak być powinno, a narusza 

zasady trochę w konspiracji?

WE: Oczywiście. Dzieci są pod tym względem szalenie spostrzegawcze. 

Jeśli rodzic odbył z synem przy stole poważną rozmowę o uczciwości, 

o tym, że nie wolno oszukiwać i kłamać, a potem syn widzi, jak tata 

na parkingu wkłada za szybę kwit z poprzedniego dnia, „bo nikt i tak 

się nie zorientuje”, to dzieciak łapie w lot, że zasady zasadami, 

ale gdy się wie, jak je z korzyścią dla siebie omijać, to można.

- I za jakiś czas zastosuje tę naukę w rozgrywce z tatą?

AS: Naturalnie. A oburzony tata będzie zachodził w głowę: „Gdzie on 

się tego nauczył?! Jak to możliwe, że mój syn kłamie!”.

WE: Jeśli rodzice mają mówić dzieciom rzeczy niespójne z ich własnym 

zachowaniem, to lepiej żeby nic nie mówili. Bo gdy zaczynają głosić, 

jak być powinno, a ma się to nijak do ich własnego życia, dzieci nie 

dość, że bezbłędnie wychwytują dysonans i uczą się hipokryzji, to 

jeszcze przestają szanować wygłaszających androny rodziców. A 

szacunek raz utracony, trudno ponownie zdobyć.

- Podobnie jak wiarygodność. Rodzic, który kłamie, ale żąda od 

dziecka prawdomówności, ma chyba niewielkie szanse na powodzenie?

AS: Zdecydowanie niewielkie. Bardzo demoralizująco działa np. dość 

często spotykana sytuacja, gdy rodzice obgadują przy dziecku jakąś 

osobę, a potem, również w obecności dziecka, demonstrują wobec tej 

osoby fałszywą serdeczność. Do domu ma przyjść powiedzmy ciocia Hela 

i dziecko słyszy, jak matka mówi do ojca: „Znowu ta krowa zepsuje 

nam całą niedzielę”. Mija trochę czasu, rozlega się dzwonek i mama 

rzuca się cioci Heli na szyję z okrzykiem: „Kochana, nareszcie! Tak 

długo cię nie widzieliśmy”. Dziecko najpierw patrzy na to 

zdezorientowane. Czasem popełnia jeszcze błąd, uświadamiając ciocię 

Helę, że mama nazwała ją krową. Ale oczywiście obrywa za to i 

następnym razem już wie, że w porządku jest się wtedy, jak co innego 

się robi, a co innego mówi. Nic dziwnego, że kilka lat później tacy 

rodzice zorientują się, że są okłamywani. Będą mieli do swojego 

dziecka pretensje. Niestety o to, czego sami je nauczyli. Bo choć 

mówili dziecku, jak być powinno, to jednak dawali przykład czegoś 

zupełnie innego. I przykład wziął górę. Jeśli to, co robimy, staje w 

opozycji do tego, co deklarujemy, dziecko raczej będzie nas 

naśladować, niż słuchać.

- Ale słowa też mają swoją siłę. Mogą czynić wiele dobrego lub 

działać jak przekleństwo. Jakie słowa są szczególnie ryzykowne w 

relacjach z dziećmi?

WE: Niebezpieczne są słowa deprecjonujące i poniżające. Ich 

niszczycielska moc jest tym większa, im bardziej jest spójna z 

doświadczeniem. Kiedy między rodzicem i dzieckiem nie ma dobrej 

więzi, a pada upokarzające słowo, działa ono jak klątwa. Złe słowa 

wypowiedziane przez rodzica potrafią bardzo głęboko zapaść w 

nieświadomość dziecka. I potem ranią je przez resztę życia. 

Mimochodem sprawdzałem relację gestów do słów na własnych dzieciach. 

Przytulałem serdecznie mojego syna, mówiąc do niego jednocześnie: 

„Ty wstręciuchu, ty gadzie”. I okazywało się, że mogę spokojnie 

używać słów, które w innym kontekście byłyby uznane za raniące i 

przykre, bo ze względu na jednoznacznie życzliwy, towarzyszący im 

komunikat pozawerbalny odbierane były jako wyraz miłości i 

bliskości. Mogłem się tak zachowywać, ponieważ byłem pewien więzi 

istniejącej między nami. Miłość wyrażona poza słowami decydowała o 

znaczeniu słów.

AS: W Polsce stanowczo zbyt często używamy wobec dzieci słów 

wartościujących. Zamiast nich powinniśmy częściej informować je o 

odczuciach i emocjach, które wywołują w nas ich działania. Gdy 

mówimy do dziecka: „Jesteś zły, nieznośny, okropny!”, to efekt 

wychowawczy takiego komunikatu jest opłakany. Wyładowujemy jedynie 

swoją złość i informujemy dziecko o braku naszej akceptacji. 

Interwencja wychowawcza przyniosłaby dużo lepszy skutek, gdybyśmy 

wyjaśnili dziecku, że to, co robi, sprawia nam ból. Powoduje, że 

jest nam przykro. Wtedy nauczyłoby się, że wszystko, co robi, odnosi 

się do kogoś, wywołuje w ludziach emocje i ma swoje konsekwencje.

- Często używamy ostrych, wartościujących i to w dobrej wierze, 

licząc, że to zmobilizuje dzieci do „zrehabilitowania się”.

AS: Negatywne przekazy typu: „Ależ ty jesteś beznadziejna”, „Co z 

ciebie za idiota”, „Zachowujesz się jak dziwka”, „Jesteś złym 

chłopcem” zapisują się w psychice dziecka jak nagranie na taśmie 

magnetofonowej. Posiadanie w głowie takiego negatywnego, 

destrukcyjnego scenariusza, wtłoczonego tam przez rodziców, 

powoduje, że człowiek nieświadomie zaczyna go w jakiś sposób 

realizować. Ciągle mu się w życiu coś nie udaje, pije albo jeszcze 

inaczej niszczy siebie.

- Zgodnie ze scenariuszem staje się beznadziejny, zachowuje jak 

idiota albo zostaje złym chłopcem...

AS: I nie ma w tym nic dziwnego, biorąc pod uwagę, że przecież przez 

bardzo długi i ważny czas naszego życia wszystkiego o sobie 

dowiadujemy się wyłącznie od naszych rodziców. Oni odpowiadają 

pierwsi na najbardziej fundamentalne dla każdego człowieka pytania: 

Kim jestem? Co tutaj robię? Do czego dążę? Jaka jest moja wartość? 

Jakie są moje możliwości? Czasem to, co o sobie myślimy przez resztę 

życia, zależy od tego, co usłyszeliśmy w dzieciństwie od naszych 

rodziców. Jeśli dziecko słyszy od matki lub ojca, że jest 

beznadziejne, to wiara w siebie i poczucie własnej wartości nie będą 

w przyszłości jego mocną stroną.

WE: Z tego samego powodu jestem przeciwnikiem zdań wyrokujących: 

„Będziesz taki, skończysz tak a tak, do tego to ty się nie 

nadajesz”. Szczególnie gdy idzie za tym negatywna ocena, a na domiar 

złego „przepowiednie” te są jeszcze podawane z dużym 

kwantyfikatorem: ty nigdy, ty zawsze. Zamiast: „Jesteś głupi” lub 

„Nigdy nie zmądrzejesz” — lepiej powiedzieć: „Robisz głupio, ale 

możesz to naprawić”. A „Będziesz nikim” lepiej zastąpić zdaniem: 

„Takie zachowanie nie prowadzi do niczego dobrego”. Różnica tylko 

pozornie jest niewielka.

- Nie krytykujemy wtedy dziecka, tylko coś, co ono zrobiło i co może 

naprawić. Nie negujemy jego wartości, tylko wyrażamy nasz sprzeciw 

wobec jakiegoś postępowania.

AS: To, jakiego znaczenia nabierają słowa, czy niszczą, czy 

wzmacniają, zależy też od kontekstu. Może nim być na przykład 

relacja między rodzicami. Czasem zupełnie neutralne słowo  nabiera 

pejoratywnego  znaczenia, a wtedy należy być bardzo ostrożnym z 

używaniem go wobec dziecka.  Znam rodzinę, w której ojciec często o 

teściowej mówi z pogardą „dama”. I w tym domu „dama” jest synonimem 

najwyższej odrazy, szyderstwa. Dla córki tych ludzi to słowo 

straciło swój pierwotnie pozytywny sens i ma wyłącznie negatywne 

konotacje. Gdyby ojciec powiedział do niej: „Ale z ciebie dama” (a 

przecież obiektywnie można by uznać, że jest to jednoznacznie 

pozytywny komunikat), dla tej dziewczyny byłoby to raniące. I 

znaczyłoby, że jest dla ojca niewiele warta. Należy więc uważać, nie 

tylko na to, co się wypowiada, ale co się rzeczywiście do dziecka 

mówi, bo treść słowa i jego emocjonalna zawartość nie zawsze się ze 

sobą pokrywają.

- Jaką krzywdę mogą wyrządzić dziecku złe słowa wypowiedziane przed 

laty, dawno już zapomniane przez rodziców, a wciąż zapisane w 

pamięci bądź nieświadomości dziecka?

WE: Ogromne. Duże nasilenie deprecjacji potrafi czasami 

przekształcić się w zakodowany w podświadomości komunikat, że dana 

dziewczynka czy chłopiec nie jest wystarczająco dobrym egzemplarzem, 

by nadawać się do reprodukcji. Ciało potrafi się podporządkować 

destrukcyjnej dyrektywie umysłu. I potem nie wiadomo, dlaczego taki 

mężczyzna czy kobieta ma np. ogromne problemy z płodnością.

- Niszcząca moc słów może działać nawet wbrew dobrym intencjom 

rodziców?

WE: Tak. Wśród moich pacjentek była np. kobieta, którą matka chciała 

ustrzec przed zejściem na złą drogę i za najskuteczniejszą metodę 

uznała straszenie swojej córki. Powtarzała jej w kółko, gdy tylko 

występowała między nimi jakaś różnica zdań: „Jak będziesz postępować 

po swojemu, to zostaniesz kurwą!”. Intencje matki były zapewne 

dobre. Pragnęła wychować córkę na „porządną kobietę”. Ale w efekcie 

dziewczyna popadła w obsesję, że wystarczy jakiś drobiazg, małe 

przeciwstawienie się nakazom matki, a bezpowrotnie stoczy się do 

rynsztoka. Żeby więc „nie zostać kurwą”, wykastrowała siebie 

psychicznie. W jej świadomości nie pozostała najmniejsza myśl ani 

pragnienie seksualne, co katastrofalnie wpłynęło na całe jej życie 

osobiste. Trzeba było wielu lat terapii, by to odczarować, by mogła 

stać się normalną, zdolną do przeżywania swojej seksualności 

kobietą.

- Jak taki negatywny komunikat „pracuje” w psychice dziecka, a potem 

w psychice dorosłej kobiety?

WE: W psychice dziewczynki, która kiedyś usłyszała od matki czy 

ojca, że jeśli będzie niegrzeczna, to zostanie kurwą, mogą zadziałać 

dwa mechanizmy, obydwa bardzo destrukcyjne. Albo — jak w przypadku 

opisanej przeze mnie pacjentki — zacznie wypierać swoją seksualność, 

wstydzić się jej, hamować ją, co w konsekwencji spowoduje ogromne 

problemy emocjonalne, nieumiejętność wchodzenia w relacje, a często 

skazanie siebie na samotność. Albo spełni złe proroctwo w poczuciu, 

że i tak nic nie jest warta.

- Takie komunikaty najczęściej mają tylko odstraszać dzieci od złych 

wyborów. Jakie jest prawdopodobieństwo, że staną się samo 

spełniającą przepowiednią.

AS: Negatywne, wartościujące komunikaty nigdy nie pozostają obojętne 

dla psychiki dziecka. A często wręcz nadają kierunek jego całemu 

życiu. Dla dziecka rodzice są wyrocznią. Czy tego chcą, czy nie. I 

czy tego chcą, czy nie same dzieci. Nawet rodzice krytykowani i 

odrzucani przez dzieci pozostają znaczącymi postaciami w ich życiu.

- Czy w takim razie dobre proroctwa w stylu: „Będziesz kimś”, „Wiem, 

że mnie nie zawiedziesz” mogą sprawić, że życie naszego dziecka 

stanie się pasmem szczęścia i sukcesów?

AS: Pozytywne przesłanie jest lepsze od negatywnego, ale w ogóle 

byłbym ostrożny z wmawianiem dzieciom, co ma się zdarzyć w ich 

życiu. Miałem kiedyś takiego klienta wychowywanego przez samotną 

matkę, która lokowała w nim ogromne nadzieje. W związku z tym 

powtarzała mu od małego i na okrągło: „Ty to będziesz kimś”. Kiedy 

poznałem tego człowieka, wykonywał już chyba czterdziesty zawód. Był 

plastykiem, rzeźbiarzem, spawaczem, ślusarzem i Bóg wie kim tam 

jeszcze. I ciągle zaliczał jakieś nowe kursy doskonalenia 

zawodowego. Kiedy zapytałem go, po co to robi, odpowiedział: „Bo ja 

wciąż nie wiem, czy już jestem kimś, czy jeszcze nie. Co się gdzieś 

zakorzenię, to wydaje mi się, że to jakieś głupie, bezwartościowe, 

że powinienem robić coś lepszego, że się marnuję”. Z takim 

podejściem do życia ten mężczyzna nie mógł też sobie oczywiście 

ułożyć życia osobistego i był straszliwie nieszczęśliwy pod każdym 

względem.

WE: Bo przywiązał się do słowa „będziesz”. Gdyby matka powiedziała 

mu: „Jesteś kimś”, byłoby zupełnie inaczej.

- Mówiliście o słowach wtłaczanych dzieciom do głowy tak często, że 

w końcu stają się scenariuszami określającymi cały dalszy przebieg 

ich życia. Czy jakiś jednorazowy komunikat może wywrzeć na psychikę 

dziecka podobny wpływ?

WE: Jeśli słowa i zachowania rodziców związane są z jakąś 

dramatyczną sytuacją, to tak. Pamiętam dziewczynę, której rodzice 

przez długi czas starali się ją mądrze i przyjaźnie wychowywać. Była 

już nastolatką, gdy na jakiejś wiejskiej zabawie wypiła za dużo i 

ktoś ją zgwałcił. Gdy nad ranem zrozumiała, co zaszło, brudna i 

sponiewierana udała się ufnie do rodziców, od lat deklarujących, że 

na ich wsparcie może liczyć w każdej sytuacji. I mamy taki obrazek: 

Dziewczyna nad ranem wchodzi do domu. Przez chwilę waha się, czy 

pójść do swojego pokoju, czy do sypialni rodziców i powiedzieć im, 

co zaszło. I wtedy właśnie z pokoju wychodzi ojciec. Patrzy na nią, 

w mig domyśla się, co się stało, ale nadal nie mówi nic. Stoją tak 

naprzeciwko siebie przez chwilę w całkowitym milczeniu, aż nagle on 

się odwraca z obrzydzeniem i bez słowa znika w swojej sypialni.

Kilkusekundowe doświadczenie zdruzgotało tę dziewczynę na długie 

lata, mimo że była już prawie dorosłą osobą, a rodzice zawsze dawali 

jej wiele wsparcia. Ale w krytycznym momencie ojciec nie stanął na 

wysokości zadania, zareagował z jakiegoś chorego aspektu siebie. Coś 

się w nim odezwało takiego, że nie był w stanie podbiec do swojej 

córki, zatroszczyć się o nią, zapytać co, się stało, przytulić. 

Zachował się jak inkwizytor, dając córce do zrozumienia, że 

zasługuje tylko na pogardę. Potem długo żyła w przekonaniu, że 

zrobiła coś tak strasznego, iż nie zasługuje na jakikolwiek skrawek 

szczęścia. Trudno było jej się z tego wygrzebać. Tak wielka jest moc 

rodziców.

- Sytuacje, gdy dziecku dzieje się coś złego, a rodzic jeszcze mu 

dokłada pod hasłem „A dobrze ci tak, jakbyś mnie słuchał, toby się 

nie przydarzyło” nie należą chyba do rzadkości?

AS: Niestety nie. Kiedy chodziłem z moją córką do piaskownicy, to 

wielokrotnie obserwowałem różne warianty takiego scenariusza: 

Karolek biegnie. Mama krzyczy: „Nie biegnij tak, bo się 

przewrócisz”. Karolek biegnie dalej, co jest normalne w jego wieku. 

Przewraca się, bo wiadomo, że dziecko musi się czasem przewrócić. 

Tymczasem matka dopada do płaczącego Karolka, spuszcza mu lanie i 

krzyczy: „A nie mówiłam!”. Dziecko jest zdezorientowane; stała mu 

się krzywda i jeszcze je biją. A matka ma złudne poczucie, że oto 

dała Karolkowi cenną lekcję życia.

Kiedy tłumaczę rodzicom, żeby w takiej sytuacji podnieśli dziecko i 

powiedzieli: „Nic się nie stało, biegnij dalej”, to większości z 

nich w pierwszej chwili podobna reakcja w ogóle nie mieści się w 

głowie.

- Niektórzy rodzice mają takie wyobrażenie, że ten dobrze wychowuje, 

kto nie przeoczy żadnej okazji, w której można by dziecku zwrócić 

uwagę.

AS: Wielu dorosłych uważa, że karcenie i pouczanie to dla dziecka 

dobrodziejstwo i najlepszy sposób na przekazywanie wiedzy o życiu, 

„doskonalenie” charakteru. Tylko że takie nieustanne strofowanie nie 

tyle rozwija wiedzę, co zahamowania. Wybitny amerykański psycholog 

Erick Berne, twórca analizy transakcyjnej, nazwał taką relację 

dziecka wobec dorosłego „I'm not OK, you are OK. (Ja jestem nie w 

porządku, ty jesteś w porządku). Co to oznacza? Ustawmy się na 

chwilę w pozycji dziecka, któremu wszyscy ciągle mówią: „Źle stoisz, 

stój tak jak ja”, „Jak ty wyglądasz, ubierz się tak, jak mówię”, 

„Nie wierć się, patrz, jak ja grzecznie siedzę” itp. Czujemy 

wdzięczność czy upokorzenie i złość? Poprawianie i strofowanie jest 

oczywiście jedną z dróg wychowywania, ale zbytnia jednostajność w 

stosowaniu tej metody, jak to ma miejsce w Polsce, jest bardzo 

niekorzystna dla wyposażenia psychicznego dziecka.

- Czy chcesz przez to powiedzieć, że gdzie indziej dzieci są mniej 

strofowane?

AS: Na przykład w USA zdecydowanie dominuje pedagogika nagród. 

Rodzice o wiele chętniej podkreślają mocne strony dziecka niż jego 

słabości. W tradycji amerykańskiego wychowania, gdy dziecku coś się 

nie udało, mówi się: „Następnym razem ci wyjdzie, na pewno dasz 

sobie radę, don't worry”.

WE: Niewątpliwie antycypowanie niepowodzeń własnych dzieci jest dość 

powszechną cechą polskich rodziców. Bardzo często słyszy się jak 

wygłaszają zdania typu: „To nie dla ciebie”, „Na pewno ci się nie 

uda”, „Żeby sobie z tym poradzić, trzeba mieć dobrą pamięć” itp.

- Jakie są rezultaty obu tych podejść?

AS: Amerykanie są o wiele bardziej przebojowi, odporni na 

niepowodzenia i otwarci. Wierzą w siebie, są bardziej optymistyczni 

i zadowoleni z życia. Dla mnie niesłychane jest to, że w 

amerykańskich szkołach dzieci w ogóle nie przejawiają czegoś takiego 

jak trema. W przedszkolach i szkołach przygotowują najrozmaitsze 

przedstawienia, śpiewają, popisują się na oczach dorosłych i nie ma 

mowy o czymś takim jak skrępowanie czy kompleksy. Natomiast polskie 

dzieci bardzo nie lubią prezentowania siebie. Jakby ktoś zakodował w 

nich informację, że mają się czego wstydzić. Krępują się sytuacji 

społecznych, zbytniego eksponowania własnej osoby. U nas dominuje 

dyrektywa moralna, która mówi: „Nie chwal się, niech cię inni 

chwalą”. Amerykanin mówi: „Jak masz się czym pochwalić, to się 

pochwal”. Efekt jest taki, że jak chwalę polskie dziecko, to ono mi 

zazwyczaj odpowiada: „Eeeee tam, tak mi się tylko udało”. Podczas 

gdy amerykańskie dzieci na podobną pochwałę odpowiadają po prostu: 

„Wiem, że fajnie to zrobiłem”.

- Wielu rodziców wiąże pewne nadzieje wychowawcze z wyprawieniem 

dziecka do przedszkola. Mam na myśli np. wiarę w to, że małomówny 

Jaś jakoś się rozkręci w towarzystwie rówieśników i stanie się mniej 

lękliwy, a Kasia, która dostaje napadów złości, złagodnieje, „bo 

trzy, cztery lata to jest już wiek, gdy można się zabierać za 

wykuwanie charakteru dziecka...”.

WE: Gdy dziecko ma trzy, cztery lata, to możemy być pewni, że już 

się bardzo dużo nauczyło. I podstawowa matryca osobowości, 

porządkująca całe jego dalsze doświadczenie, została ukształtowana. 

Stąd też rozczarowanie wielu rodziców, którzy właśnie w wieku 

trzech, czterech lat oddają dziecko do przedszkola z nastawieniem, 

że ktoś je tam wychowa. A okazuje się, że dziecko już jest w dużej 

mierze wychowane.

- W jak dużej mierze?

WE: Pierwsze trzy lata dziecka to intensywne szukanie odpowiedzi na 

pytanie, co tu jest grane. Człowiek nie ma sztywnego programu 

rozwojowego, w związku z tym może się dostosować do każdej sytuacji, 

pod warunkiem że się jej nauczy. A dziecko potrafi się szybko 

nauczyć, jak przeżyć w tym dziwnym otoczeniu, z jakimiś wielkimi 

stworzeniami, z których jedno nazywa się „mama”, a drugie „tata”. 

Może się nauczyć tego, że jest ważne, kochane, że świat liczy się z 

jego potrzebami, więc ma prawo je śmiało wyrażać. Ale może też 

przesiąknąć lękiem, doświadczając agresji, odrzucenia, i przez 

resztę życia chować się po kątach. Psychiczna matryca, która 

kształtuje się w człowieku do trzeciego roku życia, nie jest potem 

podatna na modyfikacje. Wyuczone w tym czasie mechanizmy potrafią 

działać do końca życia.

- W pewnym sensie wychowanie kończy się więc bardzo wcześnie. 

Dziecko przez lata będzie się jeszcze uczyć zasad grzeczności, 

języków obcych itp. Ale jeśli chodzi o to, czy będzie nieśmiałe czy 

ekspansywne, otwarte na ludzi czy lękliwe, to w wieku trzech lat 

kości zostały rzucone?

WE: I to jest jeszcze jeden argument za tym, że najważniejsze w 

wychowaniu dziecka jest to, jacy jesteśmy. A więc przykład, jaki mu 

dajemy, i relacja, jaką z nim nawiązujemy. W okresie pierwszych 

trzech lat dziecko przede wszystkim nas obserwuje, naśladuje i na 

podstawie naszego zachowania wnioskuje, co jest grane i jak przeżyć. 

Stwarza siebie przez wchłanianie, asymilację psychologicznego 

środowiska, w którym wzrasta.

- Czy wobec tego sfrustrowani rodzice mogą wychować zdolne do 

szczęścia dzieci?

AS: Z trudem.

WE: A ja myślę, że zdecydowanie nie. Na terapię trafia bardzo wiele 

osób, których rodzice byli sfrustrowani swoją sytuacją życiową. Tacy 

ludzie są zazwyczaj bardzo krytyczni wobec siebie.

AS: A tym samym wobec innych, często z własnymi dziećmi na czele.

WE: Przy czym bardzo często chcą delegować swoje dziecko do innego, 

lepszego świata. Takie dziecko nie ma oparcia w domu. Od 

niezadowolonych ze swojego życia rodziców odbiera komunikat: „Ty 

musisz być całkiem inny niż my, ty musisz być lepszy. Musisz być 

kimś. Musisz zacząć żyć w lepszym świecie”. Jest skazane na 

udawanie, przed samym sobą i przed innymi. Musi sobie powiedzieć: 

to, w czym wyrosłem, jest nieważne, pozbawione wartości. Taki 

człowiek często przez całe życie udaje, że wyrósł w całkiem innym 

„ogródku”. Zmienia środowiska i całą energię życiową poświęca na 

kamuflaż, ale i tak ciągle ściga go lęk przed zdemaskowaniem i 

kompromitacją.

- Wielu ludzi, którzy się wybili, osiągnęli w życiu coś niezwykłego, 

przyznaje, że ogromną determinację dało im właśnie pragnienie 

wyrwania się z tego, w czym tkwili ich rodzice. Ich siła pochodziła 

często z nienawiści do wszystkiego, co z racji urodzenia dał im los. 

Czy jeśli antyprzykład jest źródłem sukcesu życiowego, nie należy 

uznać tego za happy end?

WE: Ja bym zapytał nie o to, ile osiągnął taki człowiek, ale jak on 

się z tym czuje. Miałem pacjenta pochodzącego z bardzo biednej 

rodziny chłopskiej, która wypychała go w świat, powtarzając: „Masz 

żyć w lepszym świecie”. No więc pojechał w końcu do tego „lepszego 

świata” i zaczął udawać kogoś innego, żeby „zostać kimś”. I udawał z 

wielkim talentem, zażarcie, bez wytchnienia, a jednocześnie każdą 

sytuację, która w najmniejszym stopniu groziła mu kompromitacją, 

traktował jak śmiertelne zagrożenie. Najdrobniejsze potknięcie 

raniło go do głębi, a jednocześnie wzbudzało potworną agresję. Ten 

mężczyzna rzeczywiście wiele w życiu osiągnął. Spełnił wszystkie 

marzenia swojego ojca. Ma dużo pieniędzy. Zna sławnych ludzi. Ale 

jest człowiekiem głęboko nieszczęśliwym. Ma poczucie, że fruwa 

gdzieś w powietrzu, i boi się, że w każdej chwili może spaść. Praca 

z nim, bardzo ciężka, polegała na tym, żeby przekonanie, iż jego dom 

rodzinny był czymś najgorszym z możliwych, odwrócić. Żeby 

zaakceptował, zasymilował swoje korzenie i zrozumiał, że nie ma się 

czego wstydzić, bo dzięki temu domowi nauczył się wielu bezcennych 

rzeczy.

- Co więc mają zrobić rodzice, którzy chcą, by ich dzieci żyły 

lepiej niż oni?

WE: Na pewno nie powinni wpajać dzieciom nienawiści do gleby, na 

której rosną, ani jej deprecjonować.

AS: Antyprzykład, czyli wychowywanie na zasadzie: „Patrz na mnie i 

ucz się, jak nie powinieneś się zachowywać”, jest kompletnie bez 

sensu. Albo prowadzi do wykorzenienia i głęboko narcystycznej 

sytuacji, o jakiej opowiedział Wojtek, albo do powielenia tego 

modelu, który obowiązywał w domu. Antyprzykład paradoksalnie nasila 

identyfikację z negatywnym wzorcem. Bardzo często słyszę od moich 

pacjentów: „Całe życie sobie przysięgałam, że będę traktować swoje 

dziecko inaczej niż moja matka, a robię dokładnie tak samo. 

Świadomie nie chcę, bo na własnej skórze doświadczyłam, jakie to 

rodzi skutki, bardzo mi na tym zależy, a mimo to nie mogę wyjść z 

tego zaklętego koła. W pierwszym odruchu zachowuję się identycznie”. 

I tak właśnie jest. Bo potęga modelowania, czyli wychowywania przez 

przykład, jest tak wielka, że polityka wychowawcza pod tytułem: 

„Bądź kimś innym niż ja, nie akceptuj tego, co się tu dzieje”, jest 

zgubna.

- A jeśli rodzice uważają, że są kiepskim wzorcem dla dziecka, a 

jednocześnie brak im siły, by coś zmienić we własnym życiu, to 

powinni uczyć dziecko, że ich dom jest dobry?

WE: Nie chodzi o to, żeby wpadać w drugą skrajność i idealizować to, 

co nie jest idealne. Ale żeby nie negować tego, co pozytywne. 

Rodzice, którzy mobilizują swoje dzieci do pięcia się wysoko w życiu 

przez negowanie wartości własnego życia, ranią swoje dziecko w samo 

serce. Niszczą naturalną miłość i szacunek, bo jak dziecko ma kochać 

coś, co jest pozbawione wartości? Każde dziecko ma potrzebę kochania 

swoich rodziców i rodzic naprawdę musi się bardzo postarać, żeby tę 

miłość zniszczyć. Zniszczyć, czyli uczynić dziecko obojętnym. To 

jest tak trudne, że prawie się nie zdarza. Nawet najgorszym rodzicom 

udaje się tylko zamienić miłość w nienawiść.

- Rodzice mogą przekazywać dziecku takie komunikaty nieświadomie. 

Niekoniecznie mówiąc wprost: „Moje życie jest do niczego, zwiewaj 

stąd, jeśli chcesz żyć lepiej”.

AS: Bez wątpienia. Wielu rodziców mówi np.: „Mój ojciec nie pozwalał 

mi się uczyć i przez to jestem w takiej sytuacji, w jakiej jestem. 

Ja się muszę męczyć w życiu, ale ty nie. Możesz się uczyć, a nie 

chcesz, mimo że ja cię o to proszę. Chcesz harować jak ja za psie 

grosze? Robić wszędzie za popychadło?!” itd. Najczęściej to się 

odbywa w ten sposób, ale w istocie komunikat jest analogiczny: nie 

bądź taki jak ja. Rodzic chce wzbudzić w dziecku ambicje — intencje 

znów są w porządku. Ale tak naprawdę neguje siebie, swoją wartość w 

oczach dziecka: „Głupi jesteś jeśli nie wybierasz drogi, która 

oddali cię od tego co ja sobą reprezentuję”.

WE: W ten sposób rodzice nie uczą dziecka ambicji, tylko 

autodewaluacji i autodestrukcji. Paradoks polega na tym, że czego by 

tak wychowane dziecko nie osiągnęło w przyszłości, jak wysokiej 

pozycji społecznej czy materialnej by nie zdobyło, zawsze będzie 

siebie dewaluować. Będzie swoim własnym wrogiem, bezwzględnym i 

niestrudzonym. Przez resztę życia będzie odwzorowywało wewnętrzną 

strukturę swojego rodzica.

- Dziecko wychowane przez nieakceptujących siebie rodziców z dużym 

prawdopodobieństwem znajdzie się w tej samej sytuacji psychicznej 

jako dorosły?

WE: Tak. W braku szacunku rodzica do siebie leży cały problem. Bo 

gdyby nie rządziły nim tak autodestrukcyjne mechanizmy, jego życie 

najprawdopodobniej potoczyłoby się lepiej, nawet w tych samych 

trudnych warunkach. Taki rodzic miałby też w sercu więcej miejsca na 

ciepłą relację ze swoim dzieckiem. Nie musiałby mu mówić: „Ty ratuj 

się, jak nie chcesz żyć w takim syfie jak ja”. Zamiast tego mógłby 

je wspierać, mówiąc: „Poradzisz sobie, możesz wiele osiągnąć, jest 

ciężko, ale robimy, co możemy, i ty też masz wpływ na to, jak będzie 

w przyszłości. Może być lepiej, będziemy cię wspierać, ale to nie 

jest tak, że tata i mama oraz ich życie  są  do  niczego”.

AS: Wychowywanie przez antyprzykład zazwyczaj kończy się 

zaburzeniami. Np. dorosłe dzieci alkoholików, nawet niepijące, 

często prześladuje takie przekleństwo: osiągnąłem to i to, ale kim 

ja jestem, skoro pochodzę z dołów... Z takiej pozycji każde życie, 

nawet obiektywnie bardzo udane, musi być nieszczęśliwe. Więc jeśli 

już zabierasz się do wychowania, rodzicu, to nie posługuj się 

antyprzykładem. Pokaż raczej dziecku, jak być powinno. Na tyle, na 

ile potrafisz.

- Wychowanie to nie tylko relacja rodzic—dziecko. Dziecko obserwuje 

swoich rodziców również w kontakcie z sąsiadem, sklepikarzem, w 

tramwaju. Patrzy, porównuje, ocenia i uczy się.

WE: To są często najważniejsze obserwacje. Dzieci patrzą na nas z 

niesłychaną uwagą właśnie wtedy, gdy wchodzimy w relacje z innymi 

dorosłymi. Z tego uczą się chyba najwięcej. Zachowania wychowawcze 

nie są wyłącznie zachowaniami skierowanymi na dzieci. Wszystko, co 

rodzic robi, a czego świadkiem jest dziecko, ma oddziaływanie 

wychowawcze. Najgorszą rzeczą, jaka może spotkać dziecko, jest 

poczucie wstydu za rodzica, myśl: „Boże, jak ona czy on się 

zachowuje”. Wszyscy mamy jakiś podstawowy instynkt dotyczący tego, 

jak należy się zachowywać, a jak nie. Wszyscy wiemy, kiedy naruszamy 

nasz archetypowy kanon wartości. Więc gdyby udało się nam zrobić 

tylko tyle, by oszczędzić dzieciom wstydzenia się za nas, to byłoby 

już bardzo dużo.

AS: Wychowanie to z całą pewnością nie tylko relacja między 

dzieckiem a rodzicami, ale również całokształt wpływu jednej 

generacji na drugą. Rodzice są tylko przedstawicielami pokolenia 

dorosłych, którzy zajmują się dzieckiem. Rzecz jasna są najbliższymi 

dorosłymi, tymi, którzy mają największy wpływ na dziecko, ale nie 

wyłączny. Dziecko jest wychowywane przez wielu ludzi, wiele 

sytuacji, w tym również przez tzw. ulicę, co strasznie przeraża 

rodziców. Ale jeśli ta „zła” ulica jest tylko jednym z wielu 

elementów wychowawczej układanki, to na pewno nie zdominuje dobrego 

wpływu rodziców. Problem zaczyna się tam, gdzie wpływ rodziców nie 

jest dobry albo nie ma go wcale. Wtedy dopiero dziecko wychowują 

przypadkowi ludzie i przypadkowe sytuacje. Ulica wychowuje tylko 

wtedy, gdy nie wychowują rodzice.

WE: Ulica wbrew pozorom wcale nie musi być synonimem wszystkiego, co 

złe. Ostatnio rozmawiałem z człowiekiem, którego rodzice byli 

zapatrzonymi w swoją pracę naukowcami. Dziecko przydarzyło im się 

późno i nigdy nie uważali go za coś równie wartościowego jak ich 

kariera naukowa. Nigdy nie mieli dla syna czasu. Uratowała go 

właśnie ulica. Tam nauczył się życia. Jako dzieciak z 

inteligenckiego domu nie radził sobie najlepiej w tym środowisku, 

często obrywał, ale na podwórku miał przynajmniej jakieś rzeczywiste 

relacje, mógł się napatrzeć, nadoświadczać, spróbować swoich sił, 

zawalczyć o swoje. I dziś jest facetem, który radzi sobie w życiu. 

Ale teraz zaczął się martwić o swojego syna, który jest dzieckiem 

wychowywanym w absolutnym luksusie, a nazywając rzecz po imieniu, w 

luksusowym osamotnieniu, bo zapracowani rodzice nie mają dla niego 

czasu. Tylko że on nie ma podwórka ani kolegów, bo siedzi w 

luksusowej willi gdzieś pod Kielcami, najczęściej sam, i próbuje 

sobie zastąpić prawdziwe relacje z ludźmi telewizorem, grami 

komputerowymi, a ostatnio „Big Brotherem”. Ten chłopak będzie o 

wiele gorzej przystosowany do życia niż jego wychowany przez ulicę 

ojciec.

- Telewizor i komputer zastępują prawdziwe relacje nie tylko 

chłopcom z luksusowych willi.

WE: Tak, okazuje się, że „Big Brother” cieszy się ogromną 

popularnością wśród dzieci. I wielu zastępuje podwórko, kolegów. 

Dzieciaki mogą się wreszcie napatrzeć na dorosłych. Nie na aktorów, 

tylko na „prawdziwków”, którzy siedzą, nudzą się, gadają byle co, 

ale wchodzą w jakieś związki ze sobą. I dzieci to chłoną. Więc myślę 

sobie, że rodzice nie powinni tak strasznie bać się podwórka. Bo 

dzieciom duża liczba doświadczeń społecznych z różnymi ludźmi, w 

różnych sytuacjach, środowiskach jest bardzo potrzebna. Rodzice 

winni wystrzegać się raczej iluzji, że są najlepszym towarzystwem 

dla swojego dziecka, że tylko dzięki ich uwadze i obecności dziecku 

nie przydarzy się nic złego.

- Skąd jednak mają czerpać pozytywne wzorce wychowawcze ludzie, 

którzy nie wynieśli ich ze swoich domów rodzinnych?

WE: Ciężka sprawa. W terapii często spotykam takich ludzi. Wielu z 

nich jest świadomych, że w ich domach wychowanie było bardzo 

wadliwe, raniące i nie chcą tego powtarzać w swoim życiu. Ludzie ci 

nierzadko mają szerokie horyzonty, wiedzą, jak być powinno, a mimo 

to coś im wciąż w życiu nie wychodzi. Patrzą na ludzi wychowanych w 

zdrowych domach jak zza szyby, jak na coś dla nich niedostępnego. I 

często całe życie dręczy ich żal, że ich to nie spotkało. Jedyna 

sytuacja, która potrafi to zmienić, to głęboka, dobra relacja z kimś 

z tej innej, lepszej bajki.

AS: Często rodzice sami nie doświadczyli pewnych zachowań 

wychowawczych, więc nie przychodzi im do głowy, że można postępować 

zupełnie inaczej, niż są przyzwyczajeni, i na dodatek, że to może 

być lepsze. Ale ja wtedy odpowiadam, że jednym z rozwiązań jest po 

prostu świadomość człowieka. Refleksja nad własnym życiem, własnymi 

trudnymi doświadczeniami może być źródłem ważnych postanowień 

rodzica o charakterze wychowawczym. Bardzo często tak pracuję z 

moimi pacjentami. Rodzic mówi na przykład: „Ja nigdy nie 

doświadczyłem od swoich rodziców czułości. I teraz mam ewidentne 

kłopoty z tym, żeby być czułym dla mojego dziecka”. A ja tego 

rodzica zachęcam, żeby mając świadomość swojego deficytu, zaczął 

okazywać dziecku czułość, na początek choćby tylko przez rozum. Bo 

nawet taki wykoncypowany gest nie pozostaje bez odpowiedzi i 

zapoczątkuje jakiś nowy proces w relacji z dzieckiem. Proces, który 

wpłynie również na rodzica.

WE: Dobra rada, tylko bardzo trudna. Jeśli człowiekowi zabrakło 

dobrej relacji z rodzicami, to zadanie okazywania czułości dziecku 

wiąże się czasem z koniecznością dotknięcia swoich najbardziej 

bolesnych uczuć. Trzeba dużo wysiłku i wewnętrznej przestrzeni, żeby 

móc dać innym to, czego sami tak mało dostaliśmy. Wielu rodziców 

próbuje działać właśnie w oparciu o taki postulat, ale efekt często 

jest taki, że brakuje im kontroli nad tym, co postanowili. I 

wystawiają dziecku rachunek za swoje zobowiązania i wysiłki. Mówią: 

„Mnie moi rodzice nigdy nie pochwalili, ani nie pogłaskali, tylko 

lali. Ja tak się staram dla ciebie, a ty co, wciąż jesteś 

nieposłuszny, nie okazujesz wdzięczności. Jakbym cię lał, tobyś był 

pewnie grzeczny!” itd. Wychowywanie przez wystawianie rachunków za 

to, że samemu się czegoś nie miało, a „musi się” to dawać, jest 

bardzo niedobre. Rujnuje cały efekt podjętego trudu. Dziecko 

dowiaduje się, że uczucia opiekunów wcale nie zostały dane z dobrego 

serca, tylko pożyczone, zainwestowane, że wszystko, co od nich 

otrzymuje, jest robione pod jakiś program. Wychowanie oczywiście 

może być robione pod program — program odejścia od złych wzorców, w 

których sami wzrastaliśmy i których nie chcemy fundować naszym 

dzieciom. Ale realizacja tego programu i cały związany z nim wysiłek 

musi pozostać naszą sprawą. Na pewno nie jest dobre wychowawczo 

rozliczanie dziecka z tego, czy wystarczająco dobrze odpłaca nam za 

nasze starania.

AS: Przestrzegam rodziców, których namawiam na wprowadzanie 

świadomych zmian w relacjach z dziećmi, o takim niebezpieczeństwie. 

Pokusa wystawiania dziecku rachunku za swoje wysiłki oraz deficyty z 

dzieciństwa jest ogromna. Ale wiem, że można jej nie ulec, choć nie 

jest to łatwe. Jednak konsekwencje takiej postawy mogą być bardzo 

pozytywne dla całej rodziny. Wielokrotnie obserwowałem, jak reaguje 

rodzic, któremu mówię: „Musisz świadomie inaczej traktować swoje 

dziecko, niż traktowali cię twoi rodzice, skoro chcesz mu dać coś, 

czego sam nie dostałeś”. W takiej sytuacji w człowieku strasznie 

nasila się żal, ból i tęsknota za tym, czego sam nie zaznał. A z 

tymi uczuciami coś trzeba zrobić. Pierwszy odruch kieruje rodzica 

właśnie ku dziecku, ale wtedy, mówię mu: „Możesz zrobić wszystko, 

tylko nie to”. I bardzo często taki dorosły, żeby sobie poradzić z 

emocjami, zwraca się po czułość, współczucie i wsparcie do innego 

dorosłego. Czasem następuje wtedy gwałtowny przełom w stosunkach 

rodzinnych, np. polepszenie się relacji między małżonkami. Coś się 

dzieje. Ja nie twierdzę, że działanie oparte na świadomości jest 

celem samym w sobie, że w sposób wyrozumowany rozwiąże się 

emocjonalne problemy narosłe przez lata. Ale świadomy, konsekwentny, 

mądrze przeprowadzony akt zapoczątkuje proces, który daje nadzieję, 

że coś się zmieni na lepsze. Najgorzej, jak się nic nie robi i 

zostaje na poziomie: „Ja nie dostałem, więc ty też nie dostaniesz. 

Mnie lali, to i ty musisz oberwać. Koniec, kropka, zamykamy 

sklepik”.

Rozdział 2

Autorytet czy kontrola

- Każdy rodzic zapewne marzy, by być dla swojego dziecka 

autorytetem. Pytanie tylko, jak to się robi?

AS: Na początek trzeba sobie uzmysłowić, że autorytet rodzicielski 

jest bardzo specyficznym autorytetem. Jeśli ma być właściwy, musi 

być oparty nie tylko na szacunku, ale i na sympatii. W innych 

okolicznościach sympatia nie jest konieczna. Ktoś może być na 

przykład autorytetem moralnym czy naukowym, a jednocześnie nudnym 

lub oschłym człowiekiem. Podziwiamy go, szanujemy jego niezłomność, 

wiedzę i konsekwencję, ale niekoniecznie mamy ochotę zasiąść z nim 

przy wspólnym stole czy zwierzyć się mu z problemów osobistych i 

poprosić o radę. A autorytet rodzica powinien być oparty właśnie na 

silnej więzi i bliskości z dzieckiem. Celem wychowania powinno być 

to, by dziecko nie robiło rzeczy niepożądanych nie dlatego, że się 

nas boi, ale dlatego, że nas lubi i szanuje.

- Od czego zatem zacząć starania o zdobycie autorytetu w oczach 

dziecka?

AS: Na początek wystarczy być... 

WE: ...porządnym człowiekiem.

AS: Bo z rodzicami jest tak, że czy tego chcą czy nie, rodzicielski 

autorytet jest im dany z chwilą przyjścia dziecka na świat. Każdy 

bez wyjątku rodzic wyjściowo jest więc w bardzo korzystnej sytuacji 

do tego, by stać się autorytetem. Można powiedzieć, że wraz z 

narodzinami potomka dostaje od losu wielki kredyt. I cała sztuka 

polega na tym, żeby tego daru nie zaprzepaścić.

- Nie jest to łatwa sztuka, bo wielu rodzicom wbrew ich najlepszym 

intencjom się nie udaje.

AS: Ale możliwa do przeprowadzenia. Zasada pierwsza brzmi tak: jeśli 

chcesz utrzymać swój autorytet, wzbudzić w dzieciach szacunek i 

sympatię, nie posługuj się wobec nich strachem ani siłą.

WE: To oczywiście nie jest proste. Reakcja z pozycji siły często 

jest pierwszym i pozornie bardzo skutecznym rozwiązaniem. Ale efekt 

uzyskany siłą jest doraźny. Działając z pozycji siły, szybko 

roztrwaniamy kredyt rodzicielskiego autorytetu. I za chwilę, żeby 

cokolwiek osiągnąć, będziemy musieli eskalować przeróżne formy 

nacisku i przemocy.

- Niektórzy rodzice nie wierzą, że posługując się tylko szacunkiem i 

sympatią, mogą obronić swój autorytet.

AS: Wielu przede wszystkim nie dopuszcza do siebie myśli, że mogą 

swój autorytet stracić.

WE: A kiedy już się to stanie, sięgają po nasilającą się przemoc, 

żeby jakoś „ratować sytuację”. Co w praktyce oznacza tyle, że 

pogrążają się jeszcze bardziej. Jeśli rodzic nie wierzy, że może być 

dla dziecka autorytetem opartym na szacunku i więzi, to już zaczyna 

swój autorytet tracić.

Istotą autorytetu jest m.in. to, że nie trzeba go egzekwować. Gdy 

dziecko szanuje rodzica, samo sięga po jego autorytet, zadając 

pytania, radząc się, oczekując pomocy, korzystając ze wskazówek i 

przestrzegając zakazów.

AS: To jest jednak późniejszy etap. Na początku rodzic jest dla 

dziecka autorytetem na najbardziej elementarnym poziomie, ponieważ 

jest źródłem wszystkiego, co je spotyka. Wszelkiego dobra, ale i 

zła. Małe dziecko zaczyna od tego, że poszukuje u rodzica 

bezpieczeństwa, wsparcia, zaspokojenia swoich potrzeb 

fizjologicznych i psychicznych. I jeśli to dostaje, to automatycznie 

buduje się między nim i rodzicem głęboka więź emocjonalna. Dziecko 

początkowo obdarowuje rodzica autorytetem wręcz nadnaturalnym. Jest 

przekonane o jego wszechmocy i niezniszczalności. Pamiętam na 

przykład jak moja córka, gdy ścięto kiedyś wielkie drzewo na naszym 

podwórku, przybiegła do mnie zrozpaczona i krzyczała: „Tato, idź tam 

szybko i postaw to drzewo”. Jak zacząłem jej tłumaczyć, że nie mogę 

tego zrobić, nie chciała mi wierzyć. Z głębokim przekonaniem 

powtarzała: „Możesz, tylko nie chcesz!”.

WE: Ale czy w tej wczesnej relacji można mówić, że rodzic jest 

autorytetem dla dziecka. Autorytet wymaga świadomego wyboru, 

możliwości oceny. Gdy dziecko jest całkowicie zależne od rodzica, 

nie zna jeszcze innych dorosłych, trudno mówić o budowaniu czy 

traceniu autorytetu. Ten problem pojawia się, gdy dziecko potrafi 

już analizować, oceniać, porównywać. Czyli mniej więcej w czasie, 

gdy idzie po raz pierwszy do szkoły.

- Tam pojawia się Pan czy Pani, do których rodzice są automatycznie 

porównywani. I to pewnie jest dla ich trudne doświadczenie.

WE: Nagle okazuje się, że nie potrafimy wytłumaczyć  dziecku  lekcji 

z  fizyki, i zaczynamy się obawiać, że to zburzy nasz autorytet.

- A może zburzyć?

AS: Raczej nie, jeśli rzeczywiście ten autorytet mamy. W autorytecie 

wcale nie chodzi o omnipotencję czy nieomylność.

- Co zatem buduje nasz autorytet w oczach dziecka?

AS: Często pytam o to moich nastoletnich, czasem nawet młodszych 

rozmówców. Oni na pierwszym miejscu stawiają zgodność czynów ze 

słowami. Jeśli zauważają u rodzica rozbieżność między tym, co 

deklaruje, a tym, co robi, to szacunek znika natychmiast. Druga 

sprawa, o jakiej bardzo często mówią, to lojalność. Dzieci oczekują 

od rodziców, że będą po ich stronie bez względu na rozkład racji. 

Widzą to tak: rodzic, który kocha, zawsze stanie w mojej obronie, 

nawet jeśli nie mam racji, a może zwłaszcza wtedy, gdy jej nie mam, 

i przez to jestem w opałach.

- Ale takie postępowanie można uznać za demoralizujące.

AS: A jednak jest w tym coś głębokiego. Bo nie sztuka być z kimś, 

kto ma rację. Ale bardzo cenne np. w przyjaźni jest to, gdy ktoś 

mówi: „Nie masz racji, ale jesteś w trudnej sytuacji, a ja tak cię 

kocham, że przede wszystkim chcę ci pomóc, wesprzeć, nie pozwolę, 

żebyś w trudnych chwilach był sam”.

- To jest dyskusyjne. Co innego wspierać przyjaciela w przegranej 

sprawie, a co innego przyznawać rację dziecku, które tej racji nie 

ma. Dlaczego uważasz, że takie zachowanie jest dobre?

AS: Dzieci rozumują tak: mój rodzic może mi powiedzieć wszystko, 

nawet bardzo przykrą prawdę, ale tylko mnie, w cztery oczy, w domu. 

Przy obcych powinien stać po mojej stronie, nie dokładać mi, nie 

wymierzać publicznie sprawiedliwości, bo wtedy czuję się zdradzony. 

Jeśli mam mu ufać, muszę mieć pewność, że nigdy nie przyłączy się do 

moich prześladowców.

WE: Nie chodzi o to, by rodzic pobłażał dziecku i bez względu na 

okoliczności mówił: „Masz rację, kochanie”, nawet gdy dziecko tej 

racji nie ma. Ważne jest, by nie tchórzył wobec ludzi, którzy 

krytykują jego dziecko, przypisują mu wady czy złą wolę. Żeby nie 

wymiękał przed „większym” autorytetem, żeby nie zakładał, że jeśli 

są dwie wersje wydarzeń — dziecka i np. nauczycielki — to na pewno 

rację ma nauczycielka. Często nie ma. Zamiast automatycznie dołączyć 

się do strofowania i gromienia własnego dziecka, lepiej wziąć je w 

obronę, albo chociaż starać się być mądrym sędzią w sprawie i 

stosować zasadę domniemanej niewinności. Spokojnie wysłuchać i 

zrozumieć wersję dziecka. Nie uznawać go z góry za małego 

podejrzanego krętacza, który na pewno znowu nabroił.

AS: Rodzic, który potrafi się tak zachować, automatycznie budzi 

szacunek i sympatię swojego dziecka. Patrząc na takiego ojca czy 

matkę, dziecko czuje, że jest to ktoś, z kim się trzeba liczyć.

- A jeśli dziecko rzeczywiście robi coś niepożądanego, np. bije 

kolegę w szkole i nauczycielka ma do niego słuszne zastrzeżenia. Co 

ma zrobić rodzic, jeśli nie przyznać nauczycielce rację, czyli de 

facto stanąć po jej stronie?

WE: Nawet w takiej sytuacji nie powinien publicznie karcić dziecka 

ani go zawstydzać, np. uspokajając nauczycielkę słowami: „Już ja mu 

pokażę, niech no tylko wrócimy do domu!”. O wiele lepiej' byłoby, 

gdyby porozmawiał z dzieckiem w cztery oczy, dowiedział się, o co 

chodzi, jakie jest źródło problemu. Choć zdaję sobie sprawę, że gdy 

do domu dzwoni ojciec innego dziecka i mówi: „Pana syn dokucza 

mojemu, przeszkadza mu na lekcjach, zabiera kanapki”, to pokusa, by 

natychmiast dorwać swoje dziecko i odreagować, jest bardzo silna. 

Cóż prostszego, jak wydrzeć się wtedy na syna: „Co ty wyrabiasz! 

Przez ciebie muszę wysłuchiwać jakichś pretensji! Kto cię tego 

nauczył!”. Tymczasem ojciec czy matka powinni zachowywać się raczej 

jak adwokaci swojego dziecka lub co najmniej jak sprawiedliwi 

sędziowie. W trudnej sytuacji rodzic powinien powiedzieć: „Zbadam 

sprawę, muszę wysłuchać, co moje dziecko ma na ten temat do 

powiedzenia, i potem podejmę decyzję”. Takie zachowania 

fantastycznie budują autorytet. Dziecko widzi, że rodzic się nie 

boi, że nie można nim manipulować, że jest mądry, że ma swoje 

zdanie, a przede wszystkim, że jest życzliwy wobec dziecka. Skoro w 

każdym cywilizowanym prawie wobec oskarżonego obowiązuje zasada 

domniemania niewinności, dlaczego tak rzadko stosujemy tę słuszną 

zasadę wobec naszych dzieci?

AS: Dzieci z wielkim trudem wybaczają rodzicielskie zdrady. Miałem 

kiedyś w terapii chłopca, który na każde wspomnienie o ojcu 

strasznie się krzywił. W końcu zapytałem, o co chodzi, i usłyszałem 

następującą historię. Otóż któregoś dnia do ich domu zapukał 

dozorca, znany w okolicy podwórkowy menel-alkoholik, i powiedział 

ojcu chłopca: „Pana syn naszczał w klatce schodowej”. Okazało się, 

że ten chłopak wcale tego nie zrobił. Ale jego ojciec natychmiast 

podjął decyzję. Odwrócił się do swojego syna i ze wściekłością 

powiedział: „Na co czekasz, bierz szmatę i posprzątaj”. I wiecie, co 

ten chłopak powiedział mi wówczas o swoim ojcu: „Proszę pana, ja go 

w tamtej chwili skreśliłem. On się nawet nie zapytał, a przecież ja 

bym czegoś takiego nigdy w życiu nie zrobił”. I rzeczywiście, znając 

tego chłopaka, zdziwiłbym się, gdyby coś takiego przyszło mu do 

głowy. Chłopak miał klasę. Ale jego ojciec poszedł na łatwiznę. Bał 

się skonfrontować nawet z marnym autorytetem dozorcy-pijaka i 

zdradził swojego syna, który odtąd mówi o swoim ojcu: „Nie szanuję 

go i nie lubię”.

- Jak bardzo dla dzieci ważna jest rodzicielska dyskrecja?

AS: To absolutnie jeden z podstawowych warunków, niezbędny do 

narodzenia się autorytetu. Dzieci bardzo cenią tych dorosłych, 

którzy potrafią uszanować ich tajemnice, ale również ich intymność i 

emocje. Nawet te, które dorosłym wydają się śmieszne i naiwne. Dam 

taki przykład. Zakochana nastolatka bardzo przeżywała to, że jej 

chłopak przestał zwracać na nią uwagę. Czuła się tak nieszczęśliwa, 

że w końcu zwierzyła się matce. Opowiadając swoją historię, połykała 

łzy. A matka w połowie jej opowieści machnęła lekceważąco ręką i 

powiedziała: „Czym ty się w ogóle zajmujesz! Ty się lepiej ucz 

geografii, bo masz trójkę”. Niby nic, kilka słów, ale wraz z tym 

zdarzeniem szansa na bycie powiernikiem dziecka została zmarnowana.

- Chwila nieuwagi, zniecierpliwienia może nas aż tak wiele 

kosztować?

AS: Tak, bo dla tej matki, pewnie zmęczonej po całym dniu pracy, z 

mnóstwem kłopotów na głowie, to były jakieś egzaltowane brednie. Ale 

dla nastolatki nieszczęśliwa miłość jest śmiertelnie poważnym 

problemem. I kiedy ktoś tak bliski jak matka zbagatelizował jej 

dramat, poczuła się zdradzona. A rodzicielska zdrada to w oczach 

dziecka wielkie przewinienie. Mnie się często zdarza wysłuchiwać 

młodych i niedoświadczonych ludzi, którzy wygłaszają różne 

górnolotne opinie, np. że życie nie ma sensu albo że jakaś banalna 

sytuacja jest sytuacją bez wyjścia. Z mojego punktu widzenia to 

naiwność i czasem aż mnie kusi, by ich wyśmiać, powiedzieć coś 

złośliwego, protekcjonalnego. Ale wiem, że to oznaczałoby koniec 

relacji, koniec szansy na kontakt i zaufanie.

U wielu rodziców zdumiewa mnie też to, że często są głęboko 

przekonani o wartości takich zasad, jak lojalność, sprawiedliwość, 

poszanowanie intymności, dyskrecja. I nawet kierują się tymi 

zasadami w kontaktach z obcymi ludźmi, ale nie stosują ich wobec 

swoich dzieci. Tak jakby ich dzieci były trochę mniej ludźmi niż 

inni.

- Wiem, jak być powinno, ale co ja się przed swoim dzieckiem będę 

wygłupiać...

AS: No właśnie. A druga rzecz, która mnie zdumiewa u niektórych 

rodziców, to przekonanie, że jeśli tylko przestaną dziecko 

kontrolować, to ono przy pierwszej okazji unurza się w rynsztoku, 

stoczy i wytnie jakiś nieziemski numer. Często pytam rodziców: To 

wasze dziecko? Tak. Staraliście się być dla niego dobrym wzorem? 

Tak. Uczyliście go, jak sobie radzić w życiu? Tak. To jest wasz 

„produkt”? Tak. To dlaczego sądzicie, że to, co stworzyliście z całą 

miłością i zaangażowaniem, jest takiej kiepskiej jakości? Często, 

gdy padają te słowa, widzę jakieś niesłychane zdumienie rodziców, 

którzy nagle mówią: „Rzeczywiście, to jest przecież całkiem fajny 

chłopak. Jak dotąd nie wyciął nam żadnego numeru”.

WE: To wyraz braku zaufania do siebie samych i do swoich możliwości 

wychowawczych. Tacy rodzice gdzieś podświadomie nie wierzą, że to, 

co robią, może dać dobry skutek. Rodzice, którzy wciąż podejrzewają 

swoje dziecko o najgorsze, zachowują się tak, jakby w gruncie rzeczy 

uważali siebie za kiepskich rodziców. Bo skoro są przekonani, że 

cały ich heroiczny, długoletni wysiłek polegnie na jednej dyskotece, 

gdzie ich dziecko się skurwi, zaćpa, stoczy, to widać wszystkie 

swoje dokonania wychowawcze muszą uważać za niewiele warte.

AS: Przekonanie, że dziecko, jeśli tylko nie będzie trzymane na 

krótkim pasku, to natychmiast zacznie robić wszystko, co najgorsze, 

jest również wyrazem braku szacunku dla dziecka.

- A ta obawa jest zdecydowanie bezpodstawna?

AS: Zdecydowanie. Powiem więcej, im krótszy pasek, tym większa 

ochota, żeby się z niego urwać.

WE: Rodzice projektują na dzieci wiele obaw, które mają w stosunku 

do siebie. Jeśli sami mają ochotę na imprezie upić się na umór, to 

trudno im sobie wyobrazić, że ich dziecko na dyskotece może chcieć 

zrobić coś innego.

- Obawy i ograniczenia mogą być jednak podszyte po prostu lękiem o 

dziecko. I to w wielu sytuacjach lękiem realistycznym.

WE: Ale jeśli lęk jest realistyczny, to rodzic może się też zachować 

realistycznie. Np. zadbać o to, jak dziecko wróci z dyskoteki, dać 

mu na taksówkę albo po nie pojechać, pogadać z nim o 

niebezpieczeństwach. Jest parę rzeczy, które można zrobić, żeby 

wyjście dziecka na dyskotekę uczynić bar-dziej bezpiecznym, zamiast 

po prostu go zakazać. Bo zakazywać można tylko do pewnego momentu, a 

co potem?

Jednak zachowania realistyczne wymagają czasu i wysiłku, dawania 

wsparcia, cierpliwości. Podczas gdy zakaz jest prosty do wykonania: 

wystarczy powiedzieć: „Nie i już”, a na dokładkę przerazić jeszcze 

dziecko straszliwą wizją świata, żeby więcej nawet nie proponowało 

wyjazdu pod namiot czy w góry. Najlepiej, żeby dziecko w ogóle nie 

wychodziło z domu bez mamy i taty. Tylko, że kiedyś będzie musiało 

nie tylko wyjść, ale żyć bez mamy i taty, i co wtedy?

- Wielu rodziców tak działa i nieświadomie robi dziecku krzywdę.

AS: Z mojego doświadczenia wynika, że wielu rodziców utożsamia 

kontrolę z troskliwością. Myślą tak: jeżeli nie kontroluję dziecka, 

to znaczy, że się o nie nie troszczę, bo rodzic, który nie 

kontroluje, to rodzic, który się nie interesuje. Gdy proponuję takim 

ludziom, by dali dziecku więcej wolności, pytają mnie często 

oburzeni: „Czyli pan chce, żebym się przestał o nie troszczyć”. I ja 

muszę tłumaczyć wtedy, że wręcz przeciwnie: „Proszę się o dziecko 

troszczyć jak najbardziej, ale dać mu przy tym więcej swobody. Jedno 

drugiego nie wyklucza”.

- Czy autorytet naprawdę wyklucza kontrolę? Można to sobie wyobrazić 

w odniesieniu do autorytetu moralnego, ale w relacji rodzic-dziecko 

brak kontroli wydaje się zaniedbaniem.

WE: Na ogół ludziom autorytet kojarzy się z kontrolą, więc zawarta w 

tytule rozdziału alternatywa „autorytet czy kontrola” może być 

zaskoczeniem. Istnieje nawet terminologiczne skojarzenie między 

słowami „autorytet” i „autorytarny”. Mówi się o autorytarnej 

osobowości, władzy czy systemie. Autorytarnej, czyli sprawującej 

władzę poprzez wszechogarniającą kontrolę. Ale autorytaryzm nie ma 

nic wspólnego z autorytetem. Jest jego zaprzeczeniem. Osobowość 

autorytarna to osobowość władcza i nic ponadto. Władza autorytarna 

to władza wymagająca bezwzględnego posłuszeństwa, odmawiająca 

obywatelom należnych im, nierzadko podstawowych praw, oparta na sile 

i przemocy. Jeśli mówimy, że ktoś jest dla nas autorytetem, to mamy 

dla tej osoby nie tylko wiele szacunku, ale uznajemy ją za 

mądrzejszą od nas w jakiejś dziedzinie, a wobec tego liczymy się z 

jej zdaniem z własnej i nieprzymuszonej woli, bez jakiegokolwiek 

przymusu.

- Liczymy się z jej zdaniem, niekoniecznie z jej władzą.

WE: Władza autorytetu jest jedyną władzą, której poddajemy się 

dobrowolnie. Możemy oddać autorytetowi jakąś część władzy nad nami, 

ale nie dlatego, że ta osoba się tego domaga. Tylko dlatego, że my 

sami tego chcemy, wierząc, iż wyjdzie nam to na dobre. Wielu ludziom 

autorytet kojarzy się jednak głównie z kontrolowaniem, z władzą, z 

czymś, co z jednej strony jest oparte na lęku, a z drugiej na sile.

Każdy rodzic musi wybrać, czy chce wzbudzać w dziecku szacunek czy 

lęk. Bo jedno wyklucza drugie. Jeśli chce być dla dziecka 

autorytetem, to powinien zapomnieć o kontrolowaniu czy przemocy. Nie 

tędy droga.

AS: Człowiek, który jest autorytetem, nie potrzebuje nikogo 

kontrolować.

WE: Kontrola pojawia się tam, gdzie było za mało troski. Jest 

rozpaczliwym ratowaniem kurczącej się sfery wpływów. Powiedzmy, że 

16-letnie dziecko chce pojechać z kolegami w góry. Rodzice, którzy 

nigdy nie wyjechali z dzieckiem na górską wycieczkę, nie 

opowiedzieli mu o niebezpieczeństwach, nie przeżyli z nim takiej 

sytuacji, najchętniej zdecydują: „Nie i już, bo może ci się 

przytrafić coś złego”. Zdemonizują niebezpieczeństwo i w imię 

chronienia dziecka uciekną się do kontroli. Ale już ci, którzy 

kiedyś przebyli z dzieckiem jakąś górską trasę, załatwią to inaczej: 

„Dobrze, zgadzamy się na wyjazd. Byłeś z nami, wiesz, jak się trzeba 

zachować. Jedź, ale bądź   ostrożny. Wierzymy, że sobie poradzisz”.

Kontrola pojawia się tam, gdzie wcześniej zabrakło sensownego 

wysiłku prowadzącego do tego, by dziecko się uniezależniało i 

dorastało do samodzielności.

- A co myślicie o postawie „ufam, ale kontroluję”, która daje 

dzieciom pewną swobodę, lecz dopuszcza takie zachowania, jak 

czytanie ich korespondencji, podsłuchiwanie, o czym rozmawiają z 

kolegami przez telefon, przeszukiwanie kieszeni „na wszelki 

wypadek”?

AS: „Ufam, ale kontroluję” to zgrabnie brzmiący slogan, lecz kryje 

się za nim fikcja. Bo albo ufam, albo kontroluję. Jeśli przeszukuję 

kieszenie, to udaję, że ufam.

WE: Ten typ utajnionej kontroli jest przez dzieci odbierany jako 

brak szacunku i pogwałcenie ich intymności. To bardzo ryzykowna gra. 

W wychowaniu sprawdza się zasada: zachowuj się wobec dziecka tak, 

jak byś chciał, by zachowywano się wobec ciebie. Czy chciałbyś, by 

ktoś czytał twoje listy? Co byś wtedy czuł do osoby, która to robi? 

Co pomyślałbyś o kimś, kto przeszukuje ci kieszenie spodni?

AS: Rodzicom, którzy mają wątpliwości co do swojego postępowania, 

mówię coś bardzo podobnego: „Jeżeli nie wiesz, czy jakieś zachowanie 

jest właściwe, to sprawdź, czy chciałbyś, by było to zachowanie 

powszechnie obowiązujące. Czy chciałbyś, by wszyscy czytali cudze 

listy? Podsłuchiwali rozmowy telefoniczne? Szperali innym po 

kieszeniach?”. Nawiasem mówiąc, takie podejście do sprawy jest 

praktycznym zastosowaniem słynnego imperatywu kategorycznego 

Immanuela Kanta.

- Spróbuję jednak dopatrzyć się dobrych intencji w takich 

zachowaniach. Jeśli rodzic ma np. jakieś podejrzenia, czy dziecko 

nie wpadło w złe towarzystwo, narkotyki, i myśli sobie: przeczytam 

jego e-maile, przeszukam biurko, jeśli moje obawy się nie 

potwierdzą, to nic się nie stanie, a jeśli się potwierdzą, to będę 

wiedział, że trzeba reagować...

WE: Jeśli rodzic podejrzewa, że jego dziecko jest uwikłane w coś 

takiego jak narkotyki, a on nic o tym nie wie, to znaczy, że już 

dużo wcześniej popełnił jakieś poważne błędy. A teraz, z rozpaczy, 

musi się odwołać do tak beznadziejnej i nieuczciwej kontroli. 

Rodzice niejednokrotnie podejrzewają dzieci o rzeczy, które tak 

naprawdę są ich problemami. I stosują tego typu utajnioną kontrolę w 

ich mniemaniu asekuracyjnie. Na przykład matki o niezasymilowanej 

własnej seksualności mają skłonność do podejrzewania swoich córek o 

skłonności do rozpusty. Taka matka ciągle będzie wmawiać córce, że 

coś „brzydkiego” jej chodzi po głowie. Wystarczy, że jakiś kolega 

wpadnie po zeszyt albo że dziewczyna się do kogoś uśmiechnie. A tak 

naprawdę to matce chodzą po głowie różne niespełnione pragnienia, 

tylko ona nic nie chce o tym wiedzieć i lokuje swoje obsesje w 

córce. A biedna dziewczyna, obciążona takim oskarżeniem, albo odcina 

się od własnej seksualności, albo realizując matczyny scenariusz, 

staje się ofiarą uwiedzenia. Z ojcami jest zresztą podobnie. Często 

projektują swoje własne grzechy, lęki i obsesje na dzieci. Dlatego 

wszędzie powtarzam, że każde wewnętrzne ograniczenie, które uda się 

nam pokonać, jest prezentem dla dziecka. Pozbywając się własnych 

kompleksów i hipokryzji, przestajemy obciążać nimi nasze dzieci.

- A jeśli rodzic posługujący się kontrolą wychował sobie tzw. 

grzeczne dziecko: dobre, posłuszne, niesprawiające problemów, i w 

związku z tym uważa, że wbrew temu, co gdzieś tam trują psycholodzy, 

kontrola świetnie się sprawdza?

WE: Każdy rodzic musi sobie odpowiedzieć na pytanie, czy chce 

wychować dziecko grzeczne czy mądre. Bo dziecko, które udało się 

spacyfikować kontrolą, które robi to, co mu autorytarny rodzic każe, 

i siedzi cicho, w przyszłości na sto procent będzie niemądrym, 

nieszczęśliwym dorosłym. W kategoriach freudowskich można 

powiedzieć, że będzie miało słabe ego i nadmiernie rozbudowane, 

represyjne superego. Inaczej mówiąc, wyrośnie na człowieka o bardzo 

niskim poczuciu autonomii, mającego przekonanie, że żyje w imię 

nakazów, powinności, strachu. Tego typu dzieci jako dorośli będą 

podatni na wszelkiego rodzaju manipulacje. By czuć się bezpiecznie, 

będą nieustannie pakować się w sytuacje zbliżone do tej, która 

panowała w ich rodzinie. Nie przypadkiem trafi im się autorytarna 

żona, mąż czy szef. Ludzie nawykli do bezdyskusyjnego posłuszeństwa 

podświadomie szukają sytuacji, w których ktoś będzie ich 

kontrolował. Oznacza to również niewielkie zaufanie do siebie i brak 

wiary w swoje możliwości. Czy człowiek wyposażony w taki zestaw cech 

może czuć się dobrze?

- Czy wychowanie przez kontrolę ma jakieś plusy?

AS: Nie. Choć to zależy, co rozumiemy przez kontrolę. Jeśli coś, co 

ja nazywam „pożyczaniem ego”, czyli pożyczaniem naszego dorosłego 

doświadczenia mniej  doświadczonemu dziecku, to nie ma w tym nic 

złego. Co mam na myśli? Np. sytuację, gdy moje dziecko pierwszy raz 

leci samolotem, a ja już leciałem 50 razy. Jeśli udało mi się 

stworzyć taką relację z dzieckiem, że jestem dla niego autorytetem, 

i będzie chciało skorzystać z tego, co wiem o lotniskach, kontroli 

paszportowej itp., to bardzo dobrze. Mogę mu dać wiele wskazówek i 

mieć nadzieję, że postąpi zgodnie z nimi. W tym sensie, bardzo 

umownym, kontroluję jego zachowanie. Ale nie mogę swojej wiedzy 

przekazywać mu na zasadzie: „Słuchaj, smarkaczu, bo głupi jesteś, 

nigdzie nie byłeś, nic nie wiesz, rób, co ci każę”. Bo jak tylko 

zniknie za barierką, to dla zasady zrobi coś nie tak, żeby 

odreagować upokorzenie. Taka pełna wyższości i protekcjonalizmu 

kontrola jest bardzo zła.

- Możliwości kontrolowania dziecka, w lepszym czy gorszym wydaniu, 

na ogół z czasem się redukują. I co wtedy?

AS: Otóż to, co wtedy. Autorytarni rodzice unikają refleksji na ten 

temat. Gdy usiłuję im to wyjaśnić, bardzo często pytają mnie: „Czy 

ja mam wobec tego pozwolić na to, żeby — i tu wymieniają rzecz, 

którą ich nastoletni syn czy córka od jakiegoś czasu robi, 

niezależnie od ich pozwoleń bądź zakazów — np. żeby mój 17-letni syn 

pił piwo?”. A syn pije piwo na każdej imprezie. „No to niech mi pan 

powie, co ja mam z tym zrobić?” - pyta mnie matka. A ja wtedy 

odpowiadam: Nic. Ona się unosi: „No jak to, mam na to pozwolić!”. A 

ja jej na to: „Nie, niech pani idzie do domu i nie pozwala”. I 

często wtedy taka matka wyznaje: „No tak, przecież ja tu dlatego 

przyszłam, że jestem bezradna”.

I od pewnej chwili, nie ma co się oszukiwać, tak właśnie jest. 

Rodzic niewiele już może. To odkrycie rodzicielskiej bezradności 

jest dla dzieci ważnym elementem dorastania. Dzieci, jedne szybciej, 

inne później, dochodzą do przekonania, że rodzice w gruncie rzeczy 

niewiele mogą, i wtedy średnie znaczenie ma to, czy rodzic zabrania, 

czy nie zabrania. Podczas gdy rodzice uparcie tkwią w złudzeniu, że 

powinni nadal produkować kolejne zakazy. I, że to będzie najlepsze, 

co mogą zrobić.

WE: To ważna sprawa. Rodzice zapominają, że od pewnego momentu, na 

całe szczęście zresztą, kontrola rodzicielska jest fikcją. Rodzice, 

którzy na siłę chcą przeciągnąć okres sprawowania kontroli, 

sterowania życiem dziecka, działają na jego niekorzyść, czyniąc z 

niego psychicznego inwalidę. Niszczą szansę dziecka na psychiczną 

samodzielność i dojrzałość. To szalenie ważne w procesie 

wychowawczym, by w odpowiednim momencie rodzice potrafili abdykować 

z tronu rodzicielskiej władzy i powiedzieć dziecku: „Od tej chwili 

już nie jestem w stanie odpowiadać za twoje życie. Teraz tylko ty 

odpowiadasz za to, co robisz”. Formalnie rzecz biorąc, taka szansa 

pojawia się, gdy dziecko kończy 18 lat. Ale dla wielu rodziców 

różnica jest tylko taka, że dziecko może już pójść do więzienia. 

Jednak na co dzień nadal traktują je jak gówniarza z ograniczoną 

odpowiedzialnością. Podczas gdy najlepsze, co mogliby zrobić, to 

powiedzieć: „Zrobiłem wszystko, co potrafiłem, najlepiej jak 

potrafiłem, żeby cię przygotować do życia. Ufam, że sobie poradzisz, 

wierzę w ciebie i trzymam za ciebie kciuki”.

AS: Abdykacja to duże słowo. Ja bym to wyraził tak: dotąd byłem 

dyrektorem twojej firmy, teraz będę już tylko doradcą.

- A jeśli rodzic kurczowo trzyma się swojej roli i dorosłe dziecko 

wciąż traktuje po prostu jak dziecko?

WE: Przedłużanie ponad miarę rodzicielskiej kontroli rodzi różne 

patologie: albo dziecko będzie uciekać, buntować się, walczyć, albo 

się podda. Obie alternatywy dla dziecka są kiepskie.

AS: Zgadzam się w całej rozciągłości. Kontrola bez autorytetu jako 

metoda wychowawcza ma bardzo krótkie nogi.

WE: Powtórzę raz jeszcze, bo sprawa jest bardzo istotna. Tam, gdzie 

jest autorytet, wcale nie potrzeba kontroli. Autorytet, wbrew 

powszechnym obawom, to wcale nie jest coś tak niesamowicie trudnego 

do zdobycia. Nie trzeba być ideałem ani supermanem, żeby dziecko nas 

szanowało i lubiło. Tak naprawdę wystarczy zachowywać się 

przyzwoicie.

AS: Rodzicom się wydaje, że muszą „bronić” swojego autorytetu przed 

dziećmi, inaczej mówiąc, że dzieci bardzo chętnie przyłapałyby ich 

na jakiejś kompromitacji. Tymczasem dzieci wcale nie są 

zainteresowane podkopywaniem autorytetu rodzicielskiego.

WE: Wręcz przeciwnie, bronią pozycji rodziców we własnych sercach 

tak długo, jak mogą. Czasem nawet wbrew oczywistym faktom.

AS: Dzieci byłyby szczęśliwe, gdyby rodzice mieli u nich autorytet 

tak długo, jak tylko można. Wstyd za rodzica jest dla dziecka jednym 

z najboleśniejszych doświadczeń. Jeśli rodzice mają przeświadczenie, 

że dziecko chętnie przyłapałoby ich na czymś podejrzanym, to 

najprawdopodobniej mają w stosunku do samych siebie jakieś obawy i 

lęki, które projektują na dzieci.

- Wielu rodziców nosi w sobie przekonanie, że dziecko nie będzie ich 

szanowało, dopóki nie pokażą swojej mocy, władzy lub siły.

WE: Podczas gdy — co bywa bardzo wzruszające — dzieci, często, wbrew 

wszystkiemu bronią wizerunku rodziców, próbują podnosić ich zalety i 

chwalić się nimi.

AS: Do dziś pamiętam pewną rozmowę dwóch pięciolatków, bo słuchając 

jej myślałem, że pęknę ze śmiechu. Jeden powiedział tak: „Mój tata 

to raz podniósł z pięćset kilo”. Tego drugiego najpierw zatkało, ale 

nie chciał przegrać, więc w końcu wydusił z siebie: „A mój, a mój... 

to podniósł pensje w całej fabryce”. To była bardzo wzruszająca 

scena. Zresztą nie tylko małe dzieci tak się licytują, starsze też.

- A jeśli rodzic myśli sobie: taki ze mnie szarak, nic specjalnego 

nie osiągnąłem, jakże ja mogę być autorytetem dla dziecka, czym ja 

mu mogę zaimponować?

WE: Chciałbym wybić rodzicom z głowy przekonanie, że aby stać się 

dla dziecka autorytetem, trzeba być kimś nadzwyczajnym, rycerzem bez 

skazy, nieomylnym mędrcem. Takie myślenie powoduje mnóstwo 

nieszczęścia. Wielu rodziców całe życie próbuje przebierać się w 

jakieś wydumane, koturnowe postacie i grać role, których nie są w 

stanie unieść. Z punktu widzenia dzieci wyglądają sztucznie, 

śmiesznie i nieautentycznie. Przyjmują jakieś przemądrzałe pozy, 

stroją miny i są tacy „idealni”, tacy „wspaniali”, tacy 

„nieskazitelni”. Tylko brakuje w tym wszystkim jakiejś normalnej, 

szczerej, autentycznej relacji z dzieckiem. Brakuje prawdy.

- Czyli tego, co najważniejsze.

WE: Znam ojców, którzy misternie planowali rozmowy z synami, 

zajmując miejsce za biurkiem, siadając w specjalnym dostojnym 

fotelu, przybierając pozę mędrca itp.

- W podobny sposób próbują czasem budować swój autorytet niektórzy 

szefowie, zainspirowani lekturą podręczników typu „Jak skutecznie 

manipulować ludźmi”.

WE: Tylko że w wykonaniu szefa takie zachowanie jest co najwyżej 

żałosne. A w wykonaniu rodzica może być tragiczne w skutkach. W 

relacji z dzieckiem nie ma miejsca na socjotechnikę i manipulację. 

Między rodzicem a dzieckiem powinna istnieć przede wszystkim relacja 

uczuciowa. Wystarczy zachowywać się normalnie i przyzwoicie. Rodzic, 

który popełnia błędy, ale potrafi się do nich przyznać, budzi 

szacunek dziecka.

AS: Poznałem kiedyś ojca, który w trudnych sytuacjach pisywał listy 

do swojego syna, mieszkającego razem z nim w jednym mieszkaniu. Te 

listy zaczynały się zazwyczaj od słów: „Drogi synu, pragnę ci 

oświadczyć, iż...” itd. Ojciec nosił te listy z pokoju do pokoju, 

majestatycznie przekraczał próg pokoju syna, bez słowa wręczał 

chłopcu kopertę i wychodził. Ten chłopak po prostu nie wiedział, co 

z tym zrobić. Przede wszystkim strasznie się wstydził, że rzecz się 

wyda, że koledzy się dowiedzą i będą nabijać się z jego taty.

- Temu ojcu pewnie się wydawało, że jego „święte” słowa, namaszczone 

tak podniosłą formą jak list, utrwalą się w pamięci syna, przez co 

zyskają należytą uwagę i szacunek.

WE: A tymczasem wywoływało to zażenowanie i wstyd. Czasem znacznie 

łatwiej się nadąć, niż po ludzku skonfrontować z jakimś problemem, 

porozmawiać i zawrzeć sensowną umowę.

- W jakim wieku można zawierać z dzieckiem partnerskie umowy?

AS: Dziecko przez bardzo długi czas nie jest dla nas partnerem w 

takim sensie, w jakim partnerem może być inny dorosły. Natomiast 

każde dziecko potrzebuje autonomii, rzecz jasna innej w zależności 

od etapu rozwoju. Dawka autonomii potrzebna trzylatkowi jest 

stosunkowo niewielka, ale jest. W przypadku trzynastolatka potrzeba 

autonomii jest już dużo większa. Każde dziecko powinno dostać taką 

dawkę autonomii, jakiej potrzebuje. Ani więcej, ani mniej.

- Co może znaczyć autonomia dla trzylatka?

AS: Na przykład jak trzylatek mówi: „Nie chcę niebieskich rajstopek, 

tylko czerwone”, to należy mu dać czerwone. Ta autonomia jest 

malusieńka, ale tym większą trzeba zwracać uwagę, by jej nie 

pogwałcić.

- By nie przyzwyczajać dziecka, że to, czego ono chce, jest mało 

istotne?

AS: Tak. Dla każdego wieku właściwa mu autonomia. Dla mnie to 

właśnie oznacza coś, co niektórzy nazywają partnerstwem. Ja tego 

terminu nie stosuję, bo uważam, że partnerem nie może być dla nas 

ktoś od nas zależny. To jest tylko pozorowanie partnerstwa. Ale 

możemy zależną od nas z natury rzeczy osobę szanować i taki szacunek 

dziecku się należy od najmłodszych lat.

- Jaka dawka wolności wychodzi dzieciom na zdrowie, a jaka jest dla 

nich niebezpieczna czy demoralizująca?

AS: Różna w różnym wieku. To oczywiste. Jeśli przy czterolatku 

rodzic mówi: „Muszę posprzątać twój pokój”, to zdarza się, że 

dzieciak krzyczy wtedy: „Nie, ja sam!”. I należy mu na to pozwolić, 

nawet jeśli z góry wiadomo, że wszystko po nim trzeba będzie 

poprawić. Bo oczywiście naiwnością byłoby oczekiwać, że po jego 

„porządkach” w pokoju zapanuje ład.

- Ale ważniejsze od porządku jest to, by odnieść się z szacunkiem do 

inicjatywy i woli dziecka.

AS: Tak jest. I to są właśnie zdrowe proporcje zaufania i kontroli w 

odniesieniu do trzylatka. Ale jeśli swój pokój po-sprząta 

czternastolatek, a rodzic ostentacyjnie zacznie poprawiać jego 

dzieło, będzie to już poważnym wotum nieufności wobec dziecka i 

naruszeniem jego terytorium. Nie mówiąc o tak drastycznych formach 

ograniczania ' wolności, jak wspomniane wcześniej „profilaktyczne” 

czytanie korespondencji, podsłuchiwanie telefonów czy przeszukiwanie 

biurka.

Przesadne ograniczanie wolności dziecka jest prostą drogą do 

kompletnej utraty jakiejkolwiek kontroli nad sytuacją. Bo dzieci na 

ogół bardzo szybko orientują się, co jest grane, i w tej 

szpiegowsko-konspiracyjnej rozgrywce najczęściej okazują się 

sprytniejsze od swoich „starych”.

WE: Nadużyciem wobec dziecka jest jednak nie tylko przesadna 

kontrola, ale również brak jakiegokolwiek nadzoru i zainteresowania.

AS: Nadmiar wolności, wbrew temu, co można by sądzić, wzbudza w 

dzieciach lęk.

WE: Zwłaszcza, że za nadmiarem wolności często nie stoi troska o 

rozwinięcie w dziecku samodzielności, tylko zwyczajne wygodnictwo. I 

dzieci to instynktownie czują. Taka wolność jest raczej zaniedbaniem 

niż autonomią. Zbyt częste powtarzanie: „Rób jak chcesz”, nie 

poparte rozmową na temat tego, jak można postąpić i jakie 

konsekwencje pociąga za sobą każdy z możliwych wyborów, jest po 

prostu olewaniem dziecka. To tak jakby rodzic powiedział dziecku: 

„Mam ważniejsze sprawy na głowie, szkoda mi na ciebie czasu, radź 

sobie sam”.

AS: Obojętność nie, autonomia tak.

- A jeśli dziecko nadużyje autonomii? Co wtedy? Znam rodziców, 

którzy założyli sobie, że będą bardzo partnersko podchodzić do syna, 

ustalać z nim zasady, omawiać ich sensowność. I tak było, ale tylko 

do pierwszego poważniejszego ich naruszenia. Kiedy raz zawiódł ich 

zaufanie, uznali, że te „delikatne” metody się nie sprawdzają, i 

radykalnie przeszli na system nakazowo-despotyczny. Jak nie 

rozumiałeś, co ci się mówi po dobroci, to teraz porozmawiamy 

inaczej. Co myślicie o takim podejściu?

WE: Nie najlepiej.

- Co innego mogliby zrobić rodzice, którzy próbowali traktować 

dziecko poważnie, podczas gdy ono ich zawiodło?

WE: Powiedzieć mu o tym.

AS: Czyli zachować się przyzwoicie.

- Co jest nieprzyzwoitego w tym, że po porażce wychowawczej rodzice 

chcą zrezygnować z metody, która się ich zdaniem nie sprawdziła?

AS: Dramat wielu rodziców polega na tym, że nie rozumieją 

prawidłowości rozwoju dziecka, iż związku z tym nie dają mu prawa do 

błędu. Inaczej mówiąc, wyobrażają sobie, że jak powiedzą dziecku, 

jak ma być, a jak być nie powinno, to ono nie zechce spróbować na 

własnej skórze, jak jest naprawdę. Trudno im zaakceptować fakt, że 

dziecko uczy się przede wszystkim na własnym doświadczeniu i ma 

prawo również do błędów i eksperymentów. Zdrowe, normalnie 

rozwijające się dziecko z całą pewnością od czasu do czasu wytnie 

jakiś numer, i o ile mieści się to w normie, nie ma powodu do 

tragedii. Ta prawda jest dla rodziców bolesna, powoduje przeróżne 

lęki, ale taka jest cena rodzicielstwa. Nie można być rodzicem i nie 

odczuwać lęku o dziecko. Rodzicowi nie wolno jednak redukować swoich 

lęków poprzez odbieranie dziecku prawa i okazji do zdobywania 

własnych doświadczeń.

WE:  Poza tym rodzice,  którym się  tak strasznie nie mieści w 

głowie, że ich dzieci mogą popełnić jakiś błąd, zrobić coś 

„niewłaściwego”, mają zazwyczaj dziwnie nierealistyczne wyobrażenia 

na własny temat. Np. sądzą, że są idealnymi rodzicami, doskonałymi 

ludźmi i coś takiego ich nie powinno spotkać. „Mój syn się upił na 

prywatce! Niewyobrażalne! Jak on mógł, mając tak wspaniałych 

rodziców jak my!”.

- Wtedy pada też często jedno z najsłynniejszych pytań retorycznych 

z rodzicielskiego repertuaru: Kto go tego nauczył?!

WE: Zdziwienie i oburzenie rodzica, wyrażane w pytaniu: „Kto cię 

tego nauczył?”, kompletnie nie ma sensu. Rodzic może być pewien, że 

jeśli jego dziecko przejawia jakaś uciążliwą cechę, to nie 

zaszczepił mu jej nikt inny, tylko on sam. Choć bardzo możliwe, że 

zrobił to nieświadomie, wbrew własnym intencjom.

- Niektórzy rodzice próbują pokazywać dzieciom, że są kimś, poprzez 

relacje z innymi dorosłymi, którzy są od nich zależni. Np. czarują 

dzieci tym, że są szefami i rządzą albo że mają mnóstwo pieniędzy i 

wobec tego mogą „wszystko”.

AS: To jest prosta droga do demoralizacji, która prędzej czy później 

obróci się przeciw takim rodzicom. Jeśli rodzic mówi: „W życiu liczy 

się siła i forsa”, to dziecko chętnie przejmie taką hierarchię 

wartości, bo ona obiecuje szybką i łatwą gratyfikację. Ale niech 

tylko takiemu ojcu powinie się noga, niech straci to swoje wysokie 

stanowisko czy pieniądze, to natychmiast znajdzie się w pogardzie u 

swojego syna. Bo ojciec kumpla okaże się większym ważniakiem, a on 

słabym śmieciem, frajerem.

WE: Bardziej chodzi tu chyba o popularność i atrakcyjność niż 

autorytet. Ale tak czy owak, rodzic, który tak postępuje, wpada we 

własne sidła.

AS: Istnieją trzy efekciarskie sposoby zdobywania pozycji w grupie. 

Pierwszy to siła: kto potrafi przyłożyć, ten w szkole czy na ulicy 

cieszy się swoistym respektem. Drugi sposób wiąże się z posiadaniem. 

Jeśli Jasio ma fajny rower, na którym wszyscy chcą się przejechać, 

to Jasio ma wielu przyjaciół. Ale jak Jasiowi ukradną rower, to 

Jasio już przyjaciół nie ma. Trzeci sposób to hucpa, numer. Jak nie 

jesteś silny i nie masz pieniędzy, zawsze możesz się rozebrać w 

filharmonii i wtargnąć na scenę. Na pewno zostaniesz zauważony. 

Będziesz bohaterem dnia. Ale niewątpliwie tego rodzaju sposoby, choć 

zapewniają pewien rodzaj wpływu i popularności, nie budują 

autorytetu i z reguły są pozbawione perspektyw.

- Co poradzilibyście rodzicom, którzy w oczach dziecka stracili swój 

autorytet, ale chcieliby go odzyskać? Czy od jakiegoś momentu może 

być na to za późno?

WE: Nigdy nie jest za późno. Choć jeśli rodzic popełniał jakiś błąd 

przez lata, to sytuacja jest trudna, i wymaga nadzwyczajnych 

środków. Pobożne życzenia i coraz bardziej histeryczne przywoływania 

dziecka do porządku niewiele pomogą. Mówiąc „nadzwyczajne środki”, 

mam na myśli naprawdę głęboką i szczerą rozmowę lub serię rozmów. 

Sposobem na przywrócenie autorytetu w trakcie takiej rozmowy może 

być np. wzięcie odpowiedzialności przez rodzica za to, jaki kształt 

ma ta konkretna rodzina i za obecne w niej problemy. Dość często 

oznacza to przyznanie się przed dzieckiem do błędów, słabości i 

własnych ograniczeń.

- Bardzo wielu rodziców boi się jak ognia przyznania do błędu przed 

swoim dzieckiem. Taka sytuacja kojarzy im się z kompromitacją, a 

więc „wszystko, tylko nie to”.

WE: To jeden z najbardziej absurdalnych lęków. Bo szczere przyznanie 

się przed dzieckiem do błędu to sygnał, że traktujemy je uczciwie i 

poważnie.

- Czy samo „przepraszam” wystarczy?

WE: Czasem tak, o ile nie dewaluujemy tego słowa i coś ono znaczy. 

Jeśli słowo „przepraszam” pada nagminnie i nic z niego nie wynika, 

np. ojciec codziennie się upija i codziennie powtarza: „O kurcze, 

znowu się upiłem, przepraszam, synu, to się więcej nie powtórzy”, a 

nazajutrz wszystko się powtarza, to oczywiście jest to śmiechu 

warte. Ale jeśli ten wielokrotnie pijany ojciec któregoś dnia powie: 

„Przepraszam za to, co było, kończę z piciem”, i rzeczywiście weźmie 

się za leczenie, będzie to wydarzenie budujące jego autorytet w 

oczach dziecka, nawet jeśli w przeszłości ten autorytet bywał 

wielokrotnie nadszarpnięty. Dzieci są skłonne odpuszczać nasze winy, 

jeśli widzą szczere i konsekwentne staranie rodziców o zmianę na 

lepsze.

AS: Przyznanie się do winy może niesłychanie wzmocnić autorytet. 

Istnieją na to nawet naukowe dowody. W socjologii znany jest tzw. 

efekt Kennedy'ego. Wiadomo, że w roku 1961 prezydent John Kennedy 

doprowadził do kryzysu kubańskiego i niewiele brakowało, a 

wybuchłaby wojna. Sytuacja ta wywołała gwałtowny spadek jego 

popularności. Wszystkie wskaźniki poleciały w dół, ludzie mówili z 

rozgoryczeniem: „Mamy głupiego prezydenta. Ten facet to 

nieporozumienie. On jest kompletnie nieodpowiedzialny. Wdał się w 

jakieś karkołomne przepychanki. Chciał zaspokoić swoje ambicje 

naszym kosztem” itp. Coś takiego jak autorytet prezydenta w tym 

czasie nie istniało. I co w tej sytuacji zrobił Kennedy? Jakiś 

miesiąc później wygłosił słynne przemówienie, w którym przyznał się 

do błędu. Stanął przed swoim narodem, który miał go za nic, i 

powiedział: „Sytuacja mnie przerosła. Kiedy zdałem sobie sprawę, 

czym ten konflikt może grozić, kompletnie nie wiedziałem, co 

zrobić”. I okazało się, że po tym przemówieniu nastąpił szczyt jego 

popularności. To było niewiarygodne. Nigdy przedtem i nigdy potem 

Kennedy nie miał już tak wielkiego poparcia społecznego jak w 

tamtych dniach. Amerykańscy socjolodzy zinterpretowali to zdarzenie 

następująco. Każdy Amerykanin powiedział sobie: „Nasz prezydent to 

jest taki sam gość jak ja. Myli się, ale ja też się czasem mylę. Ma 

jednak jaja, bo po pierwsze, stara się bronić swoich racji, a po 

drugie, jak widzi, że głupio zrobił, to nie boi się przyznać!”.

WE: Ludzie nie cierpią pomników, nie lubią nieomylnych. Słusznie 

podejrzewają, że za tym zawsze stoi jakiś fałsz.

AS: A rodzice często starają się być pomnikowi, nieskazitelni. Idą w 

zaparte, nawet gdy gołym okiem widać, że coś sknocili.

WE: Niewielu rodziców przyznaje swoim dzieciom tę kategorię 

człowieczeństwa, której w uzasadnionym przypadku należy się słowo 

„przepraszam”. Jakby „przepraszam” było jakimś autoponiżeniem, 

obrazą dla tego, kto wypowiada to słowo.

AS: „A co ja się będę przed gówniarzem tłumaczył! Smarkacza mam 

przepraszać? Ma słuchać i koniec!” To jest niezwykle częsta postawa 

polskich rodziców wobec dzieci. Tymczasem słowo „przepraszam” daje 

szansę, żeby się z dzieckiem zaprzyjaźnić.

- Nie wszyscy rodzice stawiają sobie taki cel. Wielu 

„zaprzyjaźnianie się” z dzieckiem uważa za jakieś nowomodne 

fanaberie. Wierzycie, że z dzieckiem można się zaprzyjaźnić i że 

pomaga to w wychowaniu?

AS: Jestem głęboko przekonany, że przyjaźń z własnym dzieckiem jest 

ogromną wartością. Dorastające dziecko tęskni wręcz za tym, by 

zaprzyjaźnić się ze swoimi rodzicami, czasem nawet wysyła jakieś 

zachęcające sygnały, ale rodzice dość często przeoczają ten moment.

Z własnego dzieciństwa pamiętam, że dziecko rzeczywiście podejmuje 

czasem takie próby ratowania sytuacji. Przypomniało mi się, jak w 

liceum poszliśmy całą klasą na wagary, żeby obejrzeć w kinie jakiś 

moralitet o narkomanii. Moje wcześniejsze doświadczenia sugerowały, 

że w takiej sytuacji lepiej wychodzę na ukrywaniu prawdy. Ale coś 

mnie skłoniło, żeby tego dnia przetestować szczerą komunikację z 

rodzicami. Wróciłam więc z kina prosto do domu, powiedziałam, że nie 

byłam w szkole, i niestety, skończyło się źle. Miałam wrażenie, że 

mój akt zaufania wobec rodziców został kompletnie niezauważony. 

Natomiast nagannosć czynu, jakim są wagary, została tak gwałtownie 

napiętnowana, że tamtego dnia przyjęłam wobec nich nową strategię: 

szczerość — nigdy więcej.

WE: Ta sytuacja jest przykładem na to, jak utracić szansę na kontakt 

i bliskość ze swoim dzieckiem. Można to było załatwić zupełnie 

inaczej. Wystarczyło powiedzieć: „Dobrze, że nam o tym mówisz, ale 

uciekanie ze szkoły nie jest dobre. Rozumiemy, że czasem taka pokusa 

się pojawia, bo np. i nam to się kiedyś zdarzyło, ale nie rób tego w 

przyszłości”. Jednak żeby tak się zachować, trzeba pamiętać to, o 

czym mówił Andrzej: Przyznawanie się do błędu jest bardzo ważnym 

elementem budowania naturalnego autorytetu wobec dziecka. Choć wciąż 

pokutuje opinia, rodem jeszcze z okresu tzw. czarnej pedagogiki, że 

prawdziwy autorytet nigdy nie popełnia błędów. A nawet jak je 

popełnia, to się do nich nie przyznaje, czasem nawet przed samym 

sobą. To jest wielka i szkodliwa bzdura.

- W związku z autorytetem przychodzi mi na myśl jeszcze jedna trudna 

kwestia. Chcemy czy nie, zapotrzebowanie na autorytet rodzicielski z 

wiekiem się zmniejsza. Dorosłe dzieci nie zawsze chcą słuchać 

naszych dobrych rad, choćby dlatego, że w wielu sprawach są od nas 

lepiej zorientowane. Jak to przeżyć? I jak się z tym pogodzić?

AS: Najlepiej po prostu przyjąć do wiadomości, że tak jest, bo jest. 

Taka sytuacja wcale nie jest katastrofą. Nie oznacza też, że rodzic 

popełnił jakiś błąd. Można sobie wyobrazić, że autorytet 

rodzicielski to towar, którego dziecko z czasem potrzebuje coraz 

mniej. Dorosły syn, który założył rodzinę, ma swój dom, zarabia, ma 

swoje dorosłe sprawy i orientuje się w nich lepiej od ojca, nie 

potrzebuje jego porad. Ale wystarczy, że będzie swojego ojca lubił, 

szanował, że pomyśli sobie: „Staruszku, fajnie się z tobą gra w 

pokera, pije piwo. Nie jesteś dla mnie wyrocznią, ale kocham cię, bo 

jesteś fajnym człowiekiem”.

WE: Prawdziwemu autorytetowi nie zależy, by być traktowanym jak 

autorytet. Dlatego rodzic, który ma w oczach swojego dziecka 

autorytet, którego dziecko szanuje, nie widzi problemu, gdy 

przestaje ono konsultować z nim wszystkie sprawy i staje się 

autorytetem samo dla siebie. Końca świata upatrują w tym głównie ci 

rodzice, którzy czują, że wzbudzanie szacunku do siebie nie 

najlepiej im wychodzi. Prawdziwy autorytet cieszy się, gdy przestaje 

być mistrzem i wyrocznią dla swojego dziecka, bo to znaczy, że 

dziecko już mocno stoi na własnych nogach, że jest niezależne i 

zdolne do kierowania własnym życiem.

Rozdział  3

Jeden głos czy dwa głosy

- Czy sytuacja, w której ojciec i matka tworzą wobec dziecka wspólny 

front, mówią jednym głosem, jest wychowawczym ideałem?

WE: Istnieje dość powszechna obawa, że jeśli rodzice nie stworzą 

jednolitego frontu, nie będą mówić jednym głosem i nie będą zajmować 

identycznego stanowiska, choćby w największych głupotach, to się 

skompromitują w oczach dziecka. Otóż jest dokładnie odwrotnie. Jeśli 

jeden z rodziców potrafi stanąć po stronie dziecka, gdy uważa, że 

druga strona się myli, to taka sytuacja jest bardzo korzystna nie 

tylko dla dziecka, lecz także dla całej rodziny.

- Chcesz przez to powiedzieć, że nie widzisz nic złego w tym, że np. 

matka w obecności dziecka mówi do ojca: „Nie masz racji, bo to i 

tamto, a jeśli podejmiemy taką decyzję, jak ty chcesz, to nie będzie 

dobrze”?

WE: Tak, uważam, że to jest dobre i bardzo konstruktywne zachowanie.

- To raczej dość rewolucyjna podpowiedź. W większości domów, jakie 

znam, różnica zdań między rodzicami jest uważana za problem, albo co 

najmniej fakt nieco kłopotliwy. I istnieje raczej tendencja, żeby 

jak najmniej takich różnic ujawniać w obecności dzieci.

WE: Ja w każdym razie taką zasadę przyjąłem w swoim domu. Umówiłem 

się z żoną, że jeśli któreś z nas zapędzi się w wychowywaniu dzieci 

w jakieś maliny, to drugie mu to otwarcie powie. I to nie wieczorem, 

gdy dzieci pójdą spać, tylko wtedy, gdy to się właśnie dzieje. Z 

pełnym uzasadnieniem.

- Obawiam się, że jeśli jedno z rodziców ma diametralnie różne 

zdanie od drugiego i wyrazi je w obecności dziecka, to w tym 

momencie w wielu domach zacznie się po prostu kłótnia między 

rodzicami. Zwłaszcza, jeśli sprawa dotyczy samego dziecka. Nie masz 

racji. Mam. Nie masz. Mam itd. Co pozytywnego ma z tego wyniknąć dla 

dziecka?

WE: Po pierwsze, dziecko widzi, że nie jest tak, iż dwoje 

najważniejszych dla niego ludzi postępuje głupio w imię wzajemnej 

lojalności. Tylko że najważniejsze jest dla nich jego dobro i ktoś 

występuje w obronie tego dobra. Dostrzegając, że rodzice gotowi są 

zaryzykować konfrontację między sobą, by znaleźć najlepsze dla niego 

rozwiązanie jakiegoś problemu, dziecko czuję się kimś wartościowym, 

ważnym. Nabiera w ten sposób przekonania, że jest obiektem 

autentycznej troski.

- Ale mimo wszystko każda tego typu wymiana zdań wiąże się ze 

zdenerwowaniem, napięciem, nerwową' atmosferą. Czy to nie wywołuje w 

dziecku poczucia zagrożenia — rodzice się kłócą, więc coś jest nie 

tak?

AS: Diabeł tkwi w szczegółach. Po pierwsze, istnieje taki mit wśród 

dorosłych, że jeśli małżeństwo się nie kłóci, nie spiera, to znaczy, 

że wszystko jest wspaniale. Z praktyki psychologicznej, posługując 

się sformułowaniem księdza Tischnera, wynika, że to jest „gówno 

prawda”. Ponieważ im więcej w związku jest polemik, dyskusji, 

wymiany argumentów, tym większy obszar życia małżonków wzajemnie ich 

interesuje. Wiele małżeństw się ze sobą nie kłóci, bo w ogóle ze 

sobą nie rozmawia, a partner i jego opinie po prostu mało obchodzą 

drugą stronę. Ci, którzy dużo i blisko ze sobą przebywają na 

płaszczyźnie psychicznej, muszą się często spierać. To naturalne. 

Oczywiście mam na myśli spór, w którym o coś obu stronom chodzi, a 

więc wymianę argumentów, racji, a nie awanturę, w której jeden z 

małżonków wyładowuje na drugim swoje frustracje pod byle pretekstem. 

Bo to rzeczywiście nie ma żadnego sensu wychowawczego.

- Ale spór między rodzicami to jedno, a spór między rodzicami w 

obecności dziecka to jednak coś innego.

AS: To, co mówisz, wyraża przekonanie, że dziecku dzieje się 

straszna krzywda, gdy jest świadkiem tego, że rodzice się ze sobą 

spierają. A to jest kolejne „gówno prawda”, nawet większe niż 

pierwsze. Jedną z najbardziej potrzebnych lekcji życia jest 

sytuacja, w której dziecko dowiaduje się, że można się różnić w 

jakiejś sprawie, a nawet pokłócić, i kochać się dalej. Spór to nie 

jest koniec miłości. Można różnie myśleć na ten sam temat, a mimo to 

dalej się lubić, szanować i potrzebować. Można się też kłócić i 

godzić. Natomiast dzieciaki „z dziecinnego pokoju”, jak nazywam 

maluchy wysyłane gdzieś w kąt, gdy rodzice chcą ze sobą „poważnie” 

porozmawiać, nie mają tej wiedzy. I przeżywają dramat za każdym 

razem, gdy są świadkiem, że ktoś się kłóci. A nie daj Boże, jeśli 

jeszcze wchodzi w spór z nimi. Konflikt jest w doświadczeniu takich 

dzieci końcem miłości, przyjaźni, każdej dobrej relacji. Ujawnienie 

różnicy zdań oznacza w ich świadomości odrzucenie, grozi utratą 

akceptacji. Takie dzieci w przyszłości będą wolały z każdym się 

zgodzić, niż bronić swoich racji. Bo spór będzie dla nich jakimś 

strasznym tabu, końcem pewnego świata.

WE: Zgadzam się z tym w całej rozciągłości, pod jednym warunkiem, że 

spór nie jest poniżaniem, manifestacją pogardy lub przemocy 

psychicznej, ani tym bardziej fizycznej. Trzeba to wyraźnie 

podkreślić, że pozytywny aspekt ujawnienia różnicy zdań między 

rodzicami pojawia się wtedy, gdy spór jest dyskusją, wymianą 

argumentów, a nie walką.

AS: Oczywiście. Mówiąc o sporze, nie miałem na myśli awantury, 

wyzwisk, rękoczynów czy pogardy, tylko wzajemne przekonywanie siebie 

do swoich racji, nawet jeśli następuje przy tym naturalne 

uruchomienie emocji z podniesionym głosem, a nawet łzami.

- Nie jestem przekonana. Powiedzmy, że zgodnie z zasadami 

cywilizowanego sporu obie strony wymieniają argumenty, ale napięcie 

wzrasta i matka nagle zaczyna płakać. Dla dziecka taka scena musi 

być raniąca.

AS: Nie musi. Jeśli ojciec w żaden sposób matki nie uraził, to jej 

łzy są wyrazem zaangażowania w to, o czym dyskutują, czasem złości 

na to, że partner nie rozumie jej punktu widzenia, ale w gruncie 

rzeczy nic złego się nie dzieje. Dziecko widzi, że to, o czym 

dyskutują rodzice, nie jest im obojętne. I nawet gdy mówią 

podniesionymi głosami, jeśli w końcu dochodzą do wspólnego 

stanowiska i się godzą, to dziecko jest przeszczęśliwe. A przy tym 

uczy się, że można się różnić, śmiało prezentować swoje poglądy, 

rzeczowo ich bronić, czasem postawić na swoim, czasem ustąpić, ale 

szanować się nawzajem. I to jest bardzo dobra metoda rozwiązywania 

problemów. W domu, w którym rodzice są zdolni do takiej rozmowy, 

nikt nikomu nie musi przytakiwać ze strachu czy dla świętego 

spokoju. Każdy mówi, co uważa za słuszne, ale wysłuchuje też racji 

drugiej strony. I jest otwarty na kompromisy.

- A jeśli jedno z rodziców daje dziecku do zrozumienia, że jest tym 

bardziej równym, i że w razie czego mogą to i owo załatwić za 

plecami drugiego rodzica?

WE: To, co gotów jestem rekomendować, to konstruktywne spory. Jeśli 

coś odbywa się niejawnie, za plecami jednego z rodziców, to mamy do 

czynienia z manipulacją. A manipulacja zawsze jest destrukcyjna.

AS: Z konstruktywnego sporu należy wykluczyć zarówno pewne rodzaje 

prowadzenia sporów, jak i pewne tematy. Rodzice na pewno nie powinni 

w obecności dziecka prowadzić sporów dotyczących seksu czy zdrady. 

Kolejna sfera zakazana to spory i kontrowersje na temat osób, z 

którymi dziecko jest związane. Na przykład kłótnie dotyczące oceny 

babci. Dziecko nigdy nie powinno być świadkiem wymiany zdań, w 

której ojciec wiesza na babci psy, a matka jej broni, czy na odwrót.

- A czy należy pozwolić, by dzieci wnosiły osobiście swoje argumenty 

w dotyczący je spór między rodzicami?

WE: To bardzo ważne, by dzieci czuły, że mogą wyrazić swoje zdanie, 

zwłaszcza w sprawach ich dotyczących. Że się z nimi rozmawia, a nie 

zbywa na zasadzie: „Milcz, szczeniaku, ja tu rządzę, będzie tak, jak 

mówię, i koniec”. Albo: „Nie wtrącaj się, jak mama i tata ze sobą 

rozmawiają!”.

AS: Rodzice powinni zdobyć się nie tylko na wysiłek wysłuchania 

argumentów dziecka, ale i na uzasadnienie swojego stanowiska, jeśli 

podejmują inną decyzję, niż chce dziecko. Jeśli będą blokować 

dziecku możliwość wchodzenia w spór z nimi, to ono z czasem 

przestanie się w ogóle odzywać. Będzie rozmawiać tylko z kolegami, 

bo w rozmowie z rodzicami będzie się czuło nikim. A to jest prosta 

droga do utraty kontaktu z dzieckiem. W rezultacie skryje się ono w 

swój świat wewnętrzny czy zewnętrzny, o którym matka i ojciec nie 

będą nic wiedzieć. Rodzice w Polsce powszechnie skarżą się, że są 

odcinani przez swoje dzieci od negatywnych informacji. Dzieci bardzo 

wcześnie uczą się, że na pytanie: „Co było w szkole?” odpowiada się: 

„Wszystko OK”. A potem okazuje się, że nic nie jest OK albo że dużo 

jest nie OK. Ale rodzice o tym nie wiedzą, bo dziecko albo jest 

przyzwyczajone, że nie ma prawa głosu w domu, albo ma negatywne 

doświadczenia z mówieniem rodzicom trudnej prawdy.

WE: Wiele dzieci wyczuwa słusznie, że rodzice często nie chcą 

słyszeć o ich problemach, bo mają „ważniejsze” sprawy na głowie. A 

pytanie: „Co słychać?” to czysta formalność. Ale chciałbym jeszcze 

wrócić do wychowawczej roli rodzicielskich sporów. Otóż spór na 

oczach dziecka ma sens wtedy i tylko wtedy, gdy dziecko jest też 

świadkiem pojednania. I gdy różnica zdań ostatecznie prowadzi do 

nowego stanu równowagi, co do której obie strony są przekonane. To 

nie spory, ale tzw. ciche dni są czymś naprawdę okropnym dla 

dziecka.

- Dlaczego?

AS: Bo dziecko nie wie, jak się zachować. Czuje w sobie konflikt 

lojalności. Jak się odzywa do mamy, to zastanawia się, czy tata się 

o to nie gniewa, i na odwrót.

WE: Ciche dni to nie jest cisza po burzy ani spokój, tylko milcząca 

wojna. Ciągnące się nierozładowane napięcia, z których nie wiadomo, 

co ma wyniknąć, gdy ludzie w jakiejś wściekłej zaciętości mijają się 

bez słowa we własnym domu. Ze sporu można wywnioskować, jaki jest 

problem, z milczenia już gorzej. Dziecko nie wie, ani co jest grane, 

ani ile ten nienormalny stan będzie trwać.

AS: Nie mogąc sobie poradzić z tak dużym napięciem, dziecko często 

podświadomie wpada na pomysł, że zrobi jakiś numer, by rozładować 

sytuację i skupić na sobie uwagę. Stawia rodziców w obliczu nowego 

problemu, który ma ich- zmusić do przerwania tej izolacji. Ale 

niezależnie od tego typu pokus, dziecko uczy się, że konflikt jest 

czymś, co oddala, co kończy się wrogością lub zranieniem 

emocjonalnym.

WE: Każdy konflikt, który kończy się rozłamem lub izolacją, ma zły 

wpływ na dziecko. Szczególnie młodsze dzieci często czują się w 

takiej sytuacji winne za konflikt między rodzicami. Podczas gdy spór 

zakończony dogadaniem się, pogodzeniem uczy dziecko zarówno 

wygrywania, jak i przegrywania, a przede wszystkim tego, co w 

relacji z drugim człowiekiem oznacza dobra wola.

- Opisaliście model idealny. Ale gdy w życiu pojawia się konflikt 

między rodzicami, zaczynają działać silne emocje, często rodzi się 

pokusa, by mieć dziecko po swojej stronie. Co się dzieje z psychiką 

dziecka, gdy rodzice przeciągają je na swoją stronę w konflikcie?

AS: Rodzice, którzy każą dziecku wybierać, powodują w jego emocjach 

rozdarcie, chaos, czasem wręcz spustoszenie. Dzieci robią wtedy 

różne dziwne rzeczy. Np. znam przypadek chłopca, który po każdej 

wizycie u rozwiedzionego ojca opowiadał matce jakieś straszliwe 

rzeczy o tym, jak mu tam było okropnie i do jakich ekscesów 

dochodziło w jego obecności. Historie były tak ekstremalne, że w 

końcu matka wniosła do sądu sprawę o odebranie ojcu prawa do widzeń 

z synem. I wtedy okazało się, że te wszystkie opowieści były jedynie 

wymysłami chłopca. Matka była wściekła. Ale jak myślicie, skąd się 

wzięły te dziwne fantazje? Kiedy początkowo chłopiec wracał od ojca 

i opowiadał mamie, jak fajnie spędzał z tatą czas, to ona albo 

płakała, albo cały dzień była smutna, albo chodziła poirytowana. A 

jak tylko zaczął kłamać, oczerniać tego Bogu ducha winnego 

człowieka, matka od razu miała dobry humor, wypytywała go o 

szczegóły, słuchała z zainteresowaniem.

WE: To się zdarza również w normalnie funkcjonujących rodzinach, 

kiedy jedno z rodziców jest przekonane, że zawsze ma rację, a wpływ 

partnera na dzieci jest zgubny. Jedno z rodziców jest więc zawsze 

„tym mądrym”, a drugie „tym głupszym”, który ma słuchać i nie 

podskakiwać. Dla dziecka to kiepski wzorzec. Uczy się tego, że można 

kogoś lekceważyć albo pozwalać lekceważyć siebie. Że ludzie dzielą 

się na tych, których zdanie bierze się pod uwagę, i na tych, których 

się ignoruje.

O wiele lepiej jest wtedy, gdy każdy z rodziców czasem ma rację, a 

czasem się myli i potrafi się do tego przyznać. Nawet jeśli 

wcześniej się wykłócał i upierał, ale koniec końców umie powiedzieć: 

„Dobrze, masz rację, myliłem się, przepraszam”, taka sytuacja ma 

ogromną wartość wychowawczą. Ale oczywiście wymaga od rodziców 

pewnej klasy.

AS: Przynosi jednak fantastyczne efekty.

- Czy w wychowaniu jest coś takiego jak czas ojca i czas matki, 

czyli okresy, gdy rola jednego z rodziców jest wyraźnie ważniejsza i 

dominująca?

WE: Na początku oczywiście ważniejsza jest matka i dobrze, żeby była 

blisko dziecka, co nie znaczy, że ojciec jest niepotrzebny. Ojciec 

nawet w pierwszych miesiącach życia może zastąpić dziecku matkę, 

jeśli wymaga tego sytuacja. Naturalnie nie będzie karmić piersią. 

Ale zdarza się, że ojcowie świetnie opiekują się nawet bardzo małymi 

dziećmi, pod warunkiem że są otwarci na kontakt fizyczny z 

niemowlęciem. Jednak w normalnej sytuacji pierwszy rok życia to 

przede wszystkim wiodąca rola matki. Ten okres nazywa się „czasem 

wielkiej symbiozy”.

AS: Współczesne realia są takie, że obecność mężczyzn w rodzinach 

jest coraz mniejsza. To błąd cywilizacyjny. Ojców coraz częściej nie 

ma w rodzinie, a matka sama nie może w pełny sposób wychować swojego 

dziecka. Oczywiście może je wychować lepiej lub gorzej, ale to nigdy 

nie jest optymalny proces, taki jaki mógłby być w pełnej rodzinie. 

To niepokojące zjawisko, biorąc pod uwagę fakt, że na świecie jest 

już ponad 80 milionów samotnych matek!

- W Polsce jest ich już prawie dwa miliony.

WE: I to jest bardzo zły znak. Zwłaszcza że coraz więcej ludzi 

postrzega dziś rodzinę w ten sposób, że matka jest od wychowywania, 

a ojciec od zarabiania. Uważa się, że nic wielkiego się nie dzieje, 

jeśli mężczyzna jest: w domu nieobecny, o ile tylko nie ma problemów 

finansowych. A to nieprawda. Ojciec powinien codziennie poświęcić 

dziecku trochę uwagi, nawet gdy jest zmęczony i ma sto spraw na 

głowie. Kontakt emocjonalny z obydwojgiem rodziców jest dla dziecka 

bardzo ważny.

- To, co powiem, może być krzywdzące dla niektórych ojców, ale 

praktyka życiowa wskazuje, że to raczej mężczyźni utrwalają taki 

„tradycyjny” podział obowiązków — ja jestem od spraw ważnych, czyli 

utrzymania domu, a ty masz się „tylko” zajmować dziećmi, więc nie 

zawracaj mi głowy domowymi problemami, bo w porównaniu do ciebie i 

tak mam dużo więcej stresów.

WE: Mam nadzieję, że ojciec, który przychodzi do domu po robocie, 

żąda zupy i świętego spokoju, bo chce poczytać gazetę, a na domiar 

złego uważa jeszcze, że jest panem i władcą, bo przynosi pieniądze, 

odchodzi w przeszłość.

- Oby, ale nie jestem taką optymistką. Nie sądzę na przykład, że tak 

bardzo odchodzi w przeszłość ojcowska reakcja pod tytułem: „Patrz, 

co ten TWÓJ syn robi, jak TY go wychowujesz!”.

AS: Ojców, którzy tak się zachowują, nadal jest mnóstwo, bo niby 

dlaczego mieliby nagle zniknąć z powierzchni ziemi, skoro taki 

wzorzec mężczyzny i ojca oglądali w swoich domach. A jednocześnie 

tacy właśnie mężczyźni przychodzą potem do mnie i skarżą się, że 

nikt nie docenia ich wysiłku, że żona jest ciągle niezadowolona, 

ciągle ma im coś za złe, a z dziećmi też jakoś nie mogą nawiązać 

kontaktu.

WE: Boli ich, że nikt w rodzinie nie okazuje im szacunku, a nie 

zauważają, że takim zachowaniem nie zasługują sobie ani na szacunek, 

ani na miłość.

AS: Ale ostatnio zaobserwowałem całkiem nową sytuację obyczajową w 

polskich rodzinach. Zdumiewająco dużo par rozpada się, bo mężczyzna 

traci pozycję społeczną. Na przykład zaczyna zarabiać mniej niż 

kobieta. Drugą stroną tego medalu jest z kolei grupa kobiet bardzo 

dobrze ustawionych w życiu i samotnych, które nie mogą sobie znaleźć 

partnera. Kiedy tracą nadzieję na sensowny związek, czasem wpadają 

na pomysł, by urodzić sobie dziecko. I coraz częściej to robią. Znam 

kobietę, która tak właśnie postąpiła, kiedy wpadła w depresję.

- I pomogło?

AS: Kobiecie doraźnie pomogło. Ale nie wierzę, że dziecko jako lek 

na depresję to dobry pomysł. Zwłaszcza dla dziecka.

- Czy doświadczenie macierzyństwa i ojcostwa czymś się zasadniczo 

różnią?

AS: Myślę, że tak. Doświadczenie macierzyństwa jest biologiczne. 

Natomiast ojcostwo opiera się na świadomości. Mężczyzna jest ojcem, 

bo wie, że jest ojcem tego konkretnego dziecka, albo ma przekonanie, 

że nim jest. Mało tego, mężczyzna może w ogóle nic wiedzieć, że jest 

ojcem, o ile nie zostanie o tym fakcie poinformowany. W przypadku 

kobiety to nie wchodzi w grę.

WE: Przez długi czas w historii ludzkości nie wiedziano nic o tym, 

że mężczyzna odgrywa jakąś rolę w pojawieniu się dziecka. Do dzisiaj 

w wielu kulturach plemiennych jest tuk, że za ojca dziecka 

automatycznie uznaje się, na przykład brata matki albo kogoś innego 

wyznaczonego do tej roli przez społeczność. Arbitralnie wybrany do 

roli ojca mężczyzna czuje się ojcem i wypełnia wszystkie ojcowskie 

powinności.

AS: Matka kocha swoje dziecko tak, jak kocha swoją rękę, ojciec nie. 

Miłość ojcowska jest inna, inaczej się rozwija, jest bardziej 

warunkowa. Dlatego też mężczyźni inaczej angażują się w opiekę nad 

dzieckiem. Pamiętam, że sam w pierwszym okresie ojcostwa głównie się 

bałem, że niechcący fizycznie uszkodzę moją córkę. Kiedy żona 

powiedziała mi, że mam wykąpać nasze dziecko, to umierałem ze 

strachu. Córka cała była jak pół mojego ramienia. Jej mały palec u 

ręki był jak pół zapałki. Takie lęki są naturalne, ale trzeba je 

przełamywać.

Czasem pozostawienie całego wychowania i opieki nad dzieckiem 

kobiecie odbywa się pod łechcącym jej ambicję pretekstem: „A bo ty i 

tak wiesz lepiej, jak to zrobić”.

WE: W wielu domach kobiety same narzucają taki podział. One są od 

dzieci, bo „wiedzą lepiej, jak to się robi”, a ojciec niech się 

trzyma z daleka i nie przeszkadza. Tak traktowani ojcowie z czasem 

czują się wobec dzieci niepewnie i trzymają się od nich na dystans. 

Który z czasem rośnie. Tracą na tym wszyscy: dzieci, matki i 

ojcowie.

- Ta uległość mężczyzn akurat w kwestii odsuwania ich od obowiązków 

wychowawczych i domowych jest trochę podejrzana. W wielu innych 

sprawach panowie potrafią walczyć o swoją pozycję.

WE: Niektóre feministyczne ideologie głoszą pogląd, że dotychczasowa 

wysoka pozycja ojca w rodzinie jest wytworzona wtórnie przez 

patriarchalne rozwiązania systemowe. Twierdzą, że w momencie, gdy 

kobiety będzie stać na samodzielne wychowywanie dzieci, mężczyźni 

staną się zbędni w procesie wychowawczym. Będą potrzebni tylko do 

zapłodnienia, w dodatku zaocznego.

- Jakie jest wasze zdanie?

AS: Ja się z tym nie zgadzam

WE: Ja również. Wszystko wskazuje na to, ze obecność ojca jest bardo 

ważna. Brak ojca zawsze jakoś wypacza psychikę dziecka. Ono 

potrzebuje ojca do zbudowania swojej tożsamości. Każdy człowiek chce 

przecież wiedzieć, kto jest jego ojcem, jak się zachowuje, co sobą 

reprezentuje. Ale nie chodzi tylko o tożsamość. Ojciec może dziecku 

wiele ofiarować, jeśli tylko chce być ojcem.

- Co ojciec powinien robić, żeby być ojcem w pełni tego słowa 

znaczeniu?

WE: Przede wszystkim brać odpowiedzialność za rodzinę, nie tylko w 

wymiarze materialnym. Ojciec powinien umieć robić wszystko, co robi 

matka, z wyjątkiem karmienia piersią, a matka powinna umieć 

wszystko, co potrafi ojciec, z wyjątkiem bicia się czy rąbania 

drewna. Powinni wzajemnie się wyręczać i uczyć od siebie.

Jeśli dziecko sprawia jakieś problemy, to ojcu nie wolno spychać 

winy na matkę. Ojciec i matka są rodzicami w równym stopniu. I 

wychowują swoje dzieci bez względu na to, co robią lub czego nie 

robią, czy są obecni w domu czy nie, czy się angażują czy nie. Nawet 

jeśli ojciec lub matka bezpowrotnie znika z życia dziecka albo 

niezbyt się angażuje, to i tak wpływa na swoje dziecko tym 

zniknięciem lub brakiem zaangażowania. Jeśli decydujemy się na 

dziecko, to powinniśmy pamiętać, że bycie rodzicem jest dożywociem 

bez żadnych szans na umorzenie choćby jego części.

- Kto powinien na przykład seksualnie uświadamiać syna, matka czy 

ojciec?

WE: Zdecydowanie ojciec.

AS: A córkę  matka.

- Jakie inne zadania potrafilibyście tak jednoznacznie przypisać 

ojcu bądź matce?

AS: Gdybym miał opisać damsko-męski podział ról, który uważam za 

optymalny, to powiedziałbym, że ojciec jest od poznawania świata, a 

matka od kochania. I na różnych etapach życia dziecka pojawia się 

zwiększone zapotrzebowanie na jedną z tych opcji. Na przykład między 

mniej więcej czwartym a piątym rokiem życia dzieci, niezależnie od 

płci, lgną do ojców. Właśnie dlatego, że mają wtedy wiele pytań i 

jakoś instynktownie szukają tych odpowiedzi u tatusiów. Drugi taki 

etap pojawia się między dziesiątym a trzynastym rokiem życia. 

Ojcowie są wtedy poszukiwani, idealizowani, ponieważ jest to również 

etap intensywnego rozwoju poznawczego dzieci. Bardziej jest to 

związane z wewnętrznym rytmem rozwój owym oraz funkcją, jaką ojcu 

przypisuje dziecko, niż z tym, co ten ojciec rzeczywiście umie czy 

wie. I niezależnie od tego, co umie matka. Znam np. dom, gdzie matka 

uprawia strzelanie, czyli bardzo męski sport, ma w domu mnóstwo 

broni, a ojciec jest naukowcem, spokojnym domatorem w okularkach. A 

mimo to, gdy dziecko osiąga pewien etap rozwoju, matka nie ma z tym 

ojcem szans. Ich dzieci wyraźnie domagają się ojca. Ojciec po prostu 

odpowiada na inne zapotrzebowanie dzieci niż matka.

WE: Matka jest po to, by uczyć dzieci, co to znaczy być kobietą. 

Ojciec jest po to, by uczyć, na czym polega męskość. A wiedza, kim 

jest kobieta, a kim mężczyzna, potrzebna jest zarówno synom, jak i 

córkom.

- Ojcowie czasem lekceważą swoją rolę w wychowywaniu córek, 

pozostawiając większą aktywność w tym względzie matkom. Tymczasem 

ojciec w bardzo dużym stopniu determinuje życie córki. W czym to się 

przejawia?

WE: Ojciec decyduje o preferencjach córki, jeśli chodzi o mężczyzn. 

W przyszłości będzie ona szukać partnerów życiowych albo podobnych 

do niego, albo takich, którzy są jego zaprzeczeniem. W jednym i 

drugim przypadku ojciec zawsze będzie punktem odniesienia. Ojciec 

uczy córkę, czego można oczekiwać od mężczyzny, a czego nie. Jeśli 

córka, obserwując swojego ojca, dowie się, że po mężczyźnie można 

się spodziewać chamstwa, to w przyszłości prędzej zgodzi się na to, 

by ją traktowano po chamsku.

- Jak działa na dziecko układ, w którym na co dzień wychowywane jest 

ono nie tylko przez ojca i matkę, ale jeszcze przez dziadków, którzy 

chcą mieć dużo do powiedzenia w sprawie wnuczka. I wciąż wiedzą coś 

„lepiej” od rodziców dziecka?

AS: Zdecydowanie źle.

WE: Jeśli dochodzi ze strony dziadków do pouczania czy wtrącania 

się, to znaczy, że rodzice dziecka wciąż nie odseparowali się od 

swoich rodziców i cierpią na brak dojrzałości. Może się to 

przejawiać nie tylko w uległości, ale i w ciągłych kłótniach 

dorosłego dziecka ze swoim rodzicem. Jeśli tą relacją wciąż rządzą 

silne emocje, to znak, że nadal jesteśmy od swoich rodziców 

emocjonalnie zależni. Odpowiedzialnością rodziców małego dziecka 

jest takie ustawienie relacji w rodzinie, żeby każdy znał swoje 

miejsce. Również dziadkowie. Bez względu na uczucia, którymi ich 

darzymy, i wszelkie zasługi powinni wiedzieć, że nie mają prawa 

ingerować bezpośrednio w proces wychowawczy. Choćby dla dobra 

dziecka i swoich wnucząt.

- Oczyma wyobraźni widzę pełne dobrych chęci babcie, które słysząc 

to, oburzają się - a co w tym złego, że powiem córce „jak ty ubrałaś 

swoje dziecko”, jeśli uważam, że nieodpowiednio je ubrała!

AS: Dziecko, żeby dobrze funkcjonować, potrzebuje jasnej wiedzy, kto 

jest kim w jego otoczeniu i kto ma jakie uprawnienia. A babcia, 

która wie wszystko najlepiej, często zwraca się w ten sam sposób do 

wnuczka i jego matki, czyli swojej córki, i oboje traktuje jak 

dzieci. Bo formalnie rzecz biorąc, to są jej dzieci. Ale taki brak 

rozróżnienia robi dziecku straszne zamieszanie w głowie: skoro mama 

tak samo musi się tłumaczyć i słuchać babci jak ja, to kto tu jest 

rodzicem, a kto dzieckiem? Małe dziecko na początku reaguje 

zakłopotaniem, zagubieniem. Ale im dziecko starsze, tym sprawniej 

uczy się tym układem manipulować. Bardzo skrupulatnie wykorzystuje 

te zależności: skarży się babci na ojca, ojcu na babcię, albo mówi, 

że babcia ma w jakiejś sprawie określone zdanie, wiedząc, że 

niechętny teściowej ojciec natychmiast stanie w opozycji.

- Dziecko uczy się przy okazji, że manipulacja jest o wiele 

skuteczniejszym sposobem w relacjach z bliskimi niż szczery kontakt.

AS: Taki jest rezultat. Ale dziecko zachowuje się tak nie dlatego, 

że jest złe czy głupie, tylko że jak większość dzieci automatycznie 

działa na zasadzie potencjalizacji przyjemności i eliminacji 

sytuacji nieprzyjemnych. Dziecięce manipulacje między dorosłymi są 

instynktowne i pozaświadome. Zupełnie niewykalkulowane. Często 

słyszę od rodziców, że ich dziecko ma zły charakter, bo za ich 

plecami coś knuje. A dziecko jest tak naprawdę Bogu ducha winne. To 

sytuacja uczy je takiego zachowania, sytuacja tworzona przez 

dorosłych.

WE: Dziadkowie są często bardzo zachłanni na wnuki. Próbują je 

zagarnąć emocjonalnie. W zdobywaniu względów wnuków często posługują 

się metodą dewaluowania rodziców. Rozgrywają niedokończone sprawy ze 

swoimi dorosłymi dziećmi w sercach i umysłach wnuków. Rodzice nie 

powinni na to pozwalać. Dla ich dziecka oglądanie tego, jak tatuś 

czy mamusia nie potrafią sobie emocjonalnie poradzić ze swoimi 

rodzicami, jak dają się upokarzać „dla świętego spokoju”, jest 

raniące. I podważa rodzicielski autorytet. Dlatego emocjonalne 

uniezależnienie się od własnych rodziców uważam za jeden z 

podstawowych rodzicielskich obowiązków.

- Dewaluacja może być nie tylko psychiczna, ale bardzo konkretna. 

Czasem dziadkowie wykorzystują fakt, że ich dzieci wraz z wnukami 

mieszkają u nich. I przy najmniejszym przejawie oporu używają 

argumentu typu: „W tym domu obowiązują takie zasady, jak wam się nie 

podoba, to drzwi są otwarte”. A ich dorosłych dzieci w danej chwili 

nie stać na wyprowadzenie się.

AS: W takim układzie na pewno nie ma mowy o prawidłowym rozwoju 

dzieci. I rodzice muszą to sobie bardzo wyraźnie powiedzieć. Więc 

jeśli jest jakakolwiek szansa na separację, choćby kosztem 

mniejszych wygód, skromniejszego życia, to należy z tej szansy 

skorzystać. Bo nawet jeśli utrudni ona rodzicom życie na poziomie 

egzystencjalnym, to wyjdzie na dobre wszelkim relacjom w tej 

rodzinie, a przede wszystkim dzieciom.

- Jakie  jeszcze  sytuacje między  ojcem i matką zachęcają dzieci do 

manipulacji?

WE: Wszystkie, w których między ojcem i matką pojawia się 

rywalizacja o uczucia dziecka. Taka rywalizacja wszystkich z góry 

skazuje na przegraną — i rodziców, i dziecko. Sytuacje tego typu 

pojawiają się wtedy, gdy rodzice są niedojrzali, czują

się niepewni, mają zaburzone poczucie własnej wartości. Rywalizują o 

uczucia dzieci, by się podbudować. Obojgu strasznie zależy, żeby być 

dla dziecka tą najważniejszą osobą. Tym samym tracą z oczu interes 

dziecka, a widzą przede wszystkim własny. Nic dobrego z tego wyjść 

nie może. Dziecko szybko się orientuje, że nie chodzi o to, by ono 

czuło się kochane, tylko żeby ono wybrało któregoś z rodziców. Czuje 

się wtedy z własnymi rodzicami jak z dziećmi, które może łatwo 

skrzywdzić. Początkowo kombinuje, co tu zrobić, by oboje byli 

zadowoleni. Ale z czasem uczy się, że na tym układzie można robić 

dobre interesy.

- Albo ustawia się po stronie jednego z rodziców, najprawdopodobniej 

tego jakoś tam silniejszego, który daje mu poczucie bezpieczeństwa. 

Ale jako całość taki układ rodzinny rzeczywiście jest raczej 

katastrofą.

AS: W niektórych domach bywa też tak jak w dowcipie: „Kto tu rządzi, 

do cholery?!” — pyta mąż. I po chwili, napotykając na kamienne 

spojrzenie żony, mówi: „No co, zapytać się nie można?”. Zatem ktoś 

coś pozoruje, coś tam usiłuje, ale niekonsekwentnie. Dziecko jest 

świadkiem domowych przepychanek, nieustannej próby sił. A ponieważ 

dzieci są znakomitymi obserwatorami takich sytuacji, natychmiast 

wykorzystują wszystkie luki w stosunkach rodzic— rodzic. Jeżeli 

między rodzicami nie ma podstawowych ustaleń co do tego, kto w 

pewnych sferach za co odpowiada, to dziecko na pewno zacznie to 

wykorzystywać.

- Co rozumiesz w tym kontekście przez „wykorzystywanie”?

AS: Wyobraźmy sobie następującą sytuację. Dziecko, które wie, że 

ojciec chętnie ustawia się w opozycji do matki „dla zasady”, pyta 

matkę, czy może iść na podwórko. Ona mówi, że nie, bo matematyka 

czeka. Dziecko idzie więc do ojca i pyta, czy może iść na podwórko, 

bo mama powiedziała, że nie. Efekt bardzo często jest zgodny z 

oczekiwaniami. Ojciec mówi: „A czemu nie, idź, jak chcesz”. Dziecko 

wraca więc do matki i oznajmia, że tata mu pozwolił. I zaczyna się. 

Matka rzuca się na ojca: „Czemu jej pozwoliłeś, przecież 

matematyka!”. „A co tam, niech się dziecko pobawi!” - ripostuje mąż. 

Żona na to: „Jesteś kompletnie nieodpowiedzialny!”. „A ty jesteś nie 

do życia!” — krzyczy mąż. Itp. Sprawa dziecka schodzi na plan 

dalszy, teraz rodzice dowalają sobie. Dziecko tymczasem idzie na 

podwórko, bo jeden rodzic

powiedział „tak”, i to już jest jego problem, żeby sobie poradzić z 

tym, który zabronił.

- Ale przecież wyjściowo mamy tu spór, a twierdziliście wcześniej, 

że spór przy dziecku jest budujący. Jak ta sytuacja mogłaby się 

potoczyć, by miała jakiś pozytywny sens dla dziecka?

WE: Na pewno dziecko nie powinno wyjść na podwórko, zanim spór nie 

zostanie rozstrzygnięty i rodzice nie uzgodnią jakiegoś wspólnego 

stanowiska.

AS: Poza tym ważne jest, żeby płaszczyzna rodzicielskiego 

porozumienia była osiągana w sposób uprzejmy. Nawet silne emocje nie 

powinny eliminować szacunku dla drugiej strony. W uczciwym sporze 

nie wolno lekceważyć cudzych argumentów ani odpowiadać na nie 

deprecjacją, tak jak w cytowanym przeze mnie dialogu.

- Idea nieskończonego uprzejmego dialogu jest bardzo szczytna, ale 

weźmy pod uwagę realia: brak czasu, pośpiech, gorsze samo poczucie 

rodziców, poirytowanie sprawami pozadomowymi. Czasem trudno stanąć 

na wysokości zadania.

AS: Nie chodzi o to, by każdą najdrobniejszą sprawę dyskutować w 

nieskończoność. Można się np. podzielić odpowiedzialnością za jakieś 

sfery życia. Znam takie domy, gdzie za jakąś dziedzinę odpowiada 

matka i jeśli ona mówi „nie”, to ojciec też mówi „nie, skoro mama 

tak uważa”, respektując rodzicielską umowę. Ale w innej dziedzinie 

decydujące jest zdanie ojca i matka też je szanuje. I jeśli tylko 

rodzice się tego trzymają, to dziecko rozumie zasady, które 

obowiązują w domu, i im się podporządkowuje.

WE: Ale jeśli dziecko poczuje się niesprawiedliwie potraktowane 

przez jednego z rodziców, to powinno wiedzieć, że może przyjść do 

drugiego z prośbą o pomoc. To wcale nie musi być manipulacja, jeśli 

dziecko powie: „Porozmawiaj o tym z mamą czy tatą, wytłumacz jej, że 

nie ma racji, może da się coś zrobić”. I jeśli ojciec idzie do matki 

lub na odwrót, żeby się uczciwie wspólnie zastanowić, czy podjęta 

decyzja nie krzywdzi dziecka, to jest w porządku.

AS: Taka sytuacja jest nawet szczególnie cenna wychowawczo, o ile 

tylko rodzice staną na wysokości zadania i potraktują ją właśnie 

jako rozmowę o dobru dziecka, a nie wzajemną rozgrywkę pod hasłem 

„kto postawi na swoim”. Bo jeśli dziecko w ogóle jest w stanie 

zwrócić się z taką prośbą do rodziców, i ta prośba nie jest 

napuszczeniem jednego rodzica na drugiego, to znaczy, że w domu 

panuje otwarta komunikacja, wysoki poziom bezpieczeństwa i zaufania.

- W obu wariantach opisanych wcześniej sytuacji rodzice są w 

opozycji do siebie, każde z nich wierzy, że racja jest po jego 

stronie, więc się spierają. Wyjściowo oba scenariusze są podobne. 

Gdzie przebiega subtelna granica, która sprawia, że rozwój jednego z 

tych sporów oceniliście pozytywnie, a drugiego nie?

AS: Jeśli dajmy na to dziecko zwraca się do ojca z prośbą: „Mnie się 

nie udało przekonać mamy, pomóż mi”. To ojciec w takiej sytuacji 

może powiedzieć: „A co ona tam mówi, będzie na odwrót, nie przejmuj 

się”. Ale może też zapytać: „No dobra, to jakie są twoje argumenty? 

Mogę zostać rzecznikiem twoich interesów, jeśli mnie przekonasz, że 

masz rację”. Granica przebiega między tymi dwoma wypowiedziami.

- A jeśli rodzic rozwiązuje sprawę tak, że w obecności partnera mówi 

do dziecka: „Ja się nie zgadzam na twoje wyjście na podwórko, ale 

nie wiem, co tata na to”?

AS: To jest niedobra sytuacja. Taka matka albo nie bierze 

odpowiedzialności za swoją decyzję, albo sugeruje, że jej zdanie 

jest mało istotne, albo daje do zrozumienia ojcu: „No, spróbuj tylko 

mu pozwolić, to będziesz miał”. Bo jeśli jedno z rodziców mówi: „Ja 

się zgadzam, ale zapytaj drugą stronę”, a druga strona mówi: „A ja 

nie się zgadzam”, to dziecko staje wobec przykrego konfliktu. Musi 

zlekceważyć zdanie jednego z rodziców, a tym samym uczy się, że w 

tej rodzinie ktoś się mniej liczy. Jeśli matka nie jest pewna swojej 

decyzji, lepiej żeby powiedziała: „Mam wątpliwości, porozmawiajmy z 

ojcem”.

WE: Rodzice wcale nie muszą mieć identycznej odpowiedzi na pytania 

dziecka. Byłoby dziwne, gdyby dwie indywidualności, dwa światy 

zawsze mówiły jednym głosem. Ich dwa głosy mogą, a nawet powinny ze 

sobą dyskutować i polemizować w obecności dziecka, ale nigdy nie 

powinny ze sobą walczyć.

Rozdział 4

Własna korzyść czy poświęcenie

- Czy z perspektywy waszych gabinetów wielu rodziców pojmuje 

wychowywanie dzieci w kategoriach poświęcenia?

AS: U nas bez wątpienia dominuje „poświęceniowy” model 

rodzicielstwa, powiedziałbym, że nawet martyrologiczny. Wielu 

rodziców czuje się zobowiązanych, by poświęcić wszystkie swoje dobra 

na rzecz dziecka. Dość powszechne jest nawet przekonanie, że jeśli 

rodzicom bardzo źle się układa, jeśli ich wzajemna relacja jest 

toksyczna i raniąca, to i tak powinni ze sobą zostać dla dobra 

dziecka. I istnienie takiego chorego układu rodzinnego, 

podtrzymywanego przy życiu jakoby ze względu na interes dziecka, 

jest często nadrzędne wobec szczęścia, czy w tym wypadku, 

nieszczęścia rodziców.

- Podałeś od razu dość skrajny przykład wątpliwej jakości 

poświęcenia. Ale to, że rodzic stawia dobro dziecka przed swoim, że 

jest skłonny dziecku coś poświęcić, jest przecież wartościową 

postawą.

AS: To zależy, jak się pojmuje poświęcenie. Nie zawsze poświęcenie 

naprawdę oznacza dobro dziecka. Czasem tylko rodzicowi się tak 

wydaje.

- Co masz na myśli?

AS: Matki uczone przez swoje matki takiej postawy, że kobiecie 

obdarzonej rodziną nie wypada zadbać o swoje sprawy, zanim nie zadba 

wpierw o sprawy dziecka, męża, domu. Ona jest na końcu i wtedy 

dopiero jest wspaniałą Matką Polką.

- Co w tym złego, jeśli kobieta czerpie z takiej sytuacji 

satysfakcję?

AS: Tylko jest pytanie, co się kryje za tą „satysfakcją”? Kiedyś 

trafiła do mnie na terapię rodzina, w której pojawiły się liczne 

kłopoty wychowawcze z dziećmi. Ta rodzina, gdy szła w niedzielę do 

kościoła, a było to ważne dla nich wyjście, wyglądała tak, że 

przodem szedł ojciec z dwoma córkami, elegancko ubrani, a za nimi, 

gdzieś tak ze dwa metry dalej, szła matka w starym płaszczu. I ta 

kobieta, jak się okazało, była bardzo dumna z tego, że tak 

wyśmienicie dba o męża i dzieci. Nie przeszkadzało jej, że haruje na 

okrągło i ciągle czuje się wykończona, że wygląda jak służąca tej 

rodziny i tak też się zachowuje. A w każdym razie twierdziła, że jej 

to nie przeszkadza. Ale skoro wszystko było takie piękne, to 

dlaczego w tej konkretnej rodzinie starsza córka miała 

niewiarygodnie autodestrukcyjne skłonności, mąż ciągle uciekał z 

domu i pił, a młodsza córka była tak nieznośna i sprawiała tyle 

kłopotów, jakby chciała tę umęczoną matkę jeszcze bardziej zmęczyć?

- Jaka jest twoja interpretacja?

AS: Otóż takie matki, wbrew temu, co deklarują, gdzieś w głębi są 

bardzo niezadowolone ze swojego życia. Cierpią i w związku z tym 

wpędzają swoje otoczenie w permanentne poczucie winy. Z jednej 

strony heroicznie się poświęcają, z drugiej powtarzają: „Jaka ja 

jestem zmęczona, jak mnie wszystko boli, a jeszcze muszę to zrobić, 

a potem tamto. Patrzcie, jak ja się dla was poświęcam”. Takie matki 

nic sobie nie kupują, „bo mąż i dzieci są ważniejsze”, ale 

dostrzegają, że są szare, zaniedbane. I myślą sobie z żalem: „Ta 

Iksińska to ma dobrze, może sobie pozwolić na różne przyjemności, a 

ja? Ja nic, bo przecież najpierw jest Piotruś, potem Marysia, potem 

mąż. I dla mnie już nie starcza”.

Ten model rodzi bardzo niedobre konsekwencje. Takie poświęcenie, po 

pierwsze, najczęściej spotyka się z niewdzięcznością. Wszyscy są 

poirytowani, mają dość męczeńskiej atmosfery. Najchętniej zwialiby 

od tej umęczonej, zaharowanej matki na koniec świata i pooglądali 

jakichś zadowolonych z życia ludzi.

WE: Męczeński syndrom sięga jeszcze głębiej. Sama decyzja posiadania 

dzieci jest przez wielu rodziców przeżywana jako akt poświęcenia. 

Niektórzy rodzice nie biorą odpowiedzialności za to, że po prostu 

chcą mieć dziecko, że to jest ich pomysł, który zaspokaja ich ważne 

potrzeby. Zachowują się tak, jakby w traktowaniu rodzicielstwa jako 

uciążliwego obowiązku czy męczeństwa było coś bardziej szlachetnego. 

„Mamy dzieci, bo powinniśmy mieć dzieci”, zamiast „Mamy dzieci, bo 

chcieliśmy je mieć”.

- Przyjście dziecka na świat nie zawsze jest wynikiem świadomej 

decyzji. Jak wiadomo, zdarzają się też dzieci niechciane.

WE: Ale to powinno pozostać sprawą rodziców. Nawet jeśli zostaliśmy 

rodzicami w nie do końca wymarzonych okolicznościach, to nie mamy 

prawa odgrywać się za to na dziecku, pokazując, jak potwornie musimy 

się teraz przez nie męczyć. Jeśli matka da dziecku odczuć, że nie 

przyszło na świat zgodnie z jej wolą albo że skomplikowało jej 

życie, to je strasznie skrzywdzi. Taki bagaż może sprawić, że 

dziecko będzie miało przechlapane do końca życia.

- To chyba ekstremalna sytuacja?

WE: Niestety nie. Bardzo często słyszę od swoich pacjentów o 

matkach, które miały skłonność do wypominania dzieciom tego, że w 

ogóle zdecydowały się je mieć. W głowie się nie mieści! Wcale nie 

tak rzadko matki opowiadają swoim dzieciom o tym, jak strasznie 

cierpiały w czasie porodu albo jak się namęczyły podczas karmienia. 

Podkreślając swoje „męczeństwo”, dają sobie prawo, by wystawiać 

dziecku za to rachunek. To bardzo niesprawiedliwe.

- No tak, trudno uznać, że dziecko miało jakikolwiek udział w tym, 

że się pojawiło na świecie. W żaden sposób nie mogło świadomie 

zadecydować, czy chce wejść w taką transakcję.

WE: Ale stawiane jest w sytuacji dłużnika. Wtedy z jednej strony 

doświadcza zranienia, a z drugiej zaczyna bronić się przed 

wpędzaniem w poczucie winy, myśląc na przykład: „A co mnie to 

obchodzi, trzeba było nie mieć dzieci, jak nie chciałaś, a jak masz, 

to się teraz męcz”.

AS: Nawet jeśli w końcu dziecko dojrzewa do buntu, to i tak czuje 

się okropnie, patrząc na rodziców, którzy nie znajdują żadnej 

radości w tym, że ono jest. Wyobraźmy sobie, jak może się czuć 

człowiek, który swoje istnienie postrzega jako formę kary dla innej 

osoby. Któremu najbliżsi dają do zrozumienia, że został stworzony, 

by im obrzydzić życie, że nie jest dla nich żadną wartością, tylko 

ciężarem.

WE: Mniej drastyczne od oznajmiania dzieciom, że nie były chciane, 

ale równie szkodliwe jest ciągłe żądanie od dziecka wdzięczności.

AS: A dziecko nie zna takiego uczucia. Dla niego to, że matka 

zaspokaja jego potrzeby, jest czymś naturalnym. Dziecko jest z 

natury przekonane, że matka i ojciec są właśnie od tego, a nie że 

robią mu jakąś szczególną łaskę. To, że matka robi mu śniadanie, 

kupuje majtki, myje, jest dla dziecka oczywistością. I trudno mu 

odmówić racji. Jeśli rodzic zaczyna sugerować coś w rodzaju: 

„Popatrz, ile ja dla ciebie robię”, to dziecko najczęściej w ogóle 

nie rozumie, o co chodzi.

Dlatego zawsze powtarzam potencjalnym rodzicom. Dziecko to jest 

kompletnie nieopłacalna inwestycja, która nigdy się nie zwraca. 

Jeśli myślicie o posiadaniu dziecka w takich kategoriach, że 

będziecie z tego mieli jakieś wymierne korzyści, to z góry jesteście 

skazani na rozczarowanie. 0 dziecku nie można myśleć w kategoriach 

inwestycji.

- A im więcej wymuszeń wdzięczności, tym mniej autentycznej 

wdzięczności, za to tym większa tendencja do ucieczki i buntu?

WE: Oczywiście. Żądanie wdzięczności nigdy nie wzbudzi wdzięczności. 

Im więcej jej żądamy, tym mniej jej dostajemy. Stuprocentowo pewnym 

efektem takich zabiegów jest natomiast poczucie winy. A poczuciu 

winy zazwyczaj towarzyszy złość.

AS: Zupełnie zrozumiała. Wypominanie dziecku rodzicielskich 

poświęceń przypomina sytuację, gdy ktoś do nas przychodzi z wekslem, 

którego nigdy nie podpisywaliśmy, i żąda spłaty gigantycznego długu. 

Co poczujesz? Przede wszystkim wściekłość, że ktoś cię wrobił. I 

wiele dzieci żyje z taką wściekłością. A niewyrażona złość często 

zmienia się w autodestrukcję. W skrajnych przypadkach dzieciom 

przychodzi na myśl, żeby się usunąć, być jak najmniej zauważalnym, 

czy nawet w ogóle zniknąć z życia. I w ten sposób ulżyć mamie.

WE: Wychowywanie dzieci na zasadzie egzekwowania długu daje okropne 

efekty. Dzieci same z siebie są zdolne do wdzięczności. Ale tylko 

miłość może ją wzbudzić. Nie ma innej możliwości. Ani miłości, ani 

wdzięczności nie można zadekretować.

- Ale zdarza się i tak, że rodzice naprawdę się starali, kochali 

swoje dziecko, a ono potem gdzieś od nich ucieka.

WE: Jeśli dzieci są niewdzięczne, to znaczy, że rodzice popełnili 

gdzieś błąd i powinni doszukać się tego błędu w sobie. Dzieci 

kochane kochają i czują wdzięczność, bo wdzięczność jest formą 

miłości. Od swoich rodziców uciekają dzieci „używane”. I trudno mieć 

do nich pretensje, że się ratują ucieczką.

AS: Takich fundamentalnych pretensji doświadczają nie tylko dzieci 

niechciane, ale i te bardzo chciane. Powołane na świat, by załatwić 

dorosłym jakiś problem. Na przykład zmniejszyć poczucie bezsensu, 

samotności, pustki albo zażegnać kryzys małżeński. Zwłaszcza gdy 

okazuje się, że dziecko jest, ale problem też nadal istnieje.

WE: A Bogu ducha winne dziecko „nie stanęło na wysokości zadania”.

AS: Dziecko nie może być lekarstwem na nic. Jeśli myśl o zrobieniu 

dziecka rodzi się w chwili kryzysu małżeńskiego albo w poczuciu 

pustki, to takie dziecko siłą rzeczy będzie traktowane 

instrumentalnie od chwili poczęcia. Rodzice przydzielą mu misję 

ponad jego siły.

- Czy taka motywacja często bywa źródłem rodzicielstwa?

AS: Bardzo często i prawie nigdy nic dobrego z tego nie wychodzi. 

Dziecko nie ma nic wspólnego z kryzysem małżeńskim. Jego pojawienie 

się nie zlikwiduje napięć i tarć między partnerami. To tak, jakby na 

przeziębienie ktoś napił się mocnej kawy. Może mu skoczy ciśnienie, 

ale gardło nie przestanie boleć.

WE: Dziecko nie jest lekarstwem na nic. Jeśli poczuje, że nie jest 

ważne samo w sobie, tylko ma radzić sobie z problemem, który 

przerósł dorosłych, to prędzej czy później się zbuntuje. Ale 

jednocześnie w psychice takiego dziecka powstanie zapis, że całe 

jego istnienie jest o tyle tylko uzasadnione, o ile czemuś służy. 

Potem jako dorosły człowiek będzie głęboko przekonane, że nie 

zasługuje na bezinteresowne uczucie zachwytu czy miłości, bo w jego 

doświadczeniu coś takiego nigdy nie zaistniało. Nie będzie potrafiło 

ani przyjąć, ani obdarować innej osoby bezinteresownym uczuciem, bo 

nie będzie wiedziało, że coś takiego w ogóle jest możliwe.

AS: Mam przykre wspomnienie z jednej z praktyk zagranicznych. Otóż 

kiedyś pewna pani doktor zaprosiła mnie do swojego pięknego domu, 

gdzie było mnóstwo urządzonych ze smakiem pokoi, m.in. pokoik dla 

dziecka. Jak tam wszedłem, to mnie zamurowało. To był dziecięcy raj: 

piękne kolory, zabawki, cudnie to wszystko poukładane, dobrane. I 

wtedy ta kobieta powiedziała: „Wie pan, ja się noszę z zamiarem 

adopcji i już jestem zapisana, tylko czekam na córeczkę blondynkę”. 

I pamiętam, że ten mój zachwyt w jednej chwili zamienił się w grozę. 

Myślę, że nawet zwierzę tak potraktowane czułoby się nieszczęśliwe. 

Dalmatyńczyk dokupiony do białych foteli w czarne kropki wyłby z 

rozpaczy. Ludzie, którzy tak rozumują, powinni kupować sobie lalki, 

a nie sprawiać dzieci.

WE: Nie znaczy to, że ludzie powinni mieć dzieci dopiero, gdy 

uwolnią się od wszystkich swoich problemów, kompleksów i 

neurotycznych potrzeb, bo wtedy prawo do posiadania dzieci mieliby 

tylko głęboko oświeceni. My, ludzie, jesteśmy skazani na to, że 

dzieci nam do czegoś służą. Dają nam radość, której potrzebujemy, 

ciepło, poczucie, że jesteśmy komuś potrzebni. Ale tym bardziej 

powinniśmy uważać, by dzieci nie służyły nam do załatwiania jakichś 

konkretnych dorosłych problemów, bo to może zniszczyć ich delikatną 

psychikę.

AS: Czymś naturalnym natomiast jest oczekiwanie, że dziecko nada 

życiu, rodzinie, związkowi kobiety i mężczyzny inny sens 

egzystencjalny.

WE: Ale wartość ma to wtedy, gdy ta potrzeba rodzi się z miłości, a 

nie z kryzysu czy strachu przed rozpadem związku. Kiedy dwoje ludzi 

dochodzi do wniosku, że chcieliby stworzyć coś wspólnego, 

przekształcić swoją dwoistość w jedność, to taka motywacja jest 

wspaniała. Najlepsza z możliwych. Chcieć mieć dziecko z tą konkretną 

kobietą albo z tym konkretnym mężczyzną. Chcieć mieć dziecko z kimś, 

a nie po coś. To dobry początek.

- Dobry początek to jednak tylko początek. Ciąg dalszy to planowanie 

przyszłości dziecka. I tu czasem rodzi się konflikt między tym, co 

rodzice uważają za korzystne dla dziecka, a tym, czego ono chce.

AS: Całkiem naturalne jest to, że jeśli ludzie planują dziecko, to 

również projektują jego przyszłość. Zastanawiają się, kim ono 

będzie, mają marzenia, tworzą cały projekt. Potem dziecko się rodzi 

i musi się jakoś „dopasować” do tego projektu.

Kiedy  taki projekt  jest wspierający, a kiedy staje się balastem w 

życiu dziecka?

WE: Wszystko zależy od tego, ile w takim projekcie będzie przymusu, 

a ile zgody na odstępstwa od pierwotnych założeń.

AS: Istnieje ciekawa książka pt. Historia macierzyństwa, gdzie 

opisano, jak na przestrzeni wieków małżeństwa arystokratyczne 

płodziły dzieci w określonym celu. Taki potomek miał z góry 

zaprogramowaną całą resztę życia, włącznie z tym, z kim się ożeni. 

Odstępstwo od tych założeń w ogóle nie wchodziło w grę. Ten model 

bywa wcielany w życie również dzisiaj, choć już rzadziej i nie na 

taką skalę. Ale my mówimy raczej o snuciu planów wobec dziecka, 

które są wyrazem troski i zainteresowania. Ja jestem zwolennikiem 

takich planów, o ile tylko rodzic nie traktuje ich zbyt serio, zbyt 

jednoznacznie. Bo wtedy zaczyna być niedobrze.

WE: Niebezpieczne przywiązanie do swoich projektów rodzicielskich 

przejawiają zazwyczaj ludzi niespełnieni. Wtedy nie tyle chodzi o 

świetlaną przyszłość dziecka, co raczej o to, by wypełniło ono za 

rodziców misję, której sami nie podołali. Kiedy rodzice są w miarę 

usatysfakcjonowani swoim życiem, to w ich projektach dotyczących 

dziecka nie ma zawziętości. Na pierwszym miejscu stawiają dobro 

dziecka, a nie leczenie osobistych frustracji. Dla takich rodziców 

plany czynione wobec dzieci nie będą sprawą życia lub śmierci. 

Pewnie coś dziecku zasugerują, ale jeśli będzie chciało dokonać 

swojego wyboru, pójść własną drogą, nie zrobią z tego dramatu.

AS: Projekty tworzone przez kochających, zadowolonych z życia 

rodziców mają charakter otwarty, dopuszczają możliwość zmian i 

odchyleń.

WE: Są bardziej propozycją niż dyspozycją.

AS: W naszej kulturze na przykład dość częstym pragnieniem, 

zwłaszcza debiutujących ojców, jest pragnienie posiadania syna. W 

związku z tym przyszli tatusiowie często marzą, że będą mieli w 

rodzinie, powiedzmy, słynnego piłkarza. Ale jeśli rodzi się córka i 

te marzenia biorą w łeb, to wcale jej nie odrzucają, tylko 

natychmiast modyfikują projekt i układają inny, dla córki.

WE: Najgorzej jest wtedy, gdy rodzice mają poczucie, że nie dostali 

w życiu jakiejś szansy. I teraz dają tę „wymarzoną” szansę swojemu 

dziecku, wraz z absolutnym obowiązkiem jej wykorzystania.

- To trochę tak, jakby dziecko zamiast przeżyć swoje życie, miało 

jeszcze raz przeżyć życie swojego rodzica. Tylko lepiej, niż on to 

zrobił.

WE: Dzieci takich rodziców są w poważnym niebezpieczeństwie. To 

syndrom dość częsty wśród dzieci sfrustrowanych artystów, sadzanych 

w trzecim roku życia przy fortepianie i zmuszanych do 

wielogodzinnych ćwiczeń. „Żeby wreszcie wszystkim pokazały, żeby to 

nazwisko w końcu wypłynęło”. Miałem na terapii kilkanaścioro 

dorosłych dzieci nadambitnych rodziców. Nie dość, że zostały one 

obrabowane z dzieciństwa, że od początku żyły w nie swojej bajce, to 

w dodatku, gdy dochodziły do jakichś sukcesów w dziedzinie, w której 

były tresowane, nie miały z tego żadnej przyjemności. Ich rodzice 

owszem, byli dumni. Ale dla dzieci kończyło się to zazwyczaj jakąś 

nerwicą, psychozą, narkomanią, załamaniem nerwowym albo przykrymi 

objawami somatycznymi. Miałem na terapii pianistkę, której po prostu 

ręce odmówiły posłuszeństwa. Pewnego dnia jej podświadomość doszła 

do głosu w takiej formie, że dziewczyna dostawała skurczu w dłoniach 

na sam widok fortepianu.

AS: Ale chciałbym podkreślić, że tego typu tresura nie ma nic 

wspólnego z fantazjowaniem na temat przyszłości dzieci, co jest 

jednym ze smaków rodzicielstwa. Jeśli rodzice potrafią czymś dziecko 

zaciekawić, jeśli otrzymuje ono zachęty, sugestie, to niewykluczone, 

że ku zadowoleniu wszystkich, z nim samym włącznie, za którąś z tych 

sugestii pójdzie.

- Ale co innego wyobrażać sobie, jaką piękną będziemy mieli kiedyś 

synową, a co innego zagrozić synowi wydziedziczeniem, jeśli jego 

kandydatka na żonę nie pochodzi z „dość dobrego” domu.

WE: Rodzice są jak ogrodnicy, którzy kupują nasiona. Tyle że w 

przypadku dzieci nie ma takich ładnych torebeczek, gdzie widać, co z 

każdego nasionka wyrośnie, i instrukcji,  jak się o to nasionko 

troszczyć. Wszystko jest wymieszane, wsadza się rękę do worka i 

bierze, co popadnie. Gdy rodzice zaczynają hodować swoje nasionko, 

to mogą mieć marzenie, by wyrósł z niego dąb. Ale może się okazać, 

że zasadzili bratek. I wtedy rodzic, który się uprze przy dębie, 

będzie próbował z bratka zrobić dąb. A w rezultacie nie będzie ani 

dębu, ani bratka. Wyhoduje jakąś hybrydę, coś bardzo 

nieszczęśliwego. I skrzywdzi to nasienie. Mądry rodzic w takiej 

sytuacji dowie się, jak hodować bratki, i zrobi wszystko, by jego 

bratek był jak najbardziej udany.

AS: Dobry rodzic wspiera dziecko w tym, by zrealizowało w pełni swój 

przyrodzony potencjał. Pomaga dziecku wydobyć ten potencjał.

- Sztywne projekty rodzicielskie nie są jednak wcale tylko pomysłem 

sfrustrowanych rodziców. Takie presje zdarzają się też w tzw. 

rodzinach z tradycjami. Znam pewien rodzinny klan dentystów, w 

którym syn zapragnął wybrać się na studia humanistyczne. Jego 

rodzice przeciwstawili się temu z ogromną stanowczością. „Jak to, 

nie przejmiesz gabinetu?! To co ty chcesz w życiu robić! Chcesz być 

nikim?!”.

WE: Mądry rodzic w takiej sytuacji powiedziałby raczej: „Czas 

najwyższy, synu, żeby w naszej rodzinie pojawił się jakiś nie-

dentysta. Świat się nie kończy na borowaniu ludziom zębów i robieniu 

forsy.

AS: W takich „dynastycznych” rodzinach dzieci często same z siebie 

naprawdę chcą iść w ślady rodziców. Nasiąkają od małego atmosferą 

środowiska, przejmują uzdolnienia. Wcale nietrudno je namówić do 

podążania tymi samymi śladami. I to jest wspaniałe. Ale jeśli jakiś 

potomek bardzo nie chce, to odradzałbym kontynuowanie tradycji 

rodzinnej pod przymusem. Bo może się skończyć tak jak w przypadku 

jednego z moim pacjentów. Otóż zjawił się u mnie pewien potomek 

znamienitej lekarskiej rodziny, który niedawno sam skończył 

medycynę. On nigdy nie miał najmniejszych wątpliwości, że będzie 

lekarzem. Studia skończył z wyróżnieniem i od razu poszedł na staż 

na oddział intensywnej terapii. I jak to na takim oddziale, któregoś 

dnia karetka przywozi człowieka z ciężkiego wypadku. Wiadomo: kupa 

mięsa, krwi i pogruchotanych kości. I ten chłopak opowiada mi o tym 

tak: „Proszę pana, jak ja to zobaczyłem, to zwymiotowałem. I w tym 

samym momencie zrozumiałem, że ja się nie nadaję na lekarza. Od tego 

czasu boję się pacjentów. Zmuszam się na siłę, żeby w ogóle wejść do 

szpitala. Wiem, że nie mogę być lekarzem, ale wiem też, że nie mogę 

nim nie być, bo już nim jestem”. Wynikiem tej sytuacji była depresja 

i chęć ucieczki od znienawidzonego teraz zawodu, z której zwierzył 

się rodzicom, też lekarzom. A oni od razu uznali, że to jest problem 

farmakologiczny. Zasugerowali, żeby udał się do psychiatry, wziął 

odpowiednie leki i się nie wygłupiał.

WE: To bardzo ważny moment w życiu tego człowieka. Jeśli pójdzie za 

radą rodziców, weźmie jakieś lekarstwa, to być może te najostrzejsze 

lęki mu miną. Ale w ten sposób zaneguje coś podstawowego w sobie. 

Odetnie się od swoich uczuć i wątpliwości, zacznie funkcjonować jak 

automat. Wielu lekarzy wykonuje swój zawód na tej zasadzie. Żeby w 

ogóle jakoś przetrwać w zawodzie, stają się zimni, odcięci od 

emocji, traktują ludzi jak przypadki. Nikomu nie wychodzi to na 

dobre.

- Nie wiem, czy rodzice tego faceta by się z tobą zgodzili. Ich syn 

jest panem doktorem. Zrealizowali swój plan.

WE: Tylko jakim kosztem?

- Ale dla nich to też jest bardzo trudna sytuacja. Jeśli potomek tak 

znamienitej rodziny lekarskiej porzuci medycynę, to w środowisku 

wybuchnie skandal.

WE: Sytuacja jest trudna, ale rodzice tego człowieka muszą wiedzieć, 

co jest dla nich ważniejsze — ich syn czy to, co powie środowisko. 

Nie neguję tego, że dentystom często rodzą się dentyści i 

fantastycznie jest przekazać synowi czy córce swój dorobek, 

doświadczenie, prywatną praktykę. Ale jeśli się akurat nie urodzi 

dentysta, to nie ma co robić z tego tragedii. Wielka 

odpowiedzialność rodziców polega na tym, by zorientować się, jakie 

nasionko wpadło im w ręce w tej kosmicznej loterii, i opiekować się 

nim jak najlepiej.

Mit o synu marnotrawnym mówi o dziecku, które dzięki temu, że się 

zbuntowało, wybrało swoją drogę i dojrzało, może powrócić do 

rodziców i powiedzieć im: „Teraz chcę wam za wszystko podziękować, 

bo jestem wolny, silny i mam swoje życie, które cenię”. To jeden z 

ważnych aspektów archetypu dobrej relacji rodzic-dziecko.

- Chciałabym jeszcze wrócić do pytania postawionego w tytule 

rozdziału: na ile pojawienie się dziecka musi oznaczać dla rodziców 

zmianę dotychczasowego stylu życia, w tym poświęcenie 

dotychczasowych przyzwyczajeń?

WE: Jestem przeciwnikiem myślenia typu: wszystko, co najlepsze w 

życiu, mnie omija, bo teraz muszę wychowywać dziecko. Ale znam też 

wiele nieszczęśliwych dzieci rodziców, którzy zamiast wychowywać 

swoje potomstwo, dobrze się bawili. Byli tak zajęci zabawą i sobą 

nawzajem, że nie zauważyli, iż są rodzicami, Ideał to oczywiście 

rodzice, którzy są zadowoleni z życia, ale podejmują jednocześnie 

obowiązki, rodzicielskie. Biorą pod uwagę fakt, że urodziło im się 

dziecko, ale jest to dla nich fakt pozytywny. Nie coś, co im 

przeszkadza żyć pełnią życia, ale coś, co ich zbliża do życia, co 

czyni ich życie bogatszym i szczęśliwszym.

AS: Wielu klientów psychoterapii to rzeczywiście ludzie, których 

rodzice bardzo dobrze się bawili i nie potrafili przestać. Ale 

bardziej rozpowszechnionym problemem wydają mi się rodzice, którzy 

mają skłonność do obarczania się poczuciem winy, kiedy robią coś 

tylko i wyłącznie dla swojej przyjemności, coś, co nie służy 

bezpośrednio dziecku ani domowi. Znam matki, które głupio się czują, 

wychodząc na zwykłe pogaduszki z koleżanką, bo mają wtedy takie 

myśli: „Marnuję czas, powinnam go spędzić z moim dzieckiem, czegoś 

je nauczyć, pobawić się z nim, albo chociaż zrobić pranie”. Albo 

mając wybór: pójść do fryzjera czy kupić dziecku kolejne klocki, 

mówią: „A co tam moja fryzura” i zaniedbują siebie. A jeśli już 

wybierają fryzjera, to czują się, jakby zrobiły coś podejrzanego.

- Uważasz to za istotny problem?

AS: Bardzo istotny. Jeśli matce jest potrzebne coś, co poprawia jej 

nastrój, to nie powinna z tego rezygnować na rzecz dziecka. Bo jak 

będzie miało sfrustrowaną matkę, która czuje się jak zaniedbany 

kocmołuch, to najfajniejsze klocki będą mu na nic. Prędzej czy 

później taka matka zacznie okazywać dziecku irytację, narzekać na 

zmęczenie, nieświadomie obarczać je za nie winą. A dziecko nie chce 

matki rozgoryczonej, zmęczonej, zrezygnowanej. Ten problem wygląda 

niewinnie tylko na początku. Znam rodziców, którzy nie mogą sobie 

poradzić z tym, że ich kilkuletnie dziecko zupełnie nie respektuje 

ich praw i potrzeb. Na przykład przychodzi o każdej porze dnia i 

nocy bez pukania do ich sypialni, w soboty i niedziele najchętniej o 

szóstej rano. Nie przyjmuje do wiadomości, że oni czegoś mu nie mogą 

załatwić. Wpada wtedy w histerię albo gniew. Skąd się to wzięło? 

Otóż matka i ojciec wychowywali je dotąd w duchu, że rodzice są 

wyłącznie po to, by zaspokajać jego potrzeby, choćby mieli stanąć na 

głowie, zrezygnować ze wszystkich ważnych dla siebie rzeczy. I teraz 

dla ich dziecka potrzeby rodziców nie są żadną wartością. Oni tak 

strasznie zawsze się poświęcali, że sami oduczyli się o siebie dbać 

i nie nauczyli tego dziecka. Rodzice muszą przyznać sobie prawo do 

egzekwowania swoich potrzeb, bo inaczej wyprodukują małych 

terrorystów.

WE: A drugą stroną medalu będzie narzekanie, że oni tyle swoich 

potrzeb poświęcili, a dziecko jest takim egoistą. A przecież egoizm 

dziecka nie wziął się z powietrza. To rodzice nauczyli je czuć się 

pępkiem świata.

AS: W wiele takich błędów idealnie wpasowują się także lekarze. 

Rodzice, jak w podanym przeze mnie przykładzie, męczą się np. tym, 

że dziecko nie daje im spać, więc pytają swojego pediatrę, co z tym 

zrobić. I często dostają prostą diagnozę, na przykład: „Państwa 

dziecko jest nadpobudliwe, trzeba mu dać leki uspokajające”. I 

rodzice idą w to jak w dym. Proste rozwiązanie problemu. Tylko że 

problem tkwi gdzie indziej. W błędzie wychowawczym, a nie w 

chorobie. Ludzie sobie nie zdają sprawy, ile małych dzieci w Polsce 

bierze leki uspokajające albo środki nasenne z takich powodów. A to 

są przerażające liczby!

- Nie wiem, czy się ze mną zgodzicie, ale odnoszę wrażenie, że nasza 

polska obyczajowość  społeczna,  choć  stawia  dziecko w centrum 

zainteresowania, to jednocześnie nie ułatwia rodzicom życia.

WE: Z tego powodu Polska nadal jest w dużej mierze krajem 

nieszczęśliwych, umęczonych matek, m.in. dlatego, że brakuje u nas 

obyczaju, kultury umożliwiającej matce swobodne wychodzenie z 

dzieckiem z domu. W restauracjach nie spotyka się wysokich 

stołeczków dla dzieci. W budynkach mieszkalnych, nie mówiąc już o 

gmachach użyteczności publicznej, brakuje wygodnych zjazdów dla 

wózków. Nawet ze społecznym przyzwoleniem na nosidełka jest wciąż 

kłopot. Wiele matek siedzi więc w domach z dziećmi, w poczuciu 

odcięcia od świata. Myślę, że zupełnie niepotrzebnie.

Moje dzieci urodziły się w bardzo trudnym okresie stanu wojennego, w 

dodatku nie mieliśmy szans na pomoc dziadków, bo albo już nie żyli, 

albo byli zbyt chorzy, by zajmować się dziećmi, i paradoksalnie te 

trudności okazały się dla naszych dzieci zbawienne. Z braku innego 

wyjścia zabieraliśmy je wszędzie ze sobą. Jako niemowlęta chodziły z 

nami nawet do kina. Kimały sobie w fotelu, a myśmy zaliczali film. 

Nosidełka okazały się nieocenione, bo z wózkiem do wielu miejsc nie 

moglibyśmy się dostać. Ale pamiętam częste i natarczywe uwagi 

różnych osób, że co z nas za rodzice, skoro zamiast siedzieć z 

dziećmi w domu, ciągamy je ze sobą po kinach, muzeach, kawiarniach i 

znajomych. A my zabieraliśmy nasze małe dzieci nawet na imprezy i 

prywatki. Dogadywaliśmy się z innymi rodzicami, którzy też mieli 

dzieci, wyłączaliśmy z imprezy jakiś kąt i dzieciaki się w nim 

bawiły. To był doskonały pomysł. Dzieciaki żyły tym, co my. Mogliśmy 

to później im tłumaczyć, omawiać. Tworzyła się między nami dobra 

więź, coś na kształt przyjaźni.

AS: Ja pamiętam to samo. Grupę młodych rodziców, którzy jednocześnie 

fajnie się ze sobą bawili, ale i bardzo dbali o swoje dzieci. Czasem 

miałem wręcz poczucie uczestniczenia w stadzie. I to było świetne 

uczucie.

WE: Ale w odbiorze tzw. zwykłych ludzi te nasze wypady z dziećmi do 

kina czy muzeum były czymś nagannym, budziły oburzenie. Czasem 

wyglądało to na zemstę matek, które kiedyś do znudzenia nasiedziały 

się z dziećmi w domu i teraz chciałyby, żeby kolejne pokolenia matek 

i ojców męczyły się tak jak one. Dzisiaj niestety coraz bardziej 

popularny jest taki model: matka siedzi w domu sama z dzieckiem, a 

ojciec haruje od rana do nocy.

AS: Żeby zarobić na przepiękny wózek, a może też na przepiękny 

samochód i przepiękny dom. Tylko że w międzyczasie wszyscy tak są 

tym układem zmęczeni, że nie ma się komu z tych cudów cieszyć.

- Obaj już kilkakrotnie z entuzjazmem wspominaliście o nosidełkach. 

U nas jednak zdecydowanie panuje kult wózka. Czy te dwa przedmioty 

uosabiają dla was dwa różne podejścia do przeżywania rodzicielstwa?

AS: Coś jest na rzeczy. Nosidełko daje większą mobilność, a tym 

samym większą swobodę. Można wszędzie wejść, swobodnie spacerować z 

dzieckiem, ruszać się. Podczas mojego ostatniego pobytu w USA 

widziałem nawet matki biegające z dziećmi umieszczonymi w specjalnie 

skonstruowanych nosidełkach. Dziewczyna z walkmanem na uszach sobie 

truchta, dba o figurę, formę, a maluch się rozgląda z zaciekawieniem 

po parku i nic złego się nie dzieje. W kulturze amerykańskiej 

nosidełka są o wiele bardziej rozpowszechnione niż wózki i myślę, że 

to zdrowy objaw. U nas jednak od lat panuje moda na wózki. Im 

większy, tym lepszy. Kosztuje to kupę pieniędzy, jest ciężkie, 

wielkie, niewygodne, ale za to bardzo szacowne.

WE: Tymczasem dzieci są najszczęśliwsze i najbezpieczniejsze w 

nosidełkach. Czują ciepło ciała rodzica, oddech, bicie serca.

AS: Wszystkie kobiety w kulturach plemiennych noszą dzieci przy 

sobie w podobny sposób. To jest jak najbardziej zgodne z naturą. 

Hinduski nie rozstają się z dzieckiem przez cały pierwszy rok życia, 

nosząc je w specjalnych chustach. Dzieci są w nich tak ułożone, że 

mają łatwy dostęp do piersi. Matka zajmuje się swoimi sprawami, a 

niemowlę, kiedy tylko chce, samo sięga po jedzenie. Hinduscy ojcowie 

również noszą dzieci w takich chustach. W Stanach też widuje się na 

ulicach wielu ojców z dziećmi w nosidełkach. A w Polsce to rzadkość. 

U nas mężczyzna nawet jakby chciał wyjść gdzieś ze swoim małym 

dzieckiem, to się wstydzi, bo facet z wózkiem śmiesznie wygląda. A z 

nosidełkiem nie ma głupich skojarzeń.

WE: Kultura nosidełek jest wspaniała. To naprawdę cudowne czuć tak 

blisko swoje dziecko.

- Ale poza nosidełkami potrzebna jest też zmiana społecznego 

nastawienia wobec rodziców z małymi dziećmi.

WE: Bardzo bym chciał, żeby matki w Polsce zrozumiały, że nie tylko 

mogą, ale wręcz powinny wychodzić z małymi dziećmi z domu i 

najnormalniej uczestniczyć w życiu. Zabierać je na zakupy, do kina, 

do kawiarni, do przyjaciół. Do tego rzeczywiście niezbędna jest 

społeczna akceptacja tego, że szkrab może się pałętać po restauracji 

i nic złego się nie dzieje, że ma prawo rozpłakać się w sklepie i to 

nie jest powód do linczu na jego matce.

- Tymczasem z jednej strony mamy politykę prorodzinną, a z drugiej 

niezbyt sprzyjające macierzyństwu realia. Poczynając od tego, że nie 

wiadomo, kiedy kobieta ma dziś urodzić dziecko, żeby nie czuła się 

podejrzana. Pamiętam niezbyt życzliwe podejście do dziewczyn, które 

rodziły na studiach. Sformułowanie: „Studia są po to, żeby się 

uczyć, a nie rodzić dzieci” padało zarówno z ust wykładowców, jak i 

przeróżnych pracowników socjalnych, przyznających stypendia i 

akademiki. Teraz z kolei jedna z moich koleżanek, która urodziła 

przed trzydziestką, usłyszała od swojej szefowej, w końcu też 

kobiety, że „to jest nie w porządku!”. Notabene szefowa powiedziała 

jej to, gdy zorientowała się, że kodeks pracy nie pozwala na 

wyrzucenie kobiety w ciąży. Pracownice Centrum Promocji Kobiet 

mówiły mi z kolei, że młode dziewczyny przy przyjmowaniu do pracy są 

coraz częściej nakłaniane do podpisywania podań o zwolnienie, bez 

wpisanej daty, na wypadek gdyby zaszły w ciążę. To wbrew prawu, ale 

dziewczyny godzą się na to, żeby pracować.

WE: To straszne. Jak tak dalej pójdzie, to kto będzie rodził dzieci?

AS: No właśnie. A ja mam zupełnie inne spostrzeżenia z 

amerykańskiego kampusu studenckiego. Chodziłem tam do kawiarenki, w 

której pracowały studentki. I zdarzało się, że te, które miały 

dzieci, obsługiwały z dziećmi w nosidełkach umieszczonych na 

plecach. Ludzie się do tych dzieci uśmiechali, zagadywali. Nikt nie 

interweniował u szefa, a szef, jak widać, godził się na taki stan 

rzeczy. A więc można i tak, jeśli tylko jest dobra wola.

WE: Mądre firmy, które zatrudniają dużo młodych kobiet w tzw. 

okresie rozrodczym, powinny tworzyć na miejscu miniprzedszkola, 

gdzie matki mogłyby zostawić dziecko na kilka godzin i ewentualnie 

wpaść do niego parę razy w ciągu dnia. Matki nie traciłyby kontaktu 

z dziećmi, a firmy miałyby cennych i wdzięcznych pracowników.

Po wojnie rodzice często zabierali do pracy swoje dzieci, bo nie 

było gdzie ich zostawiać. Ten problem dotykał wszystkich, więc 

ludzie byli bardziej tolerancyjni. Pamiętam, jak sam spędzałem całe 

dnie u mojej mamy w pracy. Nie miała co ze mną zrobić, to mnie ze 

sobą zabierała. Ja sobie coś rysowałem w kącie i nikt jej z tego 

powodu z pracy nie wyrzucał.

- Dziś jest trudniej. Dziecko w miejscu pracy jest mile widziane 

raz, jako ciekawostka. Ale matka, która pojawiałaby się ze swoją 

pociechą regularnie, raczej miałaby problemy.

WE: Jeśli z wizerunkiem nowoczesnej firmy nie licują plączące się 

pod nogami dzieci, to przecież można ten problem rozwiązać za pomocą 

wynajętej opiekunki i jakiegoś pomieszczenia. Dla dużej firmy to nie 

są żadne koszty.

AS: Widziałem takie rozwiązania w USA. Okazuje się, że tam firmie 

opłaca się zatrudnić opiekunkę, by nie tracić doświadczonej, 

znającej firmę pracownicy.

- U nas na razie panuje kult zasady, że nie ma ludzi 

niezastąpionych. Na miejsce kłopotliwej matki z dzieckiem znajdzie 

się prędko niekłopotliwa bezdzietna, która wprawdzie również może 

zajść w ciążę, ale i na jej miejsce będzie wielu chętnych. Choćby i 

mężczyzn, którzy, jak wiadomo, w ciążę nie zachodzą.

WE: Wiele nas jeszcze dzieli od normalności. System społeczny i 

ekonomiczny nie zmieni się z dnia na dzień, ale to, co każdy rodzic 

może zrobić, to walczyć z męczeńskim modelem macierzyństwa. M.in. z 

takim, który przykuwa matkę do dziecięcego łóżeczka i nakazuje jej 

siedzieć z dzieckiem w domu. To oczywiście nie rozwiąże wszystkich 

problemów systemowych, ale może dać rodzicom więcej satysfakcji z 

posiadania dzieci.

Pamiętam, jacy byliśmy szczęśliwy, gdy wyjechaliśmy nad morze z 

naszym pierwszym synem, kiedy tylko skończył trzy miesiące. On też 

był wniebowzięty. Został zanurzony symbolicznie w morzu, był z nami 

na plaży. A myśmy nie mieli poczucia, że życie się dla nas zamknęło. 

Z małym dzieckiem można przecież podróżować. Zwłaszcza teraz, gdy 

tyle jest ułatwiających życie wynalazków — szelek, krzesełek, 

wygodnych samochodów. Ale gdzieś wciąż funkcjonuje takie 

przeświadczenie, że podróżowanie z dziećmi to męczenie dzieci, że 

nosidełko to wyraz niedbałości o zdrowie i wygodę dziecka. To są 

czyste brednie. Zawsze powtarzam, że dobrzy rodzice to rodzice 

zadowoleni z życia.

AS: A ja się pod tym podpisuję obiema rękami, i dodaję — cokolwiek 

robisz, matko, aby poprawić swoją kondycję, samopoczucie i 

zadowolenie z życia, robisz to też dla swojego dziecka, bo ono 

pragnie mieć matkę promienną jak słoneczko, a nie rozdrażnioną jak 

zmęczony szympans.

Rozdział  5

Kochać czy wymagać

- Czy stawianie wysokich wymagań zawsze wychodzi dzieciom na dobre?

WE: Odpowiedź na to pytanie zależy od wielu okoliczności. Po 

pierwsze, wymagania, które są oczywiście konieczne dla rozwoju 

dziecka, spełniają konstruktywną rolę w jego życiu tylko wtedy, gdy 

są stawiane w klimacie miłości. Jeśli dziecko nie czuje, że jest 

kochane, to wszelkiego rodzaju zadania wymyślane przez rodziców 

odbiera jako formę tresury. Po drugie, na różne wymagania jest różny 

czas. W pierwszym roku życia nie wolno dziecku stawiać żadnych 

wymagań. Nie można wtedy żądać od niego, by było cicho, nie robiło 

kupy w majtki, by spało, gdy nam to jest na rękę itd. Niestety 

niektórzy rodzice próbują egzekwować to wszystko od 

kilkumiesięcznych dzieci. Pierwszy rok, co chciałbym bardzo 

podkreślić, to czas najtroskliwszej opieki nad dzieckiem i 

odpowiadania najszybciej, jak to tylko możliwe, na wszystkie jego 

potrzeby.

AS: Przy okazji chciałbym obalić bardzo szkodliwy mit. Mianowicie 

wielu wychowawców i rodziców wierzy, że jak małe dziecko płacze, to 

należy je przetrzymać, bo wtedy się zmęczy, wyładuje, uspokoi i 

zaśnie. Niektórzy jeszcze dodają, że mu to dobrze zrobi na płuca. 

Otóż dziecku na nic nie robi to dobrze, wręcz przeciwnie, robi mu to 

bardzo źle na wszystko. Bo w ten sposób dziecko nabywa nawyku 

nazywanego syndromem wyuczonej bezradności. Uczy się poprzez własne 

doświadczenie, że nie ma wpływu na zmianę sytuacji, że nic nie może, 

że nic od niego nie zależy. I to pozostanie mu w psychice na całe 

życie! Jest mu źle, więc się buntuje, płacze, sygnalizuje problem i 

nic się nie zmienia. To przeżycie zostaje zapisane jako jeden z 

pierwszych, fundamentalnych dla psychiki dziecka przekazów. Podczas 

gdy najlepsze, co można w tej sytuacji dla dziecka zrobić, to 

natychmiast zareagować na wysyłany przez nie sygnał. Jeśli płacze, 

nawet w środku nocy, to trzeba do niego iść, przytulić je i 

sprawdzić, czego mu brak. Mówię to z najwyższą odpowiedzialnością.

WE: A najlepiej nie iść, tylko mieć dziecko tak blisko, żeby można 

było po nie po prostu sięgnąć, leżąc w łóżku.

- Wielu rodziców traktuje osobny pokój dla dziecka jako coś, co uczy 

dziecko samodzielności, uniezależnia od rodziców.

WE: Osobny pokój jest dobry, tyle że od drugiego, trzeciego roku 

życia. Wcześniej najlepszy wpływ ma  bliskość  fizyczna, która jest 

dla dziecka lekarstwem na lęk, ból i samotność.

AS: Nawet gdy taki maluch cierpi na kolkę, to często przestaje 

płakać nie wtedy, kiedy ból definitywnie mija, ale gdy matka go 

obejmie. Od razu czuje ulgę, łagodniej znosi dolegliwość, w każdym 

razie na tyle, że przestaje płakać.

- Znam przypadek chłopaka, który jako małe dziecko był posądzany o 

„naturalną” skłonność do złości. Jego rodzice wymyślili na to taką 

receptę, że kiedy zaczynał płakać, to zamykali go samego w pokoju, 

aż się kompletnie uciszył. Najczęściej zanim do tego dochodziło, 

wydzierał się tak straszliwie, że siniał ze złości. Kilka lat 

później zachorował na astmę. Czy może istnieć jakiś związek między 

tymi faktami?

WE: Naturalnie. Astma najprawdopodobniej została wywołana właśnie 

spazmatycznym płaczem, na który nie było żadnej odpowiedzi. A 

ponadto mógł potem czerpać wtórne korzyści z tej astmy. Dzięki niej, 

najprawdopodobniej na tym chłopcu zaczęła skupiać się uwaga całej 

rodziny.

AS: Wreszcie dorwał się do egzekwowania swoich praw! Wreszcie nie 

był zostawiany sam sobie! Tyle że oczywiście robił to nieświadomie i 

bez udziału swojej woli.

WE: Takie sytuacje z dzieciństwa są często treścią koszmarów sennych 

dorosłych już osób. A to sygnał, że przez długie lata potrafią 

niekorzystnie oddziaływać na ich psychikę. Ludzie traktowani w ten 

sposób w dzieciństwie śnią jako dorośli, że dzieje im się coś złego, 

że krzyczą, ale nie wydobywa się z nich żaden głos i nic nie mogą 

zrobić. Albo próbują coś wstrętnego od siebie odsunąć i nie są w 

stanie unieść ręki. Przypomina to koszmarne poczucie bycia duchem w 

normalnej rzeczywistości, czyli kimś, kto może swoje życie i świat 

jedynie biernie obserwować, bezsilnie poddawać się temu, co przynosi 

los. To przykre przeżycia. Próbujmy ich swoim dzieciom zaoszczędzić. 

AS: Koszmarne sny to tylko produkt uboczny takich doświadczeń. Ich 

najgorszym skutkiem jest właśnie pasywna postawa wobec życia, która 

rodzi wiele cierpień.

WE: Dlatego najchętniej wydrukowałbym ten fragment tłustym drukiem i 

podkreślił:

Przez pierwszy rok życia dziecka nie ma mowy o wymaganiu 

jakiejkolwiek dyscypliny ani przystosowywaniu dziecka do reguł życia 

społecznego. Niemowlę nie jest istotą, od której można czegokolwiek 

wymagać. Trzeba natomiast jak najszybciej zaspokajać jego wszystkie 

pogrzeby. Wtedy powstanie człowiek wyposażony w zdrowy rdzeń, zdolny 

do rozwoju, z silnym poczuciem bezpieczeństwa, własnej wartości i 

autonomii.

Oczywiście zdarzają się sytuacje, w których nie da się natychmiast 

zaspokoić każdej potrzeby dziecka. Ale warto przyjąć zasadę, że im 

więcej niezwłocznie zaspokojonych potrzeb, tym lepiej.

- Ale niektóre podręczniki wychowywania zalecają coś innego. Np. 

karmienie nie wtedy, gdy dziecko płacze, ale o określonych 

godzinach, w regularnych odstępach.

WE: A jak dziecko płacze między wyznaczonymi godzinami, to już jego 

problem? Takie zalecenia są szkodliwym nieporozumieniem. Każde 

dziecko jest inne, ma inne potrzeby, jak więc można twierdzić, że 

wszystkie dzieci chcą jeść, powiedzmy, co trzy godziny? Jedno chce 

co dwie, a drugie co cztery. I należy te różnice respektować. Małe 

dziecko, na które rodzic żywo i życzliwie reaguje, uczy się, że jego 

potrzeby mogą być zaspokajane, jeśli wyraźnie je zasygnalizuje. To 

pozwala mu uwierzyć, że ma w sobie moc sprawczą, że wiele od niego 

zależy, że świat, w którym żyje, jest jego światem, bo go rozumie i 

odpowiada na jego potrzeby, że dorasta w przyjaznym środowisku. To 

zaprocentuje w przyszłości optymizmem, otwartością, wiarą w swoje 

siły. I już we wczesnym okresie zrodzi między dzieckiem i rodzicem 

dobrą emocjonalną więź.

AS: Istnieje jeszcze kilka innych szkodliwych mitów dotyczących 

relacji z małym dzieckiem. Jeden z nich opiera się na przekonaniu, 

że jak dziecko ma sucho i jest najedzone, to powinno spać i być 

cicho. A to jest absurd. Dziecko ma swoje bardzo indywidualne okresy 

aktywności, czuwania. I ważne jest, by wyczuwać ten rytm, a nie na 

siłę usypiać niemowlę „dla jego dobra”. Jak dziecko będzie 

potrzebowało snu, to zaśnie. Kolejny mit dotyczy jak najszybszego 

stawiania dzieciom przeróżnych wymagań. Jest takie przysłowie: 

„Czego Jaś się nie nauczy, tego Janek nie będzie umiał”.

W koślawym rozumieniu tego przesłania niektórzy nadambitni rodzice 

zaczynają dzieci bardzo wcześnie uczyć siadania na nocnik, jedzenia 

widelcem itp. Dla takich rodziców zmodyfikowałem tamto przysłowie i 

w mojej wersji brzmi ono tak: „Czego Jaś się nie nauczy, tego Janek 

nauczy się szybciej, łatwiej i mniej boleśnie”.

- Kiedy jest najwłaściwszy czas na uczenie

dziecka np. robienia porządków?

AS: W Polsce to jest wręcz jakaś obsesja. Ledwo dziecko stanie na 

nogi, a już go uczą, żeby po sobie sprzątało. Tylko że dla dwu-, 

trzylatka pojęcie „porządek” w dorosłym rozumieniu jest 

niezrozumiałe. Dla małego dziecka nie ma takiej kategorii jak 

porządek, bo każdy stan świata jest dla niego jakiegoś typu 

porządkiem. Zanim ukształtuje się jego próg optymalnego porządku, 

czyli taki stan, od którego człowiek uznaje, że jego otoczenie 

wymaga uporządkowania, to upłynie jeszcze sporo czasu. Dlatego 

uparcie powtarzam rodzicom: za dziecko przez pewien czas trzeba 

sprzątać. Nawet jeszcze za czterolatka.

- W jakim więc momencie wymaganie od dziecka samodzielnego 

sprzątania po sobie ma sens?

AS: Gdy jest już ono w stanie zrozumieć, czemu to służy, czyli gdy 

doświadczy chociażby tego, że uporządkowanie rzeczy sprawia, iż 

łatwiej można je odnaleźć. Ale żeby mogło to pojąć, musi wpierw 

dojrzeć do tzw. rozumowania sekwencyjnego, czyli mieć co najmniej 

pięć lat. Ta umiejętność polega na tym, że pięciolatek może przerwać 

jakąś czynność, a po jakimś czasie do niej wrócić i ją kontynuować, 

czego czterolatek najczęściej jeszcze nie potrafi, a trzylatek z 

całą pewnością nie. Jak wyjmiesz niepostrzeżenie trzylatkowi zabawkę 

z ręki, to on się rozejrzy, może zaprotestuje, ale za chwilę weźmie 

drugą zabawkę i o pierwszej zapomni. A pięciolatek już nie. To są 

fakty z psychologii rozwojowej, które warto wziąć pod uwagę, żeby 

nie zaprzeczać rzeczywistości.

- Rodzice marzą też często, by ich dziecko jak najszybciej wyrosło z 

pieluch. Ma je do tego zmobilizować m.in. sadzanie na nocnik. Kiedy 

możemy zacząć to robić bez szkody dla dziecka?

AS: Trening czystości to jest kolejne wariactwo wielu polskich 

matek. Niektóre zachowują się tak, jakby ścigały się w konkurencji 

„czyje dziecko pierwsze wyjdzie z pieluch”. W związku z tym 

spotkałem się już z sadzaniem na nocnik siedmio-, ośmiomiesięcznych 

niemowlaków! A są to dzieci, które samodzielnie nie potrafią jeszcze 

siedzieć!

WE: Rodzicom trudno to sobie wyobrazić, ale tak małe dziecko sadzane 

na nocnik przeżywa tortury bolącego kręgosłupa i wstydu. Przecież 

kilkumiesięczny szkrab w ogóle nie potrafi jeszcze kontrolować 

swoich zwieraczy. A przedwczesne wymaganie tej umiejętności powoduje 

napinanie się całego ciała, by tym wymaganiom sprostać. To napięcie 

mięśniowe przechodzi potem w stan chroniczny. Bardzo często 

dziewczynki sadzane przedwcześnie na nocnik cierpią przez resztę 

życia z powodu nadmiernej kontroli pęcherza, polegającej na stałym 

skurczu zwieraczy. Prowadzi to do częstych zapaleń dróg moczowych, 

pęcherza, a także chorób narządów rodnych.

AS: Ze strony dziecka wygląda to tak, że otrzymuje ono od rodziców 

nierozwiązywalne zadanie i jest na dodatek zmuszane, by mu sprostać. 

Rodzice wcale tak łatwo nie ustępują. Są przekonani, że „sukces” 

jest tylko kwestią czasu. Z dumą oświadczają: „Ja ją tego nauczę”. 

Wierzą, że trzeba sadzać dziecko tak długo, aż to przyniesie jakiś 

efekt. I sadzają. Umęczony tym maluch zaczyna w końcu łapać, o co 

chodzi, bo nawet kurę można wytresować przy odpowiednio dużej 

determinacji, tylko jakim kosztem? Pracowałem niedawno z dorosłą 

pacjentką, która właśnie na tle treningu czystości we wczesnym 

dzieciństwie miała permanentne uczucie, że się zmoczy. Już jako 

dorosła kobieta nie mogła sobie z tym poradzić. Dręczył ją lęk i 

wstyd. Strasznie się męczyła. Jej rodzicom pewnie nie przyszło nawet 

do głowy, że problemem ich dorosłej córki może być jakiś nocnik 

sprzed 30 lat.

- Podobny wyścig odbywa się też w dyscyplinie: czyje dziecko 

szybciej stanie na własnych nogach. Co warto wiedzieć, zanim 

zaczniemy skłaniać dziecko do chodzenia?

WE: Skłonność rodziców do ścigania się opiera się na założeniu, że 

im wcześniej dziecko pokona jakiś próg, tym lepiej rokuje to na 

przyszłość. Wszystkie te starania zazwyczaj wynikają z dobrej woli i 

troski. Niektórzy rodzice, żeby ich dziecko lepiej rokowało, nie 

czekają na to, aż samo usiądzie czy wstanie, tylko strasznie chcą mu 

w tym pomóc. Wymyślają przeróżne ćwiczenia, którymi forsują kruche 

ciałko niemowlaka, nieprzygotowane jeszcze do takiego wysiłku. W 

rezultacie nóżki się krzywią, kręgosłup się wygina, pojawia się 

płaskostopie.

- Ale dziecko stoi.

WE: Tylko że ma obciążenia psychiczne i fizyczne, z którymi będzie 

się męczyło w przyszłości. Rodzice, choć chcieli dobrze, zrobili 

dziecku niedźwiedzią przysługę. Dlatego zawsze radzę wszystkim mamom 

i tatom: dajcie waszemu dziecku święty spokój. Wystarczy stworzyć mu 

tylko okazję i przestrzeń, by się rozwijało, a ono na pewno z tego 

skorzysta najlepiej jak można. W najbardziej odpowiednim dla swoich 

możliwości momencie zacznie siadać, chodzić i kontrolować wydalanie 

bez stresów i urazów.

AS: Rozwój każdego dziecka jest oparty na ścisłym biologicznym 

programie, który w odpowiednim czasie włącza różne potrzeby i 

proporcjonalne do nich umiejętności. Dzieci same dorastają do 

różnych rzeczy i są w tym bardzo zindywidualizowane. Niektórzy 

rodzice uważają, że jak nie będą popędzać dziecka, intensywnie go 

stymulować, to ono się zapóźni w rozwoju. Albo że na przykład będzie 

nieudolne fizycznie, jeśli oni nie zmuszą go do wstawania. A ono 

samo zacznie wstawać w optymalnym dla siebie momencie.

- Z całą pewnością samo zacznie?

WE: Z całą pewnością. Mówimy oczywiście o zdrowych dzieciach. W 

przypadku schorzeń czy upośledzeń może być różnie. Ale zdrowe 

dziecko w najodpowiedniejszym dla siebie momencie usiądzie i 

wstanie. Warto zaufać naturalnemu, indywidualnemu rytmowi rozwoju 

dziecka.

AS: Rodzicom, którzy bardzo martwią się o tempo rozwoju swoich 

dzieci, mówię: jeśli chcecie mieć sprawne ruchowo dziecko, to nie 

wymyślajcie programów treningowych, nie wyznaczajcie, ile metrów ma 

waszym zdaniem przemierzyć dziś, a ile jutro, tylko usuńcie poza 

jego zasięg przedmioty dla niego niebezpieczne, opróżnijcie półki, 

zabezpieczcie schody, parapety i dajcie dziecku święty spokój. Samo 

nauczy się biegać, wspinać, skakać.

- Nie zawsze rodzicom zależy, by ich dziecko skakało, biegało i 

robiło przy tym wiele hałasu. Niektórzy woleliby mieć tzw. grzeczne 

dziecko, czyli niekłopotliwe, ciche, słuchające mamy i taty.

AS: To kolejny mit a propos tego, co jest dla dziecka dobre. 

Grzeczne dziecko to sprzeczność sama w sobie. W sytuacji rodzica i 

dziecka zawiera się oczywiście pewna sprzeczność interesów. Małe 

dziecko chce badać otoczenie, naturalna jest więc dla niego 

ruchliwość, dynamiczność, bycie w akcji. Rodzice, jak wiadomo, chcą 

mieć głównie święty spokój, umożliwiający im zajęcie się własnymi 

sprawami. „Grzeczne dziecko” jest więc przez nich bardzo cenione, bo 

daje pożyć, niczego nie chce. Tylko że zbyt częste „bycie grzecznym” 

pod wieloma względami jest dla dziecka niekorzystne. Po pierwsze 

dlatego, że siedząc cicho w kącie, nie zaspokaja ono swojej potrzeby 

eksploracji świata. Ma w związku z tym niedobór bodźców potrzebnych 

do optymalnego rozwoju. Po drugie, grzeczne dzieci nie przykuwają 

takiej uwagi rodziców jak niegrzeczne. Być grzecznym często oznacza 

być zapomnianym. Bo jak dziecko grzecznie bawi się klockami, to 

rodzice zajmują się swoimi sprawami. Ale jeśli ten sam dwulatek 

wrzaśnie, zrzuci coś, to rodzice już są przy nim, już poświęcają mu 

uwagę. A dziecko bardzo potrzebuje czuć, że rodzic zwraca na niego 

uwagę. Jeśli małe dziecko jest ciche i grzeczne, to wydaje mi się to 

raczej podejrzane niż optymistyczne.

- To dość rewolucyjna informacja.

AS: Chyba tylko dlatego, że uderza w fałszywe przeświadczenia. Warto 

uprzytomnić rodzicom, że nie istnieje nic takiego jak grzeczne 

dziecko. Jeśli dwulatek całymi godzinami siedzi cicho i nie sprawia 

kłopotów, to należy się zaniepokoić, a nie cieszyć, bo to pachnie 

zahamowaniami. Istnieje natomiast dziecko umieszczone w bezpiecznej 

sytuacji, obdarzone odpowiednią dawką rodzicielskiej uwagi, które 

dzięki temu staje się mniej kłopotliwe, niż mogłoby być. Moja dobra 

rada jest taka: jeśli chcemy, by nasze dziecko było jak najmniej 

kłopotliwe, to powinniśmy zwracać na nie uwagę właśnie wtedy, gdy 

przez pięć minut grzecznie układa klocki, a nie tylko wtedy, gdy 

szaleje.

- Jakie jest wasze zdanie na temat urządzenia zwanego kojcem? 

Dziecko może robić, co chce, chodzić, biegać, a jednocześnie jest

bezpieczne.

AS: Bardzo nie lubię kojców. Wsadza się do niego dziecko w poczuciu, 

że cokolwiek tam zrobi, nic mu się nie stanie i można lecieć do 

swoich spraw. Dopóki dziecko nie zacznie ryczeć, nikt się nim nie 

interesuje. A dla malutkiego dziecka takie opuszczenie jest okropne. 

Lata po kojcu tam i z powrotem, jak lampart po klatce, i czuje się 

opuszczone.

WE: Kojce są u nas dość popularne, ale ja też nie jestem ich 

zwolennikiem. Za to jak dotąd zupełnie nie przyjął się u nas 

wynalazek smyczy dla malutkich dzieci, który uważam za bardzo 

pożyteczny. Wielokrotnie widziałem to w Holandii. Dziecko w 

specjalnej wygodnej uprzęży jest trzymane przez matkę nie za rękę, 

co mocno ogranicza jego ruchliwość, tylko na regulowanej 

automatycznie smyczy. Efekt jest taki, że matka nie musi biegać za 

ruchliwym z natury maluchem, ani, co gorsza, ciągle go pacyfikować, 

tylko idzie swoim rytmem, a dziecko szaleje w swoim. Jego 

spontaniczna żywotność nie jest ograniczana, ale jednocześnie jego 

bezpieczeństwo jest pod stałą kontrolą. Matka w każdej chwili może 

zablokować smycz lub ją skrócić.

- Widok malucha na smyczy może wzbudzać negatywne skojarzenia — 

dziecko traktowane jak zwierzę. Rodzice, którzy by się na to 

odważyli, naraziliby się na przykre komentarze.

WE: Zdaję sobie sprawę, że w Polsce widok dziecka prowadzonego na 

smyczy nie byłby tolerowany. Za to spacyfikowane dziecko, które 

wbrew swoim potrzebom i rozpierającej go energii drepcze u boku 

mamy, trzymane kurczowo za rękę, jest mile widziane. A jak się 

wyrywa, to wystarczy je zlać i kazać się uspokoić. Pytanie tylko, o 

co nam chodzi? 0 to, by dziecko dobrze się prezentowało czy żeby 

dobrze się czuło i prawidłowo rozwijało? Żeby było niekłopotliwe czy 

swobodne i radosne?

AS: Ja też jestem pewien, że w Polsce matka z dzieckiem na takiej 

smyczy wzbudziłaby zgorszenie. Za to matka lejąca swoje dziecko w 

sklepie czy na ulicy z powodu tego, że nie może za nim nadążyć, to 

widok ogólnie akceptowany. To jest kompletne postawienie sprawy na 

głowie!

WE: Zastanówmy się, kiedy dziecko jest traktowane jak zwierzę. Czy 

wtedy, gdy dzięki smyczy może swobodnie się poruszać, będąc 

jednocześnie pod kontrolą opiekuna? Czy kiedy jest karane za swoją 

naturalną aktywność, realizowanie zwykłej potrzeby ciekawości i 

ruchu?

AS: Oczywiście każde urządzenie można źle i dobrze wykorzystać. Ale 

jeśli smyczy nie używa się do krępowania dziecka, poniżania go czy 

bicia, tylko do zapewniania mu większej swobody, to ten wynalazek 

jest genialny. I wielka szkoda, że u nas jest on wciąż jeszcze 

zupełnie niedoceniany i praktycznie nieznany. Nie chodzi zresztą o 

to, że dziecko ma być na sznurku przez 24 godziny. Bo nie ma. Ale 

jest to świetne urządzenie na przykład na spacer. Rodzice idą sobie 

swoim krokiem alejką, a szkrab biega na prawo i lewo, skacze i 

wszystkim jest dobrze. Na Zachodzie smycz jest słusznie doceniana i 

nikt się tego nie wstydzi. Zachęcam rodziców do przełamania 

społecznego tabu. Sami będą szczęśliwsi i na pewno szczęśliwsze będą 

ich dzieci, które przestaną być na każdym kroku poskramiane i 

uspokajane.

- To byłby prawdziwy przewrót.

AS: Mam stuprocentową pewność, że korzystny dla wszystkich. Uważam, 

że należy zmienić całą naszą kulturę społeczną związaną z 

wychowywaniem dzieci w kierunku większego uwzględniania ich 

naturalnych potrzeb. Tu znów się powołam na moje amerykańskie 

obserwacje. Otóż tam świat wokół jest dużo bardziej przyjazny 

rodzicom niż u nas, w Polsce, choć pozornie to u nas panuje kult 

rodzicielstwa i Matki Polki. Tylko jeśli nie daj Boże w polskim 

sklepie dziecko zrzuci jakiś słoik, to natychmiast ktoś z obsługi 

zruga Matkę Polkę i każe zapłacić za straty. A w USA nie ma o tym 

mowy. W analogicznej sytuacji przyjdzie ktoś z obsługi, bez słowa 

posprząta i przestawi słoiki. Taki incydent uznawany jest za 

niedopatrzenie ze strony sklepu; po prostu nie można ustawiać 

tłukących się rzeczy w zasięgu ręki dwulatka. U nas panuje jakaś 

schizofrenia społeczna wokół wychowywania dzieci. Z jednej strony 

wszyscy kochają dzieci i oddaliby im, co mają najlepszego, ale jak 

nie daj Boże dziecko rozpłacze się w sklepie albo w restauracji, to 

zewsząd sypią się karcące spojrzenia i uwagi: „Niechże pani wreszcie 

je uspokoi! Niech pani coś zrobi z tym dzieckiem!”. I ci biedni, 

przerażeni rodzice z napięcia i bezradności zaczynają lać te swoje 

dzieci albo ograniczać do minimum wyjścia pomiędzy ludzi. A 

właściwie dlaczego?

- No tak, karanie za naturalną spontaniczność nie ma sensu. Ale 

ciągle jeszcze myślę o tej smyczy. W pierwszym odruchu sama poczułam 

silny opór, choć wasze argumenty zaczęły mnie przekonywać. Ale czy 

samo dziecko nie odbiera takiej smyczy jako coś upokarzającego?

WE: Nie, jeśli używa się jej zgodnie z przeznaczeniem. Smyczą nie 

wolno dziecka karać. Można jej też używać tylko do pewnego momentu, 

gdzieś między pierwszym a drugim rokiem życia, może jeszcze przez 

część trzeciego, potem już nie. Trzylatek może uznać smycz za coś, 

co ogranicza jego wolność. Poza tym to już jest wiek, gdy dziecko 

musi nauczyć się respektowania komend typu: zatrzymaj się, chodź 

tutaj itp. Ale te same oczekiwania w przypadku dwulatka nie mają 

sensu, są przedwczesne i nierealistyczne.

AS: Tak samo jak oczekiwanie, że kilkulatek usiedzi cicho w jednym 

miejscu przez dłuższy czas. To niewykonalne, bo cztero-, 

pięcioletnie dziecko nie jest w stanie tak długo skontrolować swojej 

potrzeby ruchu.

WE: Małe dziecko nie może nie biegać, nie skakać, nie dotykać, nie 

hałasować. Oczywiście jeśli jest bezustannie strofowane, to w końcu 

zamrze. Ale zostaje w ten sposób zahamowane na całą resztę życia. 

Potem nawet w trakcie długiej i trudnej terapii nie udaje się do 

końca „odhamować” takiego człowieka. Jego spontaniczność, naturalna 

radość, witalność zostały bardzo wcześnie zduszone.

AS: Jeśli rodzic chce prawidłowo wymagać od swojego dziecka, 

powinien nauczyć się prawidłowości jego rozwoju. Dowiedzieć się, co 

leży w zakresie możliwości dziecka w danym wieku, a co nie.

WE: Tymczasem wiele podręczników o wychowaniu piszą ludzie, którzy 

nie mają pojęcia o naturalnych procesach rozwojowych. Dotyczy to 

zwłaszcza książek o odchyleniu medycznym, autorstwa lekarzy i 

pielęgniarek, którzy skupiają się nie na tym, co jest najlepsze dla 

dziecka, ale jak postępować z dzieckiem, by mieć z nim jak najmniej 

kłopotów.

- Jakie jeszcze wymagania są przykładem niezrozumienia możliwości 

dziecka?

AS: Choćby te, które biorą się z niewiedzy, ile dziecko w określonym 

wieku jest w stanie zrozumieć. Dość częstym obrazkiem są matki, 

które tłumaczą swoim maleńkim dzieciom długo i zawile, dlaczego coś 

ma być tak, a nie inaczej. Te mamy bardzo się starają, ale nie 

wiedzą, że dwuletnie dziecko jest w stanie efektywnie skupić uwagę 

przez nie wiece niż 20 sekund. To jest niezaprzeczalny, naukowo 

potwierdzony fakt. Po 20 sekundach uwaga dwulatka się rozprasza i 

nie ma na to siły. Dlatego dzieci w tym wieku są w stanie pojąć 

jedynie krótkie komunikaty w stylu: tego nie, to tak, można, stój. A 

matka, która chce wytłumaczyć synkowi, żeby omijał wielkie kałuże i 

zaczyna od słów: „Oj, zobacz, jak ubłociłeś buciki, a wiesz, że 

potem mamusia musi je czyścić i czyścić, a i tak zostają plamy, więc 

następnym razem jak będzie kałuża, to już w nią nie wchodź” itd. 

itd., nie ma szans. Już po pierwszym przecinku dziecko zaczyna się 

wiercić, patrzy w niebo, nie rozumie, o co jej chodzi i z coraz 

większym zniecierpliwieniem czeka, aż matka skończy. Dlatego w 

każdym sensownym podręczniku o wychowaniu dzieci powinno być 

napisane: „Do małego dziecka mów krótkimi zdaniami, bo tylko wtedy 

ma ono szansę cię zrozumieć”.

- A czy tak wychowywane dziecko nie będzie bardziej prymitywne 

myślowo, niesprawne werbalnie? Czy będzie zdolne do formułowania 

złożonych sądów?

AS: Będzie, tylko w swoim czasie. Pewnego dnia przyjdzie taki 

moment, gdy dziecko na prosty komunikat „tak, nie”, odpowie 

pytaniem: „A dlaczego nie?”. I to będzie sygnał, że potrzebuje 

wyjaśnień, że zaczyna rozumieć bardziej skomplikowane zależności. 

Dobrze jest z kolei nie przegapić tego momentu i nie pozostać w tyle 

za dzieckiem. Ale do trzeciego roku życia, a często i po trzecim, 

dziecko tak nie zapyta. „Dlaczego?” to nie jest jeszcze pytanie z 

jego świata.

- Sporo się nazbierało tych chybionych wymagań, a lista pewnie wcale 

nie jest zamknięta.

AS: Dołączyłbym do niej jeszcze oczekiwanie, że małe dzieci będą 

wobec siebie szarmanckie i kulturalne. Podczas gdy one na ogół się 

szarpią, wyrywają sobie rzeczy, popychają się i z punktu widzenia 

prawidłowego procesu rozwojowego to jest całkiem zdrowy objaw.

WE: To ważna faza rozwojowa, związana z zaznaczaniem swojego 

terytorium i bronieniem go, poznawaniem swojej siły. Dziecko musi 

przez to przejść. W swoim czasie jego zaborcze, „niegrzeczne” 

zachowania miną. Przyjdzie moment, gdy samo z siebie będzie zabawki 

rozdawać. Ale rodzice nieświadomi, że dziecko musi zaliczyć taką 

fazę, obawiają się czasem, że jak nie poskromią „egoizmu” małego 

Jasia, to wyrośnie im potwór. Wbrew pozorom zachowanie Jasia to nie 

jest egoizm, tylko kształtowanie poczucia własnej mocy. I dobrze, 

jeśli dziecko nauczy się walczyć o swoje, nabierze przekonania, że 

może coś zdobyć, obronić, nagromadzić. Dopiero wtedy, gdy się 

przekona, że to potrafi, chętnie podzieli się tym, co nagromadziło.

AS: Ale jeśli przedwcześnie skonfrontujemy dziecko z jakimiś sądami 

moralnymi przez duże M, tłumacząc mu, że zabieranie Oli łopatki to 

grzech, najpewniej wyprodukujemy w nim jakieś potworne poczucie winy 

i zahamujemy jego zdolność do tego, by w przyszłości zawalczyć o 

swoje. Zgadzam się, że dobre wychowanie jest dobre, ale na pewno nie 

w piaskownicy i nie w wieku dwóch, trzech lat.

- Ofiarami takich pacyfikacji częściej padają chyba małe 

dziewczynki. Chłopcy dostają znacznie więcej przyzwolenia na walkę o 

swoje niż one.

WE: Tak to wygląda. W psychice tych dziewczynek pozostaje na zawsze 

bezradność i pasywność. Jako dorosłe kobiety oddadzą wszystko tylko 

dlatego, że ktoś chce wziąć. Nie będą potrafiły obronić siebie.

Pamiętajmy, że tępiąc naturalny dziecięcy instynkt walczenia o 

swoje. nie wychowujemy mądrych, moralnych dzieci, tylko dzieci 

przerażone, podporządkowane i bezbronne.

- A co z wspomnianymi przez Andrzeja sądami moralnymi przez duże M? 

Kiedy przychodzi pora na uczenie dzieci zasad moralnych?

WE: Przedwczesne wymagania natury moralnej mogą przynieść więcej 

szkód niż pożytku. Na przykład pomysł, by uczyć przedszkolaki o 

grzechu, diable i pieklę, z punktu widzenia zdrowego rozwoju dziecka 

jest całkowicie poroniony.

AS: Niestety czasem na tym tle robi się z dziećmi rzeczy 

monstrualne. Niedawno sam interweniowałem w przedszkolu, w którym 

katechetka powiedziała maluchom o jednym z ich kolegów: „Piotruś ma 

złą duszę, opanował go diabeł i musimy się teraz wszyscy za 

Piotrusia modlić”. Po tym wydarzeniu czteroletni Piotruś przyszedł 

do domu, położył się do łóżka i oznajmił rodzicom, że już nie chce 

żyć, bo ma złą duszę.

WE: Ja też miałem już kilka takich przypadków w terapii. Rodzice 

zgłaszali się z małymi dziećmi, które nagle zaczynały mieć poczucie, 

że noszą w sobie zło, że mieszka w nich diabeł itp. Rodowód tych 

urojeń był zawsze bardzo podobny. Jakaś sugestywna opowieść o 

smażeniu się w piekle, jakiś wykład o grzechu skierowany do 

kilkulatków, których wyobraźnia z jednego słowa potrafi zbudować 

cały niepojęty dla dorosłego świat koszmarnych fantazji, myśli i 

przeżyć. Całkiem niedawno była u mnie babcia z wnuczką, która 

zaczęła przeżywać straszliwy niepokój w związku „z diabłem, który w 

nią wszedł”. Okazało się, że jak to się dzieciom i nie tylko 

dzieciom często zdarza, kiedyś w złości pomyślała, że nie kocha 

swojej mamy i że w ogóle byłoby lepiej, gdyby ta mama gdzieś 

zniknęła. Po czym dowiedziała się na religii w przedszkolu, że takie 

myśli podpowiada diabeł, który siedzi w człowieku. Resztę sobie już 

sama dopowiedziała.

AS: Włos się jeży, gdy się widzi, jak za nauczanie takich maluchów 

religii biorą się ludzie, którzy nie mają pojęcia o fazach 

rozwojowych małego dziecka, o jego psychice, wyobraźni, o tym, jak 

dzieci rozumieją to, co słyszą.

WE: Albo że tak dosłownie odbierają metafory. Niestety w głowach 

wielu rodziców pokutuje archaiczne przekonanie, że dziecko jest z 

natury złe, więc trzeba je jak najwcześniej umoralnić, bo inaczej 

wyrośnie z niego potwór. Im wcześniej zlejemy je za zabieranie 

zabawki koledze, im szybciej opowiemy o grzechach i piekle, tym 

lepiej. A naprawdę okazuje się, że tym gorzej, bo zainstalujemy w 

dziecku więcej lęków i zahamowań.

Jestem przeciwnikiem przedwczesnego wychowania religijnego i z całą 

odpowiedzialnością twierdzę, że jeżeli rodzice chcą mieć zdrowe 

emocjonalnie dzieci, zdolne przeżywać miłość, współczucie i radość, 

to winni chronić swoje potomstwo przed wychowaniem religijnym w 

przedszkolach. To absolutnie za wcześnie na odwoływanie się do 

szatana, ogni piekielnych, grzechu śmiertelnego i wiecznego 

potępienia.

AS: Dzieci są bezzasadnie traumatyzowane moralnie również w 

późniejszym wieku. Na przykład zainteresowanie własnym ciałem, 

zupełnie normalna, zdrowa i naturalna potrzeba rozwojowa, jest 

często interpretowana jako grzech. A już powszechną panikę wśród 

rodziców i wychowawców budzą zachowania erotyczne u dzieci. Nie 

seksualne, bo seks to jest erotyka we dwoje. W tym sensie dzieci nie 

mają życia seksualnego, ale mają życie erotyczne. I nie dlatego, że 

są zepsute lub źle wychowane, tylko dlatego, że ich ciało zostało 

tak skonstruowane przez naturę. Obrońcom różnych praw naturalnych 

można bez cienia wątpliwości powiedzieć, że istnienie erotyki u 

dzieci jest prawem naturalnym. Dla małego dziecka doznawanie pewnych 

pobudzeń erotycznych jest czymś tak naturalnym, jak odczuwanie zimna 

czy smaków. Jest jednym z wielu odczuć zmysłowych, z punktu widzenia 

małego dziecka najzupełniej niewinnym.

- No to dochodzimy do straszliwego słowa „masturbacja”. Niby już 

dużo o tym zostało powiedziane i napisane, ale u większości rodziców 

ten problem chyba nadal wzbudza zakłopotanie. Nie wszyscy rozumieją, 

dlaczego ich dziecko TO robi, i jak mają reagować?

AS: Z punktu widzenia fizjologii i psychologii różne formy 

dziecięcej masturbacji są czymś normalnym, a nawet pożądanym. Dziwne 

byłoby, gdyby dziecko badając swoje ciało omijało tzw. sfery 

erogenne. Zwłaszcza że są to sfery wrażliwe. Nie ma w tym nic 

grzesznego, wstrętnego ani zboczonego. Jest to fragment poznawanego 

przez dziecko ciała, taki sam jak ręka czy nos. Ale przy dotknięciu 

„tych” części dziecko naturalnie dokonuje odkrycia, że odczuwa inne 

wrażenia, niż gdy łapie się za nos, i że są to wrażenia miłe. Oto 

jest cała erotyczna wiedza dziecka.

WE: Natomiast rodzice, którzy odkryją, że ich maleńkie dziecko się 

„tam” dotyka, często panikują i straszą dzieciaka, że to obrzydliwe 

albo że sprowadzi to na niego jakieś straszliwe choroby. A maleństwo 

jest równie przerażone, co skonsternowane. Nie może pojąć, dlaczego 

jakiś fragment jego ciała jest inny, zakazany, gorszy. Co z nim jest 

nie tak? I to właśnie rodzi chorobliwe zainteresowanie płcią i 

nieprzewidywalne reakcje seksualne dzieci.

AS: Nie mówiąc już o sytuacjach, wcale nie rzadkich, gdy rodzice w 

celu „umoralnienia” dwulatka, wiążą mu ręce albo biją po przyłapaniu 

na „dotykaniu się”. To prosta droga do poważnych problemów 

emocjonalnych i zaburzeń seksualnych w przyszłości.

WE: Zwłaszcza że z reguły dzieci, które często się onanizują, są 

dziećmi zaniedbanymi emocjonalnie przez opiekunów. Robią sobie 

dobrze, bo czują się odrzucone, niedotykane, zalęknione i napięte. 

Próbują dostarczyć sobie brakujących im wrażeń i odrobiny komfortu.

AS: Znam chłopca, którego nakryto w przedszkolu na onanizowaniu się 

w czasie leżakowania. Trudno w to nawet uwierzyć, ale ten dzieciak 

został przez wychowawczynię napiętnowany publicznie przy innych 

dzieciach. Na domiar złego pani dyrektor wezwała rodziców i zażądała 

usunięcia dziecka „z tak niezdrowymi skłonnościami” z przedszkola, 

żeby nie demoralizowało innych. Rodzice przyszli do mnie przerażeni, 

że mają w domu zboczeńca. I długo musiałem im tłumaczyć, że nie 

mają. Czy niektórym ludziom to się mieści w głowie czy nie, 

powiedzmy sobie jasno i wyraźnie: Robią to wszystkie dzieci bez 

wyjątku. Tylko większość szybko uczy się robić to w ukryciu. I 

uważam, że to jest pozytywne.

- Co mówisz o masturbacji maluchom, którzy mają problemy na tym tle 

z dorosłymi albo ze sobą?

AS: Jak trafiają do mnie dzieci przyprowadzane przez rodziców z 

posądzeniem o zboczenie, to mówię im tak: „Przypomnij sobie, że 

istnieją rzeczy, co do których ludzie umówili się, że nie będą ich 

robić przy innych. Na przykład siusianie, robienie kupki. Żeby to 

zrobić, szukasz specjalnego miejsca, nie wyciągasz ptaszka w sklepie 

i nie siusiasz przy wszystkich. To samo dotyczy dotykania się tam, 

gdzie to ci sprawia przyjemność. Po prostu nie rób tego przy innych 

ludziach, bo to jest taka czynność, którą się robi w odosobnieniu. 

Dorośli nazywają to czynnością intymną”.

- Do dzieci to trafia? Jestem ciekawa, jak reagują na taki wykład i 

co z niego wynika?

AS: Otóż często mam od rodziców taką informację zwrotną: „Wie pan, 

że po wizycie u pana problem zniknął”. A w rozmowie z dzieckiem 

dowiaduję się, że robi to tak samo często jak przedtem, tylko nie 

przy ludziach.

I w moim głębokim przekonaniu tak jest dobrze. Bo onanizm dziecięcy 

nie jest niczym złym. Wytępienie go, po pierwsze, jest nierealne, a 

po drugie, nie wiadomo, czemu miałoby służyć. Ale jednocześnie w 

naszej kulturze jest przyjęte, że tego typu czynności intymnych nie 

eksponuje się publicznie i trzeba nauczyć dziecko respektowania tej 

normy.

WE: Ale dwu-, trzylatki są jeszcze za małe, by to pojąć. Dotykają 

swoich narządów intymnych publicznie na takiej samej zasadzie, jak 

dłubią publicznie w nosie czy drapią się publicznie po głowie. Ale 

jak nagle dostaną za to po łapach albo dowiedzą się od rodziców, że 

robią coś obrzydliwego, są tylko przerażone i dalej  nie rozumieją, 

o co chodzi.

AS: Zwłaszcza że rodzice potrafią reagować na dziecięcy onanizm 

bardzo ostro. Agresja fizyczna, manifestacja wstrętu, to są bardzo 

częste reakcje.

WE: Im ostrzejsza reakcja, tym większe prawdopodobieństwo, że 

rodzicie sami mają problemy z seksualnością i rzutują własne chore 

wyobrażenia na niewinne dziecko. Zrozumienie, czym erotyka dziecięca 

różni się od dorosłego seksualizmu, jest bardzo ważne, bo chroni 

dzieci przed obciążaniem ich naszymi własnymi seksualnymi 

problemami. Tak już jest, że przerażeni własną seksualnością dorośli 

mają z reguły większą skłonność do potępiania dzieci niż rozumienia. 

Dlatego jeśli mamy tendencję do gromienia i oburzania się na 

erotyczne zachowania naszych dzieci, to zamiast doszukiwać się w 

nich grzesznych intencji, przyjrzyjmy się raczej sobie.

AS: Przykra prawda, ale prawda.

WE: Błąd takich interwencji tkwi już u ich podstaw. W samym 

założeniu, że onanizm dziecięcy to zachowanie seksualne. Podczas gdy 

jest on związany, oprócz opisanej powyżej potrzeby przynoszenia 

sobie ulgi, z poszukiwaniem bezpieczeństwa, ze zwykłą dziecięcą 

ciekawością, potrzebą poznawania siebie i swojego ciała. Dzieci nie 

czynią rozróżnienia między tym, czym wypada się interesować, a czym 

nie. Interesuje je wszystko. Chcą poznać wszystkie tajemnice i 

możliwości świata, w którym żyją.

AS: Jeśli rodzicom zależy, by ich dzieci robiły to jak najrzadziej, 

to powinni im zafundować jak najwięcej uwagi, stymulacji, bodźców ze 

środowiska. I wtedy problem często znika sam. Jeśli dziecko ma do 

wyboru zabawę w złodziei i policjantów albo onanizowanie się, to 

zawsze wybierze złodziei i policjantów.

- Nieadekwatne wymagania nie kończą się na wieku trzech lat, choć 

jest to wiek szczególnie ważny. W jakie pułapki chybionych oczekiwań 

i wyobrażeń wpadają najczęściej rodzice starszych dzieci?

AS: W późniejszym wieku problemem bywają na przykład metody 

realizowania przeróżnych ambicji edukacyjnych. Wiadomo, że potencjał 

i chęć poznawcza małego dziecka, zwłaszcza od piątego roku życia, są 

ogromne, więc wykorzystywanie tego czasu na uczenie dziecka języków 

czy czegoś innego nie jest niczym złym. Małe dziecko uwielbia się 

bawić słowami, uczy się niemal samo z siebie rymowanek, zagadek. 

Jeśli więc w te jego naturalnie skłonności wplecie się obcy język, 

to świetnie. Ale jeśli każe się mu zakuwać słówka, zapamiętywać 

reguły gramatyczne, to ono będzie od tego uciekać i zacznie 

traktować naukę jako przymus. I to skojarzenie może mu już zostać. 

Zdobywanie wiedzy, również później, nie będzie dla niego żadną 

satysfakcją, tylko ponurym obowiązkiem. W tym sensie złe podejście 

może wywołać radykalnie odmienny efekt od zamierzonego.

WE: Nie można zabierać dziecku zbyt wiele czasu na naukę. Efektem 

takiej przesady są dzieci przestymulowane i przemęczone. Rodzice 

fundują im masę różnych zajęć rozwojowych, pozornie te dzieciaki są 

w komfortowej sytuacji. Ale naprawdę często stoi za tym to, że 

rodzice chcą sobie zdjąć z barków kłopot zajmowania się dzieckiem i 

zepchnąć go na specjalistów od grania, malowania czy nauki języków. 

Na dodatek często ścigają się w ten sposób z rodzicami innych dzieci 

w wyścigu o to, kto jest lepszym rodzicem. Znowu na pierwszym planie 

nie stoi interes dziecka, lecz ambicje rodziców.

- Gdzie przebiega granica między dobrymi i złymi sposobami 

realizowania rodzicielskich ambicji?

AS: Przy bardzo dużej ilości zajęć rozwijających, kursów i sportów 

nie ma czasu na kontakt z dzieckiem, bo ono cały czas ma jakieś 

zadania do wykonania. Wtedy wychowanie zastąpione jest edukacją. A 

to jest chora sytuacja. Powodem takiego podejścia do wychowania może 

być np. poczucie winy rodziców. Zajęci, zapracowani, robiący duże 

kariery dorośli miewają poczucie, że niezbyt często poświęcają swoim 

dzieciom tyle czasu i uwagi, ile powinni. W związku z tym mają 

skłonność do fundowania dzieciom różnych atrakcji „zamiast”. Czują 

się bardziej w porządku, bo ich dziecko jest „zaopiekowane”. Znam 

taką rodzinę, gdzie ojciec z matką codziennie dowożą dzieci w kilka 

miejsc. Tu taekwondo, tam angielski, a gdzieś jeszcze flamenco i 

łyżwy. Cała rodzina biega dzień w dzień, mając fałszywe przekonanie, 

że jest super. Podczas gdy dzieci już od dłuższego czasu nie mają z 

rodzicami kontaktu. A ojciec z matką sami sprowadzili się do roli 

taksówkarzy. Wszyscy są zabiegani, nerwowi i nikt nie ma chwili na 

spokojny kontakt.

- Mówiliście dotychczas o wymaganiach związanych z ambicjami 

rodziców, edukacją, rozwojem dziecka. Ale jest jeszcze inna 

kategoria wymagań — dotycząca uczuć, wzajemnych relacji. Tu też 

niektóre oczekiwania wobec dzieci mogą być nieadekwatne. Czy np. 

dziecko może być powiernikiem swoich opiekunów? Czy rodzic powinien 

powierzać dziecku swoje problemy, trudne tajemnice?

WE: To również jest nadmierne wymaganie wobec dziecka. Taką 

skłonność często mają porzucone przez partnerów matki, które nie 

wytrzymują ciężaru samotności i szukają ulgi w kontakcie z 

dzieckiem. Tylko że dziecko, pomimo najlepszych chęci, nie wie, co z 

tym zrobić. Problem je przerasta. Czym innym jest powiedzieć 

dziecku: „Dzisiaj boli mnie głowa, nie hałasuj tak”, a czym innym 

opowiadać mu o swojej samotności, porzuceniu, nieszczęściu, wrednym 

ojcu, który zdradził itp.

AS: Sam nie mogę czasem uwierzyć, gdy ze swojej praktyki dowiaduję 

się, jak małym dzieciom rodzice, a zwłaszcza matki, potrafią się 

zwierzać z ciężkich życiowych problemów.

WE: Niektórym rodzicom wydaje się, że dziecko jest tak małe i 

bezrozumne, że nawet jak mu się coś takiego chlapnie, to po 

pierwsze, nie wszystko pojmie, a po drugie, szybko zapomni. W 

praktyce jest na odwrót. Dziecko wyczuwa emocjonalny klimat takich 

zwierzeń, instynktownie rozumie, że to jest coś strasznie poważnego, 

trudnego, ale nie ma pojęcia, co dalej z tym począć.

- Czy szantaż emocjonalny, czyli np. mówienie dziecku: „Jak nie 

będziesz miał dobrych ocen, to tatuś sobie pójdzie” albo: „Jak mi 

nie pomożesz, to przestanę cię kochać” może być narzędziem 

egzekwowania rodzicielskich wymagań?

WE: Szantażowanie pozbawieniem miłości, czyli podstawowego uczucia, 

które tworzy więź dziecko—rodzic, nigdy nie prowadzi do czegoś 

dobrego. Dla dziecka miłość rodziców powinna być aksjomatem. 

Cokolwiek by się działo, nawet z winy dziecka, powinno ono wiedzieć, 

że nie naruszy to miłości, jaką darzą je rodzice. Nawet gdyby 

popełniło zbrodnię, zostało ukarane i trafiło za kratki, powinno 

mieć pewność, że rodzice zawsze będą je kochać, z tego prostego 

powodu, że jest ich dzieckiem. Jako rodzice powinniśmy robić 

wszystko, by dziecko czuło, że nasza miłość jest niepodważalna. A 

jeśli ją kwestionujemy, i to w sprawach tak błahych jak stopnie, to 

dajemy dziecku do zrozumienia, że nasza miłość jest mało warta, że 

trzeba na nią zasługiwać i można ją stracić z byle powodu.

- Takie sformułowania przytrafiają się nawet bardzo kochającym 

rodzicom, przez nieuwagę, niefrasobliwość, nieświadomość. Myślę, że 

warto im pokazać, jaki niosą ze sobą komunikat.

WE: Niezależnie od intencji, skutki szantażu emocjonalnego w relacji 

rodzic—dziecko zawsze są opłakane. Zamiast straszyć, lepiej zachęcać 

dziecko pozytywnie, mówiąc np.: „Jak będziesz miał lepsze stopnie, 

to sprawisz mi wielką radość”.

- A na ile dopuszczalnym środkiem mobilizującym jest zawstydzanie 

dzieci: „Wstydzę się za ciebie, bo masz oceny jak matołek” itp.

WE: Powinniśmy raczej przyjrzeć się temu, czy nasze dzieci nie mają 

powodów, by wstydzić się za nas. Jeśli rodzice nie przynoszą wstydu 

dzieciom, to zazwyczaj dzieci nie przynoszą wstydu rodzicom. 

Szantażowanie wstydem jest chwytem poniżej pasa. Lepiej informować 

dzieci, że ich zachowania wzbudzają w nas określone emocje. Ale 

pamiętajmy, że obowiązuje tu zasada wzajemności. Jeśli nam wolno 

powiedzieć: „Czuję wstyd, gdy tak się zachowujesz”, to powinniśmy 

dopuścić ewentualność, że jeśli jakieś nasze zachowanie wzbudzi w 

dziecku wstyd czy protest, to ono też będzie nam to mogło oznajmić. 

Ilu rodziców stać na to, by zaakceptować taki układ?

AS: Jak wynika z mojego doświadczenia, jednym z najbardziej 

skutecznych sposobów motywowania dzieci jest po prostu prośba. 

Podczas gdy wielu rodziców uważa, że prośba to jest coś poniżej ich 

rodzicielskiej godności, i zaczynają od razu z grubej rury od 

nakazów, zakazów i gróźb. Albo od osławionego „jeżeli”, które często 

zapowiada szantaż. A przecież na bazie więzi, miłości rodzicielskiej 

można normalnie powiedzieć do dziecka: „Mam do ciebie prośbę, 

chciałbym, żebyś zrobił to czy tamto, zależy mi na tym, żebyś się 

dobrze uczył, chciałbym być z ciebie dumny”. Ci, którzy naprawdę 

kiedyś spróbowali tak rozmawiać ze swoimi dziećmi, wiedzą, że to 

skutkuje. I to jest właśnie optymalna forma łączenia wymagań z 

miłością.

Rozdział  6

Karać czy nagradzać

- Czy można sensownie wychować dziecko, mobilizując je tylko karami 

albo tylko nagrodami?

AS: Nie sądzę. Trzeba stosować i to, i to.

- Domyślam się, że cała sztuka to właściwe proporcje i forma. Jak 

rozpoznać, kiedy najlepszy efekt wychowawczy osiągniemy surowością, 

a kiedy wspaniałomyślnością?

WE: Po pierwsze, zanim ukarzemy dziecko, powinniśmy sobie uczciwie 

odpowiedzieć na pytanie, czy powodem tego, co nas oburza, jest 

przewinienie dziecka, czy nasze niedopatrzenie. Niestety rodzice 

często bezmyślnie karzą dzieci za swoje własne błędy, zdenerwowanie 

lub zły nastrój. Po drugie, należy się wystrzegać machinalnego 

sięgania po karę, zawsze gdy dziecko robi coś nie po naszej myśli. 

Nagradzanie jest trudniejsze od karania, bo wymaga więcej uwagi, 

wysiłku, inwencji. Ale z mojego wieloletniego doświadczenia 

osobistego i terapeutycznego wynika jednoznacznie, że nagradzanie 

daje znacznie lepsze skutki niż karanie.

- Co rozumiesz przez karanie dzieci za nasze własne niedopatrzenia?

WE: Wspominaliśmy już wcześniej o grzecznych dzieciach, które szybko 

uczą się, że nie opłaca się być grzecznym, bo wszyscy o nich 

zapominają. Zaczynają więc na różne sposoby rzucać się w oczy, 

hałasując, psując zabawki. Wtedy są gorliwie karane, aż znowu się 

uciszą. Gdyby jednak rodzice od czasu do czasu, gdy dziecko gdzieś 

na boku spokojnie układa klocki, podeszli do niego i choćby przez 

chwilę się z nim pobawili, to

nie musieliby dzieciaka karać. Obyłoby się bez krzyków, gróźb albo 

lania. Efekt mógłby być taki sam. Dziecko byłoby grzeczne, ale nie 

dlatego, że się boi, tylko dlatego, że czuje się kochane i ważne.

AS: Tymczasem rodzice, gdy dziecko czymś się cicho bawi, mówią do 

siebie najczęściej: „Ty zostaw je teraz w spokoju, bo jak je 

wytrącisz z tej zabawy, to zaraz się zacznie”. I w ten sposób 

popełniają pierwszy błąd.

WE: Co się dzieje dalej? Maluch ostro pacyfikowany za młodu, bo 

rodzice życzyli sobie, by „był grzeczny”, wyrasta na dziecko 

zahukane i niepewne siebie. A tu nagle rodzice zaczynają mieć o to 

do niego pretensje: „Dlaczego zachowujesz się jak oferma! Czemu nic 

nie mówisz!” itp. Okazują mu dezaprobatę za coś, na co dziecko nie 

ma wpływu, a co na dodatek jest ich własnym dziełem.

AS: Albo inna sytuacja. W domu nie ma żadnej książki, ojciec z matką 

nic nie czytają i nagle mają straszne pretensje do dziecka: „Co to 

ma być! Trója z polskiego! Co ty, matołem jesteś?! Dlaczego nie 

czytasz lektur! Chcesz zostać analfabetą?!” itd.

WE: Gdy mowa o karaniu dzieci za winy rodziców, to zawsze przytaczam 

pewną anegdotę. W piaskownicy chłopiec bije młodszego kolegę 

łopatką. Na to przybiega tata, łapie synka, spuszcza mu lanie i 

krzyczy: „Ile razy ci mówiłem, że nie można bić słabszych i 

młodszych od siebie”. Ten ojciec najprawdopodobniej wrócił do domu z 

przekonaniem, że przekazał synowi ważną lekcję. Nie zauważył, że 

lejąc go, dał mu zapewne kolejną lekcję tego, iż słabszych bić można 

i należy. Prawdopodobnie ten mały już nie raz dostał od ojca i po 

prostu oddaje teraz innym dzieciom, tym, które nie są w stanie się 

obronić. Tak uczymy dzieci tego, czego sami nie widzimy. Na tej 

zasadzie nasze dobre intencje obracają się w swoje przeciwieństwo.

- Wspomnieliście wcześniej, że nagrody dają lepsze skutki niż kary. 

Z moich obserwacji wynika, że wzmacnianie pozytywnych zachowań jest 

u nas raczej zaniedbaną metodą wychowawczą. Co wy na to?

AS: Zdecydowanie, niestety tak. Podczas gdy wychowanie dzieci jest 

właśnie kształtowaniem ich zachowania za pomocą wzmocnień. 

Pozytywnych i negatywnych. I nie wiadomo dlaczego o tych pierwszych 

tak łatwo zapominamy. W Polsce były prowadzone badania nad stylami 

wychowania, stosowaniem tzw. pedagogiki nagród i pedagogiki kar. I 

okazało się, że dominujący u nas wzorzec jest zdecydowanie bliższy 

pedagogice kar. W polskiej mentalności o wiele bardziej 

rozpowszechniona jest wiara, że jeśli wytknie się dziecku błąd, to 

jest to korzystniejsze wychowawczo, niż jeżeli podkreśli się u niego 

coś dobrego. Zarówno rodzice, jak i szkoła są więc nastawieni na 

wytykanie błędów i karanie ich. W polskich rodzinach, a przede 

wszystkim w polskiej szkole, pokutuje wciąż umysłowy przesąd, że 

dziecko chwalone się demoralizuje, że przewraca mu się w głowie.

WE: Najtrudniej w procesie wychowawczym zachować umiar. Nie 

przesadzić w żadną stronę. Przesadny krytycyzm sprawi, że dziecko 

będzie niepewne siebie i swoich możliwości. Ale nie możemy też 

nadmiernie go chwalić, zwłaszcza gdy nie daje do tego powodów. W 

wychowaniu potrzebna jest konstruktywna krytyka i uznanie, czasami 

nawet zachwyt, kara i nagroda, ale całą sztuką jest, by były one 

realistyczne.

- Kiedy nagroda ma jednoznacznie większy sens niż kara?

AS: Zawsze gdy chcemy dziecko do czegoś zachęcić. Na przykład za cel 

stawiamy sobie skłonienie dziecka do mycia zębów i ile razy ono 

umyje zęby, tyle razy je chwalimy, uśmiechamy się do niego, 

opowiadamy mu bajkę na dobranoc. Dziecko będzie lubiło tę czynność, 

bo będzie z nią miało dobre skojarzenia — uśmiechnięty rodzic, miłe 

słowa, bajka. A po jakimś czasie samo z siebie przyzwyczai się, że 

dzień zaczyna się i kończy myciem zębów.

Ale wyobraźmy sobie tę samą sytuację w innym wariancie. Rodzic mówi 

z surową miną: „Masz myć zęby! Jak się okaże, że tego nie robisz, to 

porozmawiamy!”. Mycie zębów będzie dla tego dziecka opresją. Kiedy 

rodzic będzie w pobliżu, to dziecko ze strachu wyciśnie trochę pasty 

i poszoruje zęby dla świętego spokoju. Ale jak tylko nadarzy się 

okazja, że rodzic będzie daleko, to o żadnym myciu zębów nie będzie 

mowy. I trudno mówić wtedy o sukcesie wychowawczym.

- A w jakich okolicznościach ma sens sięganie po kary?

AS: Na przykład gdy chcemy dziecko oduczyć już istniejących 

niekorzystnych zachowań czy nawyków. Ale tu też można stosować 

płodozmian. Dobrze jest pamiętać, że w wychowaniu swoją rolę mogą 

odegrać zarówno nagrody, jak i kary. W każdej sytuacji, jeśli tylko 

są używane sensownie. Wiele zależy od świadomości i wyczucia 

rodziców. Niestety, rodzice często stosują kary, które nie mają 

szans być skuteczne, z których dla dziecka nie wynika nic oprócz 

stresu.

- Co uważasz za kary nieskuteczne?

AS: Zakazy i represje, ponieważ repertuar takich kar jest zazwyczaj 

bardzo ograniczony. Poza tym większość zakazów nie jest 

konsekwentnie egzekwowana albo może być egzekwowana tylko do pewnego 

momentu. A co potem?

- Czym w takim razie jest kara skuteczna?

AS: Kara skuteczna to kara akceptowana przez ukaranego, czyli kara 

słuszna i sprawiedliwa.

- „Kara akceptowana przez ukaranego” to brzmi trochę jak pobożne 

życzenie. Mógłbyś mnie przekonać, że coś takiego istnieje naprawdę?

AS: Rzadko się zdarza, że dziecko uważa, iż jest ukarane słusznie. 

Ale jest to możliwe przede wszystkim wtedy, gdy dziecko darzy 

karającego szacunkiem, zaufaniem i miłością. Żeby kara była 

skuteczna, musi być wymierzona przez kogoś, kto jest akceptowany. 

Ukaranie przez nienawistnego wroga jest zawsze odbierane jako 

niesprawiedliwość, odwet lub atak. I ma zerową funkcję wychowawczą. 

Może daje rodzicom poczucie, że postąpili słusznie, że „wymierzyli 

sprawiedliwość”, ale niczego nie uczy dziecka, wzbudzając w nim 

głównie złość.

- Wrócę do mojego poprzedniego pytania. Czy są kary, na które 

dziecko może zareagować inaczej niż tylko i wyłącznie złością?

AS: Tak. Pierwsze z nich to tzw. kary naturalne, czyli sytuacje, w 

których pozwalamy, by dziecko poniosło naturalne konsekwencje 

popełnionego przez siebie czynu. Zniszczyłeś samochodzik — nie masz 

samochodziku. Lanie jest już niepotrzebne. Dziecko straciło zabawkę 

i jest mu z tym źle. Ma o czym pomyśleć.

Drugi rodzaj kary określiłem kiedyś na własny użytek skrótem nur, 

czyli nieustępliwa upierdliwość rodzica. Przykład? Otóż rodzic mówi 

do synka: „Teraz, Karolku, pościelisz łóżko”. Karolek mówi nie. 

Rodzic powtarza: „Karolku, tak długo będę tu stał, aż pościelisz”. 

Karolek oczywiście sprawdzi, czy rzeczywiście będzie się nam chciało 

stać, ale jak zobaczy, że mówimy serio, to pościeli łóżko i 

zapamięta na przyszłość, że jak coś mówimy, to tak jest, więc lepiej 

pościelić łóżko raz-dwa i nie tracić czasu.

- Popatrzmy na realia. Jest siódma rano, rodzic już czuje, że spóźni 

się do pracy, korki na mieście, pada deszcz, a on tu ma 

przetrzymywać Karolka przy ścieleniu łóżka. Trudno mi to sobie 

wyobrazić...

AS: Nie da się mieć ciastka i go zjeść. Nie zawsze można się wyspać 

i jeszcze potem powychowywać skutecznie dziecko. Wychowanie w 

pośpiechu z reguły jest nic niewarte. Zrywa się Karolka przed ósmą i 

krzyczy: „Ubieraj się, ale już, bo tatuś się spóźni na zebranie!”. I 

kiedy w takich okolicznościach Karolek włoży dwie nogi w jedną 

nogawkę, bo chciał dobrze, ale samodzielne wkładanie spodni średnio 

mu na razie wychodzi, to się go pierze i ryczącego ciągnie do 

autobusu. Wszyscy są wkurzeni, najbardziej Karolek, a sensu to nie 

ma żadnego. Świadome wychowywanie dziecka polega m.in. i na tym, 

żeby sobie zarezerwować czas na użycie tej metody. Zaręczam, że 

skutecznej.

- Ale nawet w przypadku kar naturalnych czy tego, co określiłeś jako 

nur, nie da się wyeliminować złości. Przecież Karolek będzie zły, że 

samochodzik nie działa albo że tata stoi w drzwiach jego pokoju i 

nie chce wyjść?

AS: Tu nie chodzi o to, by wyeliminować złość dziecka, bo każdy się 

wkurza, jak coś idzie nie tak, jakby sobie życzył. Ważne jest to, by 

poza złością dziecko naprawdę się czegoś pozytywnego uczyło, a nie 

ustępowało nam ze strachu przed krzykiem czy innymi represjami. W 

przypadku kar naturalnych dzieci z reguły szybko zaczynają kojarzyć, 

co im się opłaca, a co nie. Tak samo jest z przestrzeganiem 

konsekwencji. Najczęściej dzieci próbują kiwać nas wtedy, gdy widzą 

szanse, że im się to uda, czyli że w końcu nas przechytrzą, 

przetrzymają i w rezultacie nie będą musiały czegoś tam zrobić. 

Spieszący się rodzic idealnie wpasowuje się w takie oczekiwania. Dla 

świętego spokoju w końcu za dziecko pościeli, choć zapowiadał 

całkiem co innego.

- A jeśli rodzic do pewnego stopnia trwa przy swoim, ale i trochę 

ustępuje, mówiąc na przykład: „No dobra, to popraw prześcieradło i 

poduszki, a ja ułożę kołdrę”?

AS: To też raczej uczy dziecko, że stawiając opór, ze swojego punktu 

widzenia coś zyskuje. Chociażby to, że będzie mogło zrobić mniej, 

niż początkowo wymagał rodzic. Częściowa konsekwencja to też jest 

niekonsekwencja. Za to gdy dziecko przekonuje się, że jego gra na 

zwłokę i podobne kombinowanie to tylko niepotrzebna strata czasu, 

zaczyna inaczej reagować na rodzicielskie prośby, sugestie czy 

polecenia. Pamiętam, że dawno temu, właśnie przy nauce ścielenia 

łóżka, zastosowałem tę metodę wobec mojej córki. Wcale nie było 

łatwo. Na początku z oporem wygładzała tylko kołderkę i chciała się 

tym wymigać, zmierzając w kierunku drzwi. Ale tam stałem ja i z 

całkowitym spokojem mówiłem: „Nie, nie, najpierw porządnie pościel 

łóżko”. Nie podnosiłem głosu, nie wściekałem się. To była siła 

spokoju. Po trzech, czterech powtórzeniach tej sytuacji moja córka, 

wkurzona, powiedziała mi w końcu: „Tylko już nie stój w tych 

drzwiach, zaraz pościelę i sama ci przyjdę powiedzieć, że jest 

gotowe”. I tak się stało. Owszem, mnie się wcale nie chciało stać w 

tych drzwiach i ona pewnie nie mogła już na mnie patrzeć, ale ta 

sytuacja nauczyła ją, że jak chce sobie zaoszczędzić irytacji na 

przyszłość, to powinna od razu zrobić to, o co ją proszę.

Dziecko musi mieć świadomość, że jak rodzic powie: „Będzie tak a 

tak”, to będzie tak a tak, i nie inaczej. Tymczasem niekonsekwentny 

rodzic raz się wkurzy i zrobi piekło, raz zapomni coś wyegzekwować, 

bo się spieszy, a potem, jak ma lepszy humor, to zrobi to za dziecko 

sam. A ono jest zdezorientowane i w końcu dochodzi do przekonania, 

że zawsze jest szansa, by obejść to, czego rodzic żąda. W każdym 

razie nie zaszkodzi spróbować. Jest jeszcze gorzej, gdy rodzic ma 

nawyk szastania różnymi groźbami, ale jak przychodzi do ich 

egzekwowania, to w końcu odpuszcza. Dziecko traktuje wtedy jego 

słowa jak uciążliwe trucie, z którym nie ma sensu się liczyć.

- Taka sytuacja przydarza się zwłaszcza rodzicom, którzy mają 

skłonność do straszenia dziećmi karami nieproporcjonalnie surowymi 

do ich przewin. Zetknęłam się na przykład z sytuacją, gdy ojciec 

nastolatki zagroził, że wyrzuci ją z domu, jeśli — tak jak 

zapowiadała — przestanie jeść mięso, „bo to jakiś idiotyzm!”. 

Oczywiście nie wyrzucił, ale niesmak pozostał.

WE: Uznanie przymierzania się do wegetarianizmu za przewinienie i 

tak agresywne potraktowanie dorastającej córki źle świadczy o tym 

ojcu. Ale nawet w uzasadnionych przypadkach trzeba bardzo uważać na 

to, co się do dziecka mówi. Snucie apokaliptycznych wizji nie ma 

sensu, bo co będzie, jeśli ich odstraszająca siła nie zadziała i 

okaże się, że to był jedynie kiepski blef? Dlatego, rodzicu, nie 

rzucaj słów na wiatr. Ale jeśli już wydałeś polecenie i głęboko 

wierzysz w jego słuszność, to wyegzekwuj je.

AS: Chciałbym raz jeszcze wyczulić rodziców też na to, o czym już 

wspominaliśmy we wcześniejszych rozdziałach. Mianowicie, by nie 

karali dzieci za coś, co im się wprawdzie nie podoba, ale co jest 

związane z naturalną fazą rozwojową. Mam na myśli np. zwiększoną 

potrzebę ruchową w pewnych okresach życia albo skłonność do bardziej 

radykalnego walczenia o swoje, czy wreszcie naturalne 

zainteresowanie swoim ciałem.

WE: Nie karajmy też dzieci za to, że nie robią  czegoś,   do  czego 

jeszcze  nie  dorosły.

- Czyli zanim w ogóle zaczniemy karać, zweryfikujmy,  czy nasz wyrok 

jest sprawiedliwy.

AS: Przede wszystkim nie karajmy pochopnie, po wysłuchaniu na 

przykład jednej wersji wydarzeń, która stawia nasze dziecko w złym 

świetle. Zadajmy sobie trud wysłuchania również jego wyjaśnień. 

Zorientujmy się w sytuacji, zanim ulegniemy ślepej złości. Nie 

ulegajmy automatycznie autorytetowi innych dorosłych, przyjmując, że 

tylko z powodu wieku i pełnionej funkcji, na pewno zawsze mają 

rację. Bo na pewno nie zawsze mają.

WE: To smutne, że tak często rodzice automatycznie dają wiarę temu, 

co powie pani z przedszkola, nauczyciel czy dozorca. Że tak łatwo 

przychodzi nam zobaczyć w naszych dzieciach złoczyńców, a tak rzadko 

przyznajemy im prawo do obrony przed wydaniem wyroku i 

wyegzekwowaniem kary.

- Ale załóżmy, że sprawiedliwy proces jednak się odbył. Przewinienie 

jest duże, a wyrok niestety niekorzystny dla oskarżonego. Trzeba 

sięgnąć po surową karę. W pierwszym odruchu nie raz po prostu ręka 

świerzbi. Czy należy za tym odruchem iść?

AS: Nie. Ja jestem zdecydowanie przekonany, że dzieci nie należy bić 

nigdy i pod żadnym pozorem. Bicie jest skrajnym upokorzeniem 

człowieka bez względu na jego wiek. I nie jest istotne, czy bicie 

jest bardzo bolesne, czy tylko symboliczne. Chodzi o sam akt bicia. 

Kary cielesne zawsze wywołują upokorzenie i pragnienie odwetu. 

Nakręcają spiralę przemocy, która potem musi gdzieś znaleźć ujście.

WE: Całkowicie się z tym zgadzam. Bicie, które ma charakter zimnej 

egzekucji w rodzaju: „Kładź się, tata zdejmie pas i teraz się z tobą 

policzy”, to okropny sposób karania. Bezmyślny, okrutny i głęboko 

raniący. Pamiętam, że i mnie parę razy ręka skoczyła. Na szczęście 

na zasadzie odruchu. Stało się to, zanim pomyślałem. Nikomu bym 

jednak tego nie zalecał. Mimo że odruchowy klaps i tak jest lepszy 

niż zimna, metodyczna egzekucja.

- Czy w jakimś wieku kara jako metoda wychowawcza traci swój sens?

WE: Pewne kary na pewno się dewaluują. Pomijając w ogóle sens 

stosowania kar fizycznych, to szczególnie bezsensowne jest fizyczne 

karanie np. kilkunastoletniego chłopaka. Niestety, są rodzice, 

którzy to robią.

AS: Albo zabraniają siedemnastolatkowi wychodzenia z domu.

WE: Kolejny błąd. Jak będzie chciał wyjść, to i tak wyjdzie. Na tego 

typu sankcje w tym wieku jest już za późno. Rodzice, którzy w 

relacjach z nastoletnimi dziećmi stawiają na kary, szybko dochodzą 

do kresu ich repertuaru, czyli do „wydziedziczam cię!” albo „skoro 

tak, to nie jesteś już moim synem!”. Ryzykują albo tragedię, albo 

groteskę.

- To jak postąpić wobec nastolatka, który stwarza problemy?

WE: Najgorsza rzecz, jaką mogą zrobić wtedy rodzice, to eskalować 

kary albo się na dziecko obrazić. Jeśli dorastające dziecko zdradza 

jakieś naprawdę niepokojące objawy, odpowiedzialność rodziców winna 

polegać na zorganizowaniu dziecku, a najlepiej całej rodzinie, 

profesjonalnej pomocy psychologicznej. Polecam rodzicom udanie się w 

takiej sytuacji na terapię. Wtedy dziecko widzi, że ojcu i matce 

zależy na dorosłym załatwieniu sprawy. Takie postępowanie bywa 

uzdrawiające dla całej rodziny, co najbardziej pomaga dzieciom.

AS: Moja rada dla rodziców jest taka, by zrobili jak najwięcej 

dobrego, gdy jeszcze mogą dziecko wychowywać, czyli gdzieś do 

piętnastego roku życia. Bo potem to już głównie będą zbierać owoce.

WE: Później dziecko jest już strzałą wypuszczoną z łuku. Nie mamy 

nad nią kontroli.

- Od czego zależy to, że jedne nastolatki przechodzą okres buntu 

gwałtownie, a inne nie?

AS: To, jak się dziecko zachowuje w okresie dorastania, jest 

wynikiem tego, co działo się wcześniej. Wbrew opiniom o 

nieuchronności młodzieńczego buntu, wcale nie wszystkie nastolatki 

walczą ze swoimi rodzicami. Jeśli w toku swojego rozwoju dziecko w 

odpowiednich momentach otrzymywało kolejne dawki autonomii, to nie 

ma się specjalnie przeciw czemu buntować. Natomiast kiedy autonomia 

dziecka była bardzo ograniczana, to w pewnym momencie będzie musiało 

się postawić. A rodzice będą musieli rozpaczliwie kombinować, jak 

swoje nieomal dorosłe już dziecko za to nieposłuszeństwo karać.

- Jaki człowiek wyrasta z dziecka wychowywanego głównie przez kary?

WE: Jeśli karanie jest bardzo częste, to ryzykujemy, że wychowamy 

człowieka, który będzie cierpiał na syndrom ofiary. Kogoś 

zalęknionego, przestraszonego, słabego, niezdolnego się obronić, z 

ogromną ilością wypartej agresji, którą rozładowywać będzie na 

słabszych i zależnych.

- A ja spotkałam się z przekonaniem, że karanie dzieci wyrabia w 

nich odporność na trudne sytuacje, uczy twardości, hartuje 

psychicznie.

WE: Kary, a zwłaszcza bicie, uczą jedynie podporządkowania i 

agresji. Na pewno nie są źródłem siły wewnętrznej. A poza tym 

rodzice nie są od tego, żeby w ten sposób z premedytacją hartować 

dziecko. Życie wystarczająco je zahartuje. Rodzice są po to, by 

dawać dziecku miłość i wsparcie.

AS: Takie usprawiedliwianie swojej „ciężkiej ręki” czy skłonności do 

ciągłego strofowania to jakaś pokrętna racjonalizacja niewydarzonych 

rodziców. Ponieważ nie potrafią dać swojemu dziecku poczucia 

bliskości i wsparcia, to wmawiają sobie, że biciem, krzykami, 

zakazami i pretensjami hartują je, przygotowują do twardego życia. 

Albo że poprzez tzw. zimny wychów dziecko wejdzie w życie bez 

złudzeń, czyli jako osobnik opancerzony, nieufny, wrogi wobec ludzi 

i przekonany, że świat jest zły. A dziecko, które z takim bagażem 

wejdzie w życie, na sto procent stanie się nieszczęśliwym i 

zgorzkniałym dorosłym. Taki los będzie zawdzięczało swoim surowym 

rodzicom.

WE: Nie o to chodzi, by przygotowywać dzieci na „straszne życie”. 

Dzieci mają tworzyć swoje życie i najlepiej, jeśli wnoszą w nie swój 

dobry potencjał, czyli jakąś dozę wiary, nadziei, miłości, 

optymizmu, siły, energii i spokoju. Niezależnie, w jak trudny świat 

wkraczają, takie przygotowanie uczyni ich odporniejszymi i 

szczęśliwszymi. Lęk, agresja i nieufność nie są dobrym 

przygotowaniem do życia. Przystosowywanie do życia w trudnym świecie 

powinno polegać na wychowywaniu dobrych, mądrych dzieci, a nie ofiar 

i agresorów. Bo wiadomo, że ofiara prędzej czy później znajdzie 

swoją ofiarę, kogoś słabszego od siebie. Jeśli nie wśród ludzi, to 

wśród zwierząt. Z pewnością odreaguje swój ból i upokorzenie na 

swoim dziecku.

Rozdział 7

Ciało czy umysł

- Czy alternatywa zawarta w tytule tego rozdziału w ogóle ma sens? 

Przecież dziecko to i ciało i umysł. Ręka, noga, brzuch to ciało, a 

szare komórki to umysł. O ciało dbamy, karmiąc je, chroniąc przed 

chłodem, a o umysł ucząc dziecko, co znaczy zielony, gorzki, dobry, 

nieśmiertelny?

AS: Dziecko to wcale nie ciało i umysł. Towarzysząc małemu dziecku, 

bardzo wyraźnie można zaobserwować, że człowiek jest jednią, a 

rozgraniczenie między ciałem i umysłem jest niesłychanie umowne, 

arbitralne. Choćby dlatego, że u dziecka przez długi czas, właściwie 

aż do okresu dorastania, wszelkie objawy napięcia psychicznego 

przyjmują postać cielesną. Nazywa się to somatyzacją napięcia. 

Dorosły może czuć się spięty, zestresowany, ale często trudno to 

dostrzec. U dziecka widać wszystko, bo wszelkie napięcia przechodzą 

w bardzo wyraźne objawy cielesne. Zdarza się, że jeśli trzylatek 

panicznie boi się pójść do przedszkola, to bez udziału jego woli 

pojawia mu się nagle cały zestaw rozmaitych dolegliwości. Dziecko 

bez żadnej fizycznej przyczyny wymiotuje, dostaje wysypki albo 

gorączki. Znam przypadek, gdy czterolatce z godziny na godzinę 

temperatura skoczyła do 39 stopni. Przerażona matka wezwała lekarza, 

a zaraz po jego wyjściu, kiedy córka nabrała pewności, że tego dnia 

do przedszkola już nie pójdzie, gorączka jej minęła. 0 podobnych 

przypadkach słyszałem zresztą wielokrotnie. Matkom często nie mieści 

się to w ich schemacie funkcjonowania ciała ludzkiego, ale umysł 

potrafi bardzo radykalnie wpływać na to, co dzieje się z ciałem 

człowieka. Takie reakcje przytrafiają się jeszcze nawet dzieciom w 

wieku szkolnym.

- W pierwszych miesiącach życia niemowlaka opiekujemy się i mamy 

kontakt właściwie tylko i wyłącznie z jego ciałem. Co się wtedy 

dzieje w jego umyśle?

AS: Cały pierwszy okres opieki nad dzieckiem rzeczywiście jest 

skierowany na sferę cielesną. Rodzice troszczą się wtedy przede 

wszystkim o dobro i zdrowie ciała, ale natura tak wszystko 

urządziła, że jednocześnie jest to troska o psychikę dziecka. 

Niemowlak, którego ciało jest dobrze otoczone opieką, ma w zasadzie 

zaspokojone wszystkie potrzeby psychiczne. Może z wyjątkiem potrzeby 

bliskości.

WE: W pierwszej fazie życia ciało jest podstawowym medium 

komunikowania się dziecka z otoczeniem. Odbiornikiem i nadajnikiem. 

Wszystkie emocje, których dziecko nie potrafi przecież nazwać, 

wyrazić werbalnie, objawiają się w postaci stanów ciała, np. napięć, 

gestów, min. W ciele zapisują się wszelkie doświadczenia, a 

szczególnie te dotyczące bezpieczeństwa lub zagrożeń, miłości bądź 

braku miłości. W ten sposób kształtuje się fundament psychiki 

dorosłego człowieka. Poprzez komunikaty z ciała do ciała. Małemu 

dziecku nie wystarczy powiedzieć: „Bardzo cię kocham”. Trzeba mu dać 

to odczuć, i to bardzo wyraźnie, przytulając je, dotykając, nosząc 

przy sobie, karmiąc je, gdy jest głodne, zmieniając mu bez 

obrzydzenia pieluchy itp.

- Dla dziecka ma jakieś realne znaczenie to, czy zmieniamy mu 

pieluchę z akceptacją czy z lekkim wstrętem?

WE: Kolosalne! Miałem kilku pacjentów, którzy w terapii cofali się 

do bardzo wczesnych wspomnień z dzieciństwa. Okazywało się, że 

chroniczne napięcie w okolicy krocza, które w dorosłym życiu było 

dla tych ludzi źródłem wielu problemów, wiąże się z odruchową 

reakcją ich ciała na rodziców, wyciągających spod nich brudne 

pieluchy z wyrazem obrzydzenia.

- Chcesz powiedzieć, że ciało tak małych dzieci chłonie sens 

zdarzeń, w których bierze udział?

WE: Tak. I czerpie z nich informacje o sobie. Gdy na wstępie 

dowiaduje się, że robi coś, co rodziców napawa obrzydzeniem, to taka 

informacja automatycznie przekształca się w trwały uraz.

AS: Wiele takich urazów bierze się też z przeświadczenia, że częste 

noszenie na rękach opóźni naukę chodzenia, a w konsekwencji rozwój 

dziecka. A jest zupełnie inaczej. Naturalnym stanem małego dziecka 

jest stan kontaktu z ciałem rodziców, zwłaszcza matki. Dla jego 

prawidłowego rozwoju ważne jest odczuwanie takich wrażeń, jak ciepło 

ciała rodzica, bicie jego serca, dotyk skóry, zapach. Wbrew różnym 

stereotypom, dziecko bardzo potrzebuje noszenia na rękach, 

dotykania, głaskania, kołysania. Tego nie można przedawkować. 

Tymczasem wielu rodziców uważa, że najbardziej komfortową sytuacją 

dla niemowlęcia jest leżenie w łóżku pod pachnącą kołderką. A taki 

bezruch jest dla dziecka jednym z najbardziej nienaturalnych stanów. 

Spróbujmy sobie uświadomić, że od pierwszych chwil życia w wodach 

płodowych ciało dziecka jest w ciągłym ruchu. A po narodzinach nagle 

ląduje w szorstkich dla jego skóry ubrankach, prześcieradłach. I 

zamiast ciepłych, przyjemnych wód płodowych ma jakieś twarde łóżko. 

W tej sytuacji oczekiwanie od niemowlęcia bezruchu i spokojnego 

spędzania całych godzin w łóżku jest niezrozumieniem jego potrzeb. U 

nas wciąż jednak panuje schemat, że dziecko się karmi, potem ono 

beka i natychmiast „trzeba je kłaść do łóżka, bo ono chce spać”. 

Rodzice nie wierzą, że jeśli małe dziecko pragnie spać, to bez 

problemu zaśnie im na rękach i będzie mu się zasypiało o wiele 

lepiej niż w pustym łóżeczku. Dziwią się więc, że czasem wyraźnie 

śpiące niemowlę położone do łóżka zaczyna płakać. A gdy biorą je na 

ręce, ono się uspokaja, no to znowu je kładą do łóżka i sytuacja się 

powtarza. W końcu dziecko jest tak zmęczone, że zasypia w łóżku, ale 

przy okazji doświadczyło wyraźnie, że jego komunikat nie został 

wysłuchany i zrozumiany. I jest mu z tym źle.

- Czy odpowiedzią na takie niezrozumienie może być jakiś objaw 

chorobowy, np. gorączka lub wysypka?

WE: Tak, i to się często zdarza. Rodzice jednak nie mają 

świadomości, że coś takiego jest możliwe, więc często biorą emocje 

wyrażane przez dziecko różnymi stanami ciała za objawy chorobowe. 

Nie rozumieją tego, co dzieje się z ciałem dziecka jako przejawów 

jego psychiki, tyl£o dzwonią po lekarza. Podczas gdy winę za płacz, 

gorączkę czy wysypkę w równym stopniu może ponosić wirus, jak i to, 

że jakaś ważna potrzeba dziecka została nadmiernie sfrustrowana.

- Jakiego typu zdarzenie może być przyczyną takich reakcji? Myślę o 

sytuacjach, w których możemy mieć kłopot ze skojarzeniem skutków z 

przyczyną.

WE: Na przykład rodzice troskliwie urządzili dziecku pokoik. Jest 

śliczny, komfortowy, ale dziecko nie chce w nim spać, ciągle płacze. 

Rodzice pozbawieni zmysłu psychologicznego mogą pobiec z tym do 

lekarza. Dziecko nie może spać — pewnie coś je boli. I niestety w 

takiej sytuacji często dostają jakieś leki. A problem może tkwić w 

tym, że dziecko nie chce zostawać samo, pragnie kontaktu z 

rodzicami, bo na tym etapie rozwoju potrzebuje jeszcze bliskości, a 

nie autonomii. Nie umie tego precyzyjnie wyjaśnić, więc płacze. Ale 

niestety nikt go nie rozumie. Podobnie bywa z dziećmi karmionymi na 

godziny. Na szczęście od tego systemu już się odchodzi. Ale zdarzało 

się, że dziecko nagle zaczynało płakać między jednym sztywno 

ustalonym karmieniem a drugim, i rodzina głowiła się, co mu 

doskwiera. A ono było po prostu głodne, wbrew wymyślonym przez 

lekarzy i opiekunów zasadom.

AS: Dziecko, które się szamocze, krzyczy tak, że aż staje się 

czerwone ze złości, to najczęściej dziecko wkurzone tym, że nie może 

porozumieć się z otoczeniem, że ci duzi ludzie, którzy robią z nim 

różne rzeczy, zupełnie nie rozumieją, co ono im komunikuje. I nawet 

nie podejmują wysiłków, żeby zrozumieć.

WE: A emocje typu lęk, protest czy gniew, szczególnie gdy są silnie 

tłumione, mogą się manifestować również w postaci bardzo konkretnych 

przewlekłych dolegliwości cielesnych.

- Chcesz powiedzieć, że dziecko może zapaść na jakąś jak najbardziej 

realną chorobę nie za sprawą bakterii, wirusa czy wad genetycznych, 

tylko z powodu niezrozumienia jego psychicznych potrzeb?

WE: Jak najbardziej. Na tym tle mogą pojawić się przewlekłe i 

uciążliwe choroby, na przykład wspomniana już astma. To oczywiście 

nie jest tak, że dziecko świadomie chce zachorować na astmę. Ale 

przy częstym płaczu, na który nikt nie reaguje, bo akurat w domu 

wdrażana jest metoda „na przeczekanie”, następuje zmęczenie oskrzeli 

i nadmierne napięcie mięśni gładkich (tych niekontrolowanych przez 

świadomość) w obrębie całej klatki piersiowej. Z czasem to napięcie 

w postaci spazmu astmatycznego zapisuje się w psychice dziecka jako 

odruchowa reakcja na zagrożenie czy opuszczenie. I w przyszłości, 

jeśli umysł zinterpretuje jakąś sytuację w sposób lękowy, mięśnie 

będą blokować oddech. Bo ciało zawsze podąża za umysłem.

AS: Długotrwałe napięcia znoszone przez małe dziecko uruchamiają też 

często skłonności, które stają się podłożem chorób 

psychodermatologicznych, takich jak łuszczyca, egzema, łysienie 

plackowate. Wiadomo o tym stąd, że można uleczyć te choroby metodami 

czysto psychologicznymi, usuwając pewne bloki w ciele.

- Czym są bloki w ciele?

AS: To zastarzałe miejsca chronicznych napięć mięśni gładkich. Takie 

napięcia powodują m.in., że do pewnych miejsc słabiej dociera krew, 

a tym samym są one bardziej narażone na infekcje. Jeśli więc uda 

się, nieraz bardzo trudną pracą terapeutyczną, usunąć taki blok, 

można sprawić, że dziecku, a nawet osobie dorosłej odrosną włosy.

- W jaki sposób tworzą się takie bloki w ciele?

AS: Powszechnie uważa się, że wielką szkodę psychiczną może 

wyrządzić dziecku jednostkowe traumatyczne wydarzenie o silnym 

wydźwięku, jak wypadnięcie z wózka, przestraszenie się wielkiego 

psa, ognia itp. Czasem takim jednostkowym urazom przypisuje się moc 

wywierania negatywnego wpływu na psychikę czy powodowania schorzeń w 

późniejszym wieku. W mojej praktyce spotkałem się kiedyś z 

wytłumaczeniem, że zez pewnego chłopca został wywołany spotkaniem z 

dużym psem, którego ten dzieciak się przestraszył. Z punktu widzenia 

psychologii wydaje się to jednak mało prawdopodobne. Jednostkowe 

wydarzenie musi być niesłychanie traumatyczne, by realnie utrwaliło 

się w psychice. 0 wiele bardziej negatywne skutki rodzi regularny 

negatywny bodziec, nawet o mniejszej sile. Na przykład wspomniane 

już pozostawianie dziecka płaczącego samemu sobie na zasadzie: 

„Niech się wykrzyczy, to będzie lepiej spać”. Takie zachowanie z 

całą pewnością wytworzy ogromny i trwały uraz psychiczny, który bez 

wątpienia będzie się temu dziecku dawał we znaki również w dorosłym 

życiu.

WE: Dużo trudniejsze do wyleczenia są tzw. urazy korozyjne, gdy coś 

niedobrego oddziałuje na dziecko przez lata, każdego dnia, kropelka 

po kropelce.

- Czy chroniczne choroby gardła też mogą się łączyć z jakimiś 

przeżyciami psychicznymi?

WE: Choroby gardła często wiążą się z tłumieniem ekspresji, 

zakazywaniem płaczu, zmuszaniem dziecka do siedzenia cicho. Napięte 

w sposób chroniczny wokół gardła mięśnie gładkie sprawiają, że ten 

obszar ciała staje się z czasem niedożywiony, niedotleniony, słaby, 

a więc bardziej podatny na infekcje. Z kolei nadwątlenie danego 

organu czy układu przez powtarzające się infekcje osłabia go jeszcze 

bardziej i czyni podatnym np. na nowotwory. Tak wygląda, obserwowany 

na poziomie ciała, mechanizm obronny, który polega na wypieraniu ze 

świadomości nieakceptowanych przez daną osobę emocji i treści.

- Jak działa taki mechanizm?

WE: Różne fragmenty naszego ciała związane są z przeżywaniem różnych 

uczuć, emocji. Na przykład nogi mają związek z odczuwaniem wolności, 

swobody, oparcia. Miednica z odczuwaniem siły, seksualności, 

radości. Serce ze wszystkim, co kojarzy się z miłością, tkliwością. 

A gardło to mechanizm ekspresji i okazywania najsilniejszych emocji, 

takich jak ból, rozpacz, złość czy rozkosz, wyrażanych krzykiem lub 

płaczem.

Jeśli wyrażanie jakichś emocji jest zabronione, uważane przez 

otoczenie dziecka za „niestosowne”, to one nie znikają, tylko 

zostają stłumione. Nie da się dziecku zakazać odczuwania tego, co 

czuje, można jedynie je zmusić do tłamszenia uczuć. Na przykład, 

jeśli dziecko jest uczone, że „grzeczna dziewczynka nie powinna się 

tak brzydko złościć”, to z czasem, nawet kiedy czuje silną złość, 

będzie ją najpierw tłumić, a potem mimowolnie wypierać do 

nieświadomości. Żeby tak silne emocje stłumić, trzeba wykonać 

ogromną pracę, nie tylko na poziomie umysłu, ale w tym samym czasie 

na poziomie ciała, użyć określonych mięśni. Żeby zahamować płacz, 

zabroniony w jakichś okolicznościach, trzeba bardzo mocno ścisnąć 

gardło, przytrzymać naturalne skurcze przepony. Im gwałtowniejsze 

emocje, tym bardziej intensywną pracę musi wykonać ciało. W tej 

pracy biorą udział zarówno mięśnie, na które mamy świadomy wpływ, 

czyli mięśnie prążkowane, jak i mięśnie gładkie, sterowane 

podświadomie, do których potem trudno znaleźć dostęp, by zlikwidować 

blok. Nie wystarczy zrozumieć, że oto mamy w gardle blok i że 

korzystnie byłoby się go pozbyć, a więc po prostu rozluźniam swoje 

mięśnie gładkie i już. Niestety, nie da się tego załatwić świadomą 

decyzją ani aktem woli. Trzeba sięgnąć głęboko w podświadomość.

AS: Czasem napięcie tych mięśni jest niezwykle silne. Jedna z moich 

pacjentek opowiadała mi, że w czasie operacji lekarze nie mogli się 

dostać do jednego z jej organów wewnętrznych ze względu na taki 

właśnie blok mięśniowy. Anestezjolog podawał jej kolejne, w pewnym 

momencie już końskie dawki środków zwiotczających, które nie 

pomagały. A była to właśnie osoba bardzo inwazyjnie traktowana w 

dzieciństwie. Jej ciało, żeby bronić się przed nową niechcianą 

inwazją, w tym wypadku chirurgiczną, napinało mięśnie gładkie do 

granic możliwości, zupełnie bez udziału świadomości tej kobiety.

WE: Jeden z neurofizjologów zauważył niedawno, że ciało jest 

mózgiem. I to jest prawda. Przyzwyczailiśmy się myśleć, że tu jest 

mózg, a tam ciało — noga, ręka i cała reszta. Ale warto spojrzeć na 

ciało jako na część mózgu. Neuron, który mamy w nodze, mamy też w 

mózgu. Bo neuron jest jedną komórką, która ma taki wydłużony 

kształt. Neuron to po prostu wypustka mózgowa. Na dodatek okazuje 

się, że receptory mózgowe mamy we wszystkich częściach i organach 

ciała. Między ciałem i mózgiem nie ma więc żadnej różnicy. Pogląd, 

że umysł to jedno, a ciało to drugie, jest zupełnie anachronicznym 

sposobem widzenia istoty ludzkiej.

- Ale bardzo rozpowszechnionym. Nie wykłada się przecież medycyny w 

duchu psychosomatycznym.

WE: Niestety, lekarze w większości przypadków leczą ciało, a nie 

człowieka. Widzą podział tam, gdzie on w rzeczywistości nie 

istnieje. I wciąż są w tym duchu kształceni.

- Chciałabym jeszcze wrócić do bloków. Ja kie zachowania, poza 

lekceważeniem płaczu dziecka, mogą prowadzić do powstawania bloków, 

a w konsekwencji do schorzeń?

WE: Wszystkie naruszające integralność cielesną dziecka. Dlatego 

szczególnie ważne jest respektowanie miejsc chronionych przez 

zwieracze. Do tych miejsc trzeba podchodzić ze szczególnym 

szacunkiem. Nie wciskać tam na siłę żadnych przedmiotów, chronić 

przed przypadkowymi urazami. Te miejsca to oczy, buzia, odbyt, cewka 

moczowa, a u dziewczynek dodatkowo pochwa.

AS: Gwałtem, bardzo źle odbieranym przez ciało dziecka, jest m.in. 

wkładanie termometru w pupę. Albo, co robi wiele mam, czyszczenie 

buzi dziecka po posiłku w ten sposób, że wkłada mu się palec do ust 

i przejeżdża po dziąsłach. Jak ktoś nie wierzy, że to okropne, to 

niech sam spróbuje, jakie to uczucie, gdy ktoś wkłada nam do ust 

palec i przejeżdża po dziąsłach.

- Ale czasem trzeba zmierzyć dziecku temperaturę albo włożyć 

smoczek.

WE: Takie zabiegi trzeba wykonywać, ale zawsze dbajmy o to, by 

uzyskać na nie zgodę dziecka. Trzeba wiele czułości i cierpliwości, 

by samo rozluźniło mięśnie twarzy, otworzyło buzię czy przestało 

kurczowo ściskać pupę. Nie wolno gwałcić przejawów oporu dziecka. 

Warto poświęcić czas na negocjacje. Od początku uczymy w ten sposób 

dziecko, że ma święte prawo bronić integralności swojego ciała. 

Świadomość tego prawa staje się naszym głębokim podświadomym 

przekonaniem na resztę życia. Ma to wielki wpływ na to, co się 

później z nami dzieje. Dzieci, których zwieracze w niemowlęctwie 

były gwałcone, dzieci karmione na siłę, atakowane lewatywami, 

termometrami, myte w sposób inwazyjny, nie potrafią w dorosłym życiu 

bronić swoich granic i łatwo stają się ofiarami innych.

AS: Najczęstszym skutkiem takich zabiegów wykonywanych na dzieciach 

jest to, co później nazywamy syndromem wyuczonej bezradności albo 

syndromem ofiary. Takie postępowanie kształtuje osoby bezwolne, 

reagujące na większość sytuacji życiowych wycofaniem, lękiem, 

psychicznym i fizycznym skuleniem się. Nie są to osoby przebojowe, 

pewne siebie, wierzące w siebie i swoją wartość. Mają trudności w 

kontaktach z innymi ludźmi. Istnieje cały syndrom takich dzieci, 

które są traktowane przez rodziców jak paczka, przedmiot. Są myte, 

przenoszone, leczone, ale ich odczuć nikt w tym wszystkim nie bierze 

pod uwagę. Ktoś zawsze wie lepiej, czego im trzeba, i w związku z 

tym nie musi ich pytać o zdanie.

WE: Tak wychowani ludzie często uciekają z ciała, zupełnie jakby 

czuli, że to ciało do nich nie należy. Zwłaszcza wtedy, gdy są w 

dużej bliskości z innymi ludźmi. Stąd biorą się kobiety i mężczyźni 

bojący się seksu i nie mający z niego żadnej przyjemności. Partnerzy 

takich osób skarżą się wtedy na ich psychiczną nieobecność.

- Co to znaczy „ucieczka z ciała”?

AS: Kiedyś spotkałem kobietę, która w dzieciństwie była molestowana 

seksualnie przez ojca. Żeby jakoś to przeżyć, przyjęła instynktownie 

taką taktykę, że w czasie kazirodczych aktów oddychała coraz płyciej 

i coraz wolniej. W pewnym momencie następowało niedotlenienie mózgu, 

zawrót głowy i odjazd. W ten sposób ona jakby odłączała się od 

swojego ciała, dzięki czemu mniej czuła, co się w nim i z nim 

dzieje. I to jest jeden z rodzajów ucieczki z ciała. Później ta 

kobieta miała tę samą reakcję we wszystkich kontaktach seksualnych, 

nawet z mężczyznami, których kochała. Parę razy zdarzyło się jej 

nawet tak bardzo się odtlenić, że dostała ataku tężyczki. To 

oczywiście skrajny przykład, ale dobrze ilustrujący ten mechanizm.

- Jak oddziałując na ciało, możemy wzmacniać psychikę dziecka?

WE: Istnieje coś takiego jak świadomość ciała. To bardzo ważne, by 

mieć uświadomione ciało. A rodzice mogą w tym albo bardzo pomóc 

swoim dzieciom, albo bardzo zaszkodzić. Uświadomienie ciała wpływa 

korzystnie na kontakt ze światem, na jakość życia, jasność i 

intensywność doznań zmysłowych. Ale również na odporność. Ciało 

uświadomione, pozbawione zakazanych, zablokowanych sfer, jest 

zdrowsze, bo ma więcej energii. Wysyła też do świadomości 

jaśniejsze, szybsze sygnały o zagrożeniu, rodzącej się chorobie, 

niebezpiecznym przemęczeniu. W dobrze uświadomionym ciele także na 

podświadomym poziomie umysł szybciej uruchamia interwencyjną 

strategię i broni się skuteczniej przed wszelkim zagrożeniem.

- Sugerujesz,  że  system  immunologiczny w takim ciele jest 

bardziej sprawny?

WE: Tak, bo sprawność systemu immunologicznego w dużej mierze zależy 

od szybkości przekazu informacji w obrębie ciała. Im pełniejszy 

dostęp do ciała ma mózg, tym jaśniejsze jest jego pojęcie o tym, co 

się w organizmie dzieje, a to z kolei pozwala mu skuteczniej go 

bronić. Przyrównać to można do antywirusowego programu 

komputerowego. Mózg działa w ten sposób, że w każdej chwili 

odprężenia, a szczególnie podczas snu, „skanuje” ciało, wszystkie 

jego komórki, i jeśli natrafia na alarmujące informacje, uruchamia 

strategię interwencyjną. Tak powinno się dziać w dobrze 

funkcjonującym układzie.

- Ale w zablokowanym ciele, w którym niektóre partie są odcięte 

przez napięcia mięśniowe, dostęp mózgu do nich jest ograniczony, a 

one w pewien sposób upośledzone i bardziej bezbronne?

AS: Tak to mniej więcej wygląda. Można nawet zaryzykować 

stwierdzenie, że po to m.in. człowiek zapada w sen, by mózg mógł 

dokonać takiego remanentu.

WE: Sen to czas, w którym system zajmuje się sam sobą. U dzieci 

dzieje się to szczególnie intensywnie.

- Jak rodzi się świadomość ciała? I co rodzice mogą zrobić, żeby 

rozwinąć ją u swoich dzieci?

WE: Świadomość ciała u dziecka buduje się przez ciepły, przyjemny i 

nacechowany szacunkiem kontakt fizyczny. Najlepiej zacząć jak 

najwcześniej, już od niemowlęctwa. Nawet noworodkom można masować 

paluszki, stopki, uszka, plecy czy brzuszek.

AS: Dotykanie dziecka przez rodzica, nie mówię oczywiście o tzw. 

złym dotyku, nastawionym na relację seksualną, ale o dotyku dobrym, 

oznacza właśnie akceptację. Skoro rodzic akceptuje poszczególne 

części ciała dziecka, to również ono będzie miało do nich pozytywny 

stosunek, a tym samym te obszary nie zostaną odcięte od świadomości.

WE: Ale rodzic, który sam nie akceptuje pewnych obszarów własnego 

ciała, nie nauczy zdrowej świadomości ciała swojego dziecka. 

Dorosły, dla którego pośladki stanowią obszar tabu, nie pogłaszcze 

swojego dziecka po pupie z czułością, akceptacją, tak po prostu. 

Będzie to robił w jakimś napięciu albo z niezdrową ekscytacją, albo 

wcale tego nie zrobi. Będzie wytwarzał wokół tego szczególną 

atmosferę, którą dziecko natychmiast wyczuje i się jej nauczy. 

Instynktownie wychwyci, że z jakiegoś powodu tatuś i mamusia 

dotykają jego nosa w inny sposób niż pośladków czy podbrzusza.

- Wygląda na to, że dziecko spontanicznie robi wiele rzeczy 

zmierzających do rozwinięcia swojej świadomości ciała. Ciągnie się 

za ucho, ogląda sobie palce u nóg i rąk.

WE: W ten sposób próbuje zamieszkać w swoim ciele, dowiedzieć się, 

do czego ono służy, na co może w związku z nim liczyć, zanim wyruszy 

w świat, który będzie poznawać ciałem.

AS: Dążąc do poznania swojego ciała, dziecko będzie oczywiście 

dotykać również swoich narządów płciowych. I w związku z tym raz 

jeszcze chciałbym zapewnić rodziców, że jest to zachowanie zupełnie 

normalne, naturalne i prawidłowe. Dziecko jest istotą zmysłową, a 

tym samym obdarzoną wrażliwością erotyczną. Czy to kogoś z dorosłych 

oburza, czy nie — tak zostaliśmy stworzeni i bez wątpienia czemuś to 

służy. Zaprzeczanie faktom jest ze wszech miar szkodliwe i 

kastrujące, przede wszystkim dla dzieci.

Dlatego zachęcam rodziców do tego, by spokojnie i życzliwie 

traktowali zainteresowanie dzieci własnym ciałem, włączając w to 

sfery erotyczne. Żeby nie klasyfikowali takich zachowań w 

kategoriach: wstyd, grzech, brudne myśli, ponieważ to straszliwie 

utrudnia funkcjonowanie seksualne ich dzieci w dorosłym życiu, a to 

znaczy, że w ogóle zaburza ich przystosowanie do życia. Bo seks jest 

sferą tak ważną i rozległą, że jeśli coś w niej jest nie w porządku, 

to prawie na pewno w innych dziedzinach też wystąpią problemy i 

zaburzenia.

WE: Funkcjonowanie tych zależności można zrozumieć na przykładzie 

systemu siedmiu jezior i siedmiu śluz. Ta metafora nawiązuje do 

siedmiu centrów energetycznych, rozmieszczonych w ciele człowieka 

wzdłuż osi kręgosłupa, zwanych czakrami. Tym pierwszym jeziorem, 

pierwszym zbiornikiem energetycznym jest energia przeżycia. Może ją 

zaburzyć bardzo silne zagrożenie poczucia bezpieczeństwa, wtedy ten 

podstawowy rezerwuar energii zostaje odcięty od całej reszty. Woda 

nie płynie dalej do kolejnych jezior.

AS: Dochodzi do tego w sytuacjach ekstremalnych, typu: pijany ojciec 

rzuca dzieckiem o ścianę albo w obecności dziecka rzuca o ścianę 

matką. To nie dzieje się często, ale jeśli już dochodzi do takich 

aktów, to potwornie pustoszą one dziecięcą psychikę. Blokują 

najbardziej podstawowy rezerwuar energii życiowej. Takiemu 

człowiekowi potem po prostu nie chce się żyć. Zazwyczaj nosi on w 

sobie mnóstwo skłonności autodestrukcyjnych.

WE: Drugie w kolejności jezioro, czyli następny rezerwuar, mieści 

energię seksualną. Jeśli zostanie zablokowany, to energia również 

dalej nie popłynie. Wtedy wszystkie wyższe funkcje związane z 

osiąganiem sukcesów w życiu, ze zdobywaniem, z wyższą uczuciowością, 

autoakcepta-cją, duchowością zostaną upośledzone. Energia zatrzyma 

się na jednym z podstawowych poziomów i zostanie tam uwięziona. 

Jakaś jej część popłynie dalej i trochę zasili inne funkcje, ale 

będzie to tylko namiastka. Człowiek z zahamowaną energią nie żyje w 

pełni, nie może poznać swojej prawdziwej siły, swoich możliwości.

AS: Poza tym, o czym mówisz, warto też przypomnieć, że wszelkie 

perwersyjne orientacje seksualne, takie jak pedofilia, 

ekshibicjonizm czy fetyszyzm, są właśnie wynikiem fiksacji na 

pierwotnym poziomie energii seksualnej. Mają one niesłychaną moc. U 

ludzi z tak zablokowaną energią, niezależnie od ich woli, wszystko 

jest przesiąknięte i podporządkowane perwersyjnym skłonnościom. I 

bardzo rzadko daje się z tym coś zrobić.

WE: To bardzo silne urazy. Zablokowana energia seksualna nie może 

się sublimować. Jest zamknięta i staje się siłą destrukcyjną.

- Czy to znaczy, że efektem zbyt gorliwego odwracania uwagi dziecka 

od sfery seksualnej może być jego zafiksowanie na tej sferze?

WE: Tak, jeśli na siłę chcemy wychować intelektualnie i duchowo 

wysublimowane dziecko, iw związku z tym pacyfikujemy naturalny 

rozwój jego seksualności, to efekt z pewnością będzie odwrotny do 

zamierzonego. Dlatego fazę autoerotyzmu, która tak często przeraża 

rodziców, trzeba uznać za bardzo ważną fazę rozwojową. Nie powinno 

się jej zaburzać, bo służy ona dziecku do budowania autonomii. 

Dziecko ma święte prawo poznawać swoje ciało w kontakcie ze sobą, 

zanim jeszcze jako dorosła osoba wejdzie w pełne życie seksualne. 

Także po to, byśmy nie tkwili przez resztę życia w złudzeniu, że 

nasze doznania seksualne są uzależnione wyłącznie od innych ludzi, 

że źródłem przyjemności z tym związanych jest inny człowiek, a nie 

nasze własne ciało.

Instalowanie tej iluzji w umysłach dzieci ma swoje patriarchalne 

źródło. Dlatego autoerotyzm jest tępiony szczególnie u dziewczynek. 

Ta manipulacja miała na celu produkowanie kobiet zależnych od 

mężczyzn — uległych, nieautonomicznych, poddanych ich woli.

- Wszelkie przemiany obyczajowe zaczynają się od rozwoju świadomości 

pojedynczych ludzi, a do tego potrzebna jest edukacja. Jak oceniacie 

polską politykę edukacyjną w zakresie wychowania seksualnego?

AS: Nie można tego ocenić inaczej jak pozbawianie naszego 

społeczeństwa, przede wszystkim młodzieży, uczciwej edukacji 

seksualnej, co jest ciężkim błędem, za który kolejne pokolenia 

płacić będą pogmatwanym życiem emocjonalnym i osobistymi tragediami.

WE: Scedowanie wychowania seksualnego wyłącznie na rodziców, którzy 

sami w większości wyrośli w represyjnej tradycji, pełnej zahamowań, 

nieporozumień, fałszywych pojęć i niedopowiedzeń, jest 

kontynuowaniem spuścizny ciemnogrodu w najbardziej szkodliwej 

postaci. Aktualny stan rzeczy do tego właśnie się sprowadza. Coś 

takiego jak wychowanie seksualne w tej chwili nie istnieje. Ze 

szkolnego obiegu wycofane zostały sensowne podręczniki, a to, co 

proponuje się w zamian, nie uwzględnia podstawowej wiedzy 

psychologicznej i seksuologicznej.

AS: Ja widzę sprawę tak. Istnieje wiedza o życiu seksualnym i 

wychowanie seksualne, gdzie tę wiedzę można różnie interpretować w 

sensie ideologicznym. Uważam, że każdy człowiek ma prawo do wiedzy o 

życiu seksualnym i publiczne szkoły powinny zagwarantować mu do tej 

wiedzy uczciwy dostęp, ponieważ jest to naturalny aspekt życia 

ludzkiego. Natomiast to, co się obecnie odbywa w większości polskich 

szkół, jest ideologiczną manipulacją na świadomości młodych, 

niedoinformowanych ludzi. Jestem przekonany, że obyczajowi cenzorzy 

wiedzy o życiu seksualnym człowieka wyrządzają młodzieży wielką i 

trudną do naprawienia w przyszłości krzywdę.

WE: Z wiedzą o życiu seksualnym jest tak samo jak z wiedzą z fizyki. 

Można ją wykorzystać do stworzenia bomby atomowej albo elektrowni, 

która da ludziom ciepło i światło. Ale to nie znaczy, że powinniśmy 

dzieciom wykładać fikcję o nieistniejących prawach fizyki tylko 

dlatego, że te, które naprawdę obowiązują, nie są nam ideologicznie 

na rękę.

AS: Tymczasem w Polsce doszło do tego, że młodzi ludzie są 

pozbawiani elementarnej wiedzy o życiu seksualnym. I niestety, czy 

to się komuś mieści w głowie czy nie, prawda o polskich rodzicach 

jest taka, że nie posiadają czasem podstawowej wiedzy o 

seksualności, o jej kształtowaniu się i przejawach. Zamiast tego 

mają wyobrażenia moralne na temat seksualności, ale brak im wiedzy 

na poziomie biologicznym i w związku z tym przekazują swoim dzieciom 

szkodliwe bzdury.

- Albo nic.

WE: Wychowanie seksualne w Polsce jest dziś najczęściej obciążaniem 

dzieci dziedziczną ignorancją.

AS: Wielu czytelnikom może trudno w to uwierzyć, ale ja dostaję masę 

listów od rodziców, dorosłych w końcu ludzi, na dodatek obdarzonych 

potomstwem, z pytaniami tak elementarnymi, że łapię się za głowę i 

zastanawiam, w którym ja stuleciu żyję! Przez wielu dorosłych nawet 

użycie słów takich jak „orgazm”, „penis” czy „macica” uważane jest 

za „grzeszne”. Niedawno odbyłem rozmowę z kobietą, która ma kilkoro 

dzieci. I ku mojemu zaskoczeniu, okazało się, że seks nie sprawia 

jej i nigdy nie sprawiał żadnej przyjemności. Co więcej, gdy 

wyraziłem zdziwienie i zasugerowałem, że ten stan rzeczy można 

zmienić, ona się oburzyła. I oświadczyła mi, że z „tego” przyjemność 

to mają tylko kurwy, podczas gdy ona jest porządną kobietą! A 

porządna kobieta nie ma mieć przyjemności, bo przyjemność ma mieć 

tylko chłop. I tak jest dobrze. Tak ma być.

WE: To jest kolejny przykład na to, że najlepsze, co możemy zrobić 

dla swojego dziecka, to pozbyć się własnych ograniczeń i fałszywych 

przekonań. Jeśli to zrobimy, będziemy mogli spokojnie zawierzyć 

naszej spontaniczności i rodzicielskiemu instynktowi. Na pewno nie 

uczynimy dziecku krzywdy.

Jeśli zaś pozostawać będziemy we władzy własnych problemów, 

ignorancji i ograniczeń, to wbrew najlepszym chęciom przekażemy je 

naszym dzieciom.

Rozdział  8

Dar czy dług

- W jednym z poprzednich rozdziałów powiedzieliście, że źle się 

dzieje, jeśli to, co dajemy naszym dzieciom, traktujemy jak 

udzielaną im pożyczkę. Czy wobec tego powinniśmy traktować nasze 

wysiłki i uczucia kierowane do dzieci jako dar?

WE: Dla mnie to, co rodzic daje dziecku, nie jest darem. Natomiast 

dziecko uważam za wielki dar dla rodziców. I nie tylko dlatego, że 

dzięki dziecku możemy otworzyć serce i przeżywać radosne, pogodne 

chwile. Także dlatego, że będąc rodzicami, możemy przeżywać chwile 

trudne, gdy dziecko konfrontuje nas z czymś, co w nas samych jest 

jeszcze nieuświadomione, nieuruchomione, niezrealizowane. 

Wychowywanie dziecka jest dla rodziców wielką okazją do intensywnego 

i głębokiego rozwoju. Choć nie zawsze potrafimy z tej szansy 

skorzystać.

- Dziecko zwiększa nasze możliwości?

WE: Zdecydowanie tak. Bo jeśli pojawia się problem, to trzeba coś z 

nim zrobić. Zmobilizować się, sięgnąć głębiej, uruchomić możliwości, 

o których wcześniej nie wiedzieliśmy. Sam często doświadczałem tego 

wymiaru ojcostwa. To były trudne wyzwania, ale dzięki temu, że 

świadomie je podjąłem, mogłem doświadczyć zarówno trudnych, jak i 

wspaniałych chwil, a także dowiedzieć się wiele o sobie. Odkryłem w 

relacji z dziećmi coś niepowtarzalnego i niemożliwego do osiągnięcia 

w żadnym innym związku. Pewnie dlatego nie mam poczucia, że moje 

dzieci są mi coś winne. Nie wyrzucam im tego, że spędzałem z nimi 

czas, który mogłem przeznaczyć dajmy na to — na podróże czy jakieś 

przyjemności. Wręcz przeciwnie, mam nadzieję, że to ja nie mam wobec 

nich żadnego długu, że dałem im w zamian coś ekwiwalentnego.

- Takie rozumienie rodzicielstwa jest niebywale rzadkie. Najczęściej 

rodzice próbują jednak zadłużyć dziecko. Unaocznić mu, ile czasu, 

środków i cierpliwości zainwestowali w to, by miało jak najlepiej. 

Czy nie mają do tego prawa?

WE: Czy rodzice mają prawo instalować dziecku w głowie nakaz 

odczuwania dozgonnej wdzięczności za to, że powołali je do życia? 

Przecież ono nie brało udziału w podejmowaniu tej decyzji, nie 

zaciągało świadomie długu, więc dlaczego miałoby go spłacać? Postawa 

rozrachunkowa nie ma sensu, robi krzywdę i dzieciom, i rodzicom. 

Wdzięczność nigdy nie narodziła się na żądanie. Wypominając dzieciom 

czas, wysiłek czy pieniądze, które poświęciliśmy na ich wychowanie, 

możemy wzbudzić w nich najwyżej poczucie winy. Ale czy naprawdę o to 

nam chodzi?

AS: Rodzice szczególnie silnie starają się zadłużyć swoje dzieci, 

gdy czują się zagrożeni samotnością. Chcą je w ten sposób dozgonnie 

ze sobą związać, zapewnić sobie wyłączność. Sugerują więc, że dług, 

jaki dziecko mimowolnie u nich zaciągnęło, jest przeogromny: 

powołanie na świat, kilkanaście lat łożenia na utrzymanie, edukację, 

liczne stresy itp. Dają mu do zrozumienia, że tak dużego zadłużenia 

nigdy nie zdoła spłacić, zawsze więc będzie ich dłużnikiem.

- Czy jest coś złego w tym, że dziecko mimo to stara się spłacić 

takie „zadłużenie”?

AS: Tak. Ponieważ dziecko nigdy nie może spłacić takiego długu, 

nigdy też nie będzie mogło uwolnić się od zwierzchniej roli rodzica. 

Inaczej mówiąc, nigdy nie będzie się mogło od niego psychicznie 

uniezależnić. Może mieć tylko tyle wolności, na ile rodzic zechce mu 

pozwolić. Jeśli próbuje wybić się na niepodległość, jest 

szantażowane poczuciem winy, zarzuca mu się czarną niewdzięczność, 

okrucieństwo,  egoizm. A z takimi oskarżeniami płynącymi z ust 

rodzica trudno sobie dziecku, nawet dorosłemu, poradzić.

WE: Taki rodzic bywa do końca życia wyrzutem sumienia dla swoich 

dzieci. Czego by dla niego nie robiły, zawsze daje im do 

zrozumienia, że jeszcze coś są mu winne. Dzieci złapane na taki 

haczyk czują się odpowiedzialne za samopoczucie i szczęście swoich 

rodziców. Jeśli rodzice nie są szczęśliwi, dla dzieci staje się to 

dowodem, że nie są wystarczająco dobre dla swojego taty czy mamy.

AS: Mechanizm zadłużania często włączają też w swój arsenał 

wychowawczy rodzice niepewni własnej wartości. To, że czynią z 

dziecka swojego dozgonnego dłużnika, daje im poczucie ważności. Ten 

syndrom przejawiają m.in. rodzice, którzy w natrętny sposób nie mogą 

się uwolnić od ciągłego pomagania swoim dzieciom, nawet gdy one już 

świetnie same sobie radzą. Wciskają im na siłę niepotrzebne rzeczy 

albo zarzucają radami w sprawach, w których ich dzieci doskonale się 

orientują. I nie chodzi mi o to, że rodzice nie mają prawa pomagać 

swoim dzieciom, bo mają, i fantastycznie, jeśli chcą to robić. Ale 

co innego realna pomoc, gdy dzieci naprawdę jej potrzebują, a co 

innego wtrącanie się tylko po to, by dać dziecku odczuć, że bez 

rodzica nie dałoby sobie rady: „Co ty byś beze mnie zrobił! — mówi 

matka do czterdziestoletniego mężczyzny, wciskając mu beret na 

głowę”. — Wyszedłbyś bez czapki na mróz i na pewno znowu byłbyś 

chory!”.

- Śmiech na sali, ale sytuacja niewesoła.

AS: Niektórzy rodzice zadłużają też swoje dzieci z poczucia winy za 

nieudany dom. Ta skłonność pojawia się często u samotnych matek, 

które mają poczucie, że nie zapewniły swojemu dziecku ojca, 

szczególnie gdy jest to syn. W zamian za to „niedociągnięcie” zawsze 

chcą mu dawać więcej, niż inne matki dają swoim dzieciom. Są więc 

gotowe być przy nim w każdej sytuacji, rozwiązywać za niego 

problemy, z którymi sam dałby sobie radę, usuwać mu wszelkie kłody 

spod nóg, czuwać dniem i nocą nad jego bezpieczeństwem. W rezultacie 

wychowują psychiczne kaleki, niezdolne do samodzielności, i 

rozwalają synom późniejsze życie. A jednocześnie wiążą ich z sobą 

właśnie poprzez poczucie zadłużenia. Bo te dzieci przez całe życie 

patrzą, jak ich samotne, nieszczęśliwe matki dwoją się i troją, żeby 

niczego im nie brakowało, jak bardziej od nich przeżywają każdą 

porażkę, stres, jak się „poświęcają” dla ich dobra. I w końcu 

zaczynają żyć nie dla siebie, tylko dla tych swoich poświętliwych 

matek. Nie myślą w kategoriach „czego ja chcę?”, tylko „co 

powinienem zrobić, by nie zranić mojej matki, by nagrodzić jej 

wszystko, co dla mnie robiła i robi?”. A to prosta droga do 

psychicznego niewolnictwa.

- Dorosłe dzieci szantażowane niewdzięcznością preparują czasem 

rzeczywistość na użytek rodziców „dla świętego spokoju”, a za ich 

plecami robią swoje. Udają, że w jakiejś kwestii mają inne zdanie, 

niż mają, nie wchodzą na pewne „niebezpieczne” tematy itp. Co 

myślicie o takiej taktyce?

AS: Moim zdaniem to układ rodem z podstawówki, w którym dzieci 

kiwają swoich starych, i nic w tej relacji nie jest autentyczne. Ani 

rodzice nie są tu naprawdę szanowani, ani dzieci nie są naprawdę 

dorosłe, skoro nie dają sobie prawa do wygłoszenia w obecności ojca 

czy matki własnego zdania. Zachowują się tak, jakby zdanie rodziców 

z definicji zawsze miało być ważniejsze od tego, co sami sądzą. Może 

zabrzmi to radykalnie, ale prawdziwie dorośli stajemy się właśnie 

wtedy, kiedy nasi rodzice zaczynają być dla nas nieważni. „Nieważni” 

nie w sensie niekochani czy lekceważeni. „Nieważni”, bo przestają 

mieć wpływ na decyzje, które podejmujemy, bo przestajemy kierować 

naszym życiem w zależności od tego, co na to powie mama czy tata. 

Owszem, potrafimy przyjąć ich zdanie jako ekspresję, do której każdy 

człowiek ma prawo, ale jednocześnie podążamy swoją drogą. Ona może 

być zbieżna z tym, czego życzyliby sobie rodzice, ale nie musi. I to 

jest w porządku. Inaczej mówiąc — cokolwiek rodzic mówi czy robi, 

nie ma to na moje życie takiego wpływu, którego ja bym nie chciał 

czy nie kontrolował.

WE: Stajemy się dorośli, gdy nasi rodzice przestają być naszymi 

rodzicami, gdy stają się ludźmi, z którymi możemy stanąć w jednym 

kręgu na równoprawnej pozycji. Choć zawsze pozostaną ludźmi, z 

którymi wiążą nas szczególne, niepowtarzalne więzi emocjonalne, to 

powinni przestać być kimś, od kogo jesteśmy zależni, kto może 

wpływać na nasze życie i nasze decyzje wbrew naszej woli. W 

indiańskich rytuałach istnieje bardzo piękny obyczaj. Po przejściu 

inicjacji przez syna podchodzi do niego ojciec i mówi: „Od tej 

chwili nie jestem już twoim ojcem, jestem twoim bratem”. A syn to 

potwierdza: „Od tej chwili nie jestem już twoim synem, jestem twoim 

bratem”. Podobną formułę w odpowiednim momencie słyszy córka od 

matki: „Nie jesteś już moją córką, jesteś moja siostrą”. To piękna 

ilustracja rodzicielskiej miłości i dojrzałości, uwolnienia się od 

egoistycznej pokusy wiązania dziecka ze sobą na dłużej, niż trzeba, 

wbrew temu, co dla niego dobre. Wielu dorosłych słysząc o tym 

rytuale, przyznaje, że to jest coś, o czym marzyliby w relacji ze 

swoimi rodzicami, że wzbudziłoby to ich szacunek do dojrzałości 

rodziców. Dorosłe dzieci tęsknią, by ojciec i matka wreszcie 

abdykowali z roli zwierzchników. Twierdzą, że pogłębiłoby to ich 

więź z rodzicami. Myślę, że w gruncie rzeczy tęsknią za tym również 

rodzice. Od kiedy o tym usłyszałem, sam czekam na moment, w którym z 

pełnym przekonaniem będę mógł powiedzieć moim synom: „Teraz już nie 

jesteście moimi synami, jesteście moimi braćmi”.

AS: Czegoś takiego bardzo brakuje naszej zachodniej cywilizacji.

- Piękny symbol. Podkreśla więź, a jednocześnie równorzędność. 

Dlaczego jednak wielu rodziców tak bardzo boi się równorzędnej 

relacji ze swoimi, nawet już dorosłymi dziećmi i za wszelką cenę, 

nieraz rozpaczliwie, próbuje utrzymać się na płaszczyźnie ciągłego 

udzielania rad, pouczania, strofowania?

WE: U nas ciągle wielką karierę robi sformułowanie: „Zawsze będziesz 

moim dzieckiem”. Co ma podkreślać wyjątkowość miłości, którą darzymy 

nasze dzieci, ale jednocześnie ustawia dzieci w pozycji wiecznie 

niedorosłych, ciągle potrzebujących rodzicielskiej obecności, 

słabszych od swoich rodziców.

- Niektórzy rodzice lubią powtarzać swoim dzieciom: „Pamiętaj, nikt 

cię nie będzie tak kochał jak ja”. Słowa te odnoszą się często do 

realnych lub potencjalnych partnerów ich dzieci. Zdarza się nawet, 

że czują się urażeni, jeśli ich dziecko „za bardzo” kocha swojego 

męża czy żonę. Znam sytuację, w której w obliczu kryzysu 

małżeńskiego ojciec zaczął wypominać córce z satysfakcją: „A nie 

mówiłem, on cię wcale nie kochał tak mocno jak ja!”, jakby 

triumfując, że ta więź, która przez jakiś czas była konkurencyjna 

wobec więzi rodzicielskich, nagle okazała swoją słabość.

WE: Manifestacja zaborczości. Nie wiem, czy można to nazwać 

miłością.

AS: Ale konkurowanie z partnerem dziecka to bardzo charakterystyczna 

dla polskich rodzin sytuacja. Humorystycznie już nawet 

eksploatowanym schematem jest to, że polskie teściowe nie znoszą 

swoich synowych albo traktują je jak zło konieczne pod hasłem: „Ty 

nigdy nie będziesz dla niego tak dobra jak ja i nigdy nie wygrasz ze 

mną konkurencji, bo on wcześniej czy później zobaczy, że ty gorzej 

gotujesz, prasujesz” itp.

- A kiedy się okazuje, że synowa naprawdę dobrze gotuje, dba o męża 

i trudno się do niej o coś przyczepić, to zamiast się cieszyć, 

przeżywają stres, że mogą przegrać w wyścigu o względy syna.

AS: Absurdalna sytuacja. Właściwie śmieszna, gdyby nie to, że bardzo 

prawdziwa. Wielu rodziców straszliwie się męczy, usiłując stanąć na 

wysokości zadania, które sami sobie wyznaczyli. Często próbują na 

przykład udawać wieczną omnipotencję. I albo doznają rozgoryczenia, 

gdy ich dorosłe dzieci odmawiają udziału w tym spektaklu, albo 

doprowadzają do groteski, gdy dorosły syn dyrektor, który od lat 

pracuje, ma własne dzieci, zarządza ludźmi, przyznaje z udawaną 

wdzięcznością: „Dziękuję ci, mamo, że mi przypomniałaś o czapce, bo 

znów byłbym chory”. Po czym taki facet wychodzi od matki, wsiada do 

swojego auta i olewa sprawę czapki. Komedia i gra pozorów.

WE: Niezależnie od tego, jak wiele dobrych chęci rodzicielskich 

kryje się za takimi zachowaniami, dla dzieci są one jednoznacznie 

szkodliwe. Przedłużająca się nadmiernie zależność od rodziców wpływa 

negatywnie na więzi partnerskie. Energia uwikłana w relację z 

rodzicami sprawia, że nie możemy zainwestować całej mocy uczuć w 

nasz związek partnerski.

AS: W bardzo wielu rodzicach tkwi pazerność na swoje dzieci, która 

jest przejawem straszliwego egoizmu pod maską troski. Czasem wygląda 

to tak, jakby ci ludzie chcieli zabrać swoje dzieci w podróż do 

grobu. Dla wielu dorosłych relacja z dzieckiem bywa protezą ich 

dorosłego, niespełnionego życia emocjonalnego. Taką relację 

rodzicielską określa się jako relację symbiotyczną. W skrajnych 

przypadkach może ona stać się dla dorosłego relacją zastępczą wobec 

wszystkich innych typów relacji emocjonalnych, (np. z mężem, żoną 

czy własnymi rodzicami). Relacja symbiotyczną w stosunku do dziecka 

jest głębokim nadużyciem. Dziecko zaspokaja wtedy nasze neurotyczne 

potrzeby, nie jest więc kochane, a używane. Gdyby nie było relacji 

symbiotycznej, nie byłoby też takich zjawisk, jak anoreksja 

dziecięca, bulimia, nerwica natręctw czy nerwica konwersyjna.

WE: Ile jest takich dorosłych dzieci, które mając po trzydzieści, 

czterdzieści lat drepczą u boku swoich starych rodziców i wydaje im 

się, że nadal są dziećmi. Dają się strofować, manipulować, tracą 

własne życie.

AS: To straszny kanał dla dzieci, ale i dla rodziców. Bo oni zamiast 

miłości, wzbudzają utajoną złość. A cała energia, jaką z takim 

zacięciem inwestują w poskramianie swoich dzieci, kształtuje 

uzależnionych nieudaczników. Gdyby odważyli się spojrzeć szczerze na 

tę sytuację, dostrzegliby, że ta niewolnicza relacja rodzi masę 

nieszczęść. Dlatego zawsze powtarzam rodzicom: „Jeżeli u progu 

dorastania dostrzegasz, że nie możesz pogodzić się z rosnącą 

autonomią swojego dziecka, to powinieneś zacząć pracować nad sobą. 

Udaj się do terapeuty, ponieważ masz problemy. Ty, a nie twoje 

dziecko”.

WE: Taka postawa idzie często w parze z zaniedbaniem własnego życia 

przez rodzica, z ograniczaniem kontaktów z innymi dorosłymi ludźmi. 

Rodzice, którzy nie mają swojego życia, żyją życiem dziecka. A wtedy 

odejście dziecka z domu rzeczywiście jest katastrofą. Bo rodzicowi 

jest już trudno dogonić własne życie. Niektórych ta perspektywa tak 

czasami przeraża, że przywiązują do siebie dziecko, przedłużając 

swoje rodzicielstwo,  ile się da.

AS: Tymczasem pozytywne rozwiązanie takiej sytuacji jest często 

prostsze, niż sądzą. Na przykład w rodzinie, gdzie przez lata matka 

żyje życiem córki, nie zauważając osamotnionego męża, wraz z 

odejściem córki rodzi się szansa na uzdrowienie stosunków między 

małżonkami. Trzeba tylko z tej szansy skorzystać. Ale często tacy 

małżonkowie nie widzą, że mogliby sami dla siebie stanowić szansę. 

Jeśli jednak uda się namówić ich na współpracę, często następuje 

odrodzenie ich związku i wtedy, w jakiś naturalny sposób, puszczają 

też wolno swoje dzieci.

- W czym wobec tego powinien przejawiać się szacunek dla rodziców, 

skoro nie w dozgonnej zależności i dyspozycyjności?

WE: Stereotyp, niestety, jest taki: szanować to niczego nie wymagać, 

oszczędzać, wykonywać wszelkie polecenia, potakiwać, nie sprzeciwiać 

się. Mało kto dostrzega, że takie traktowanie ludzi nie ma w istocie 

nic wspólnego z szacunkiem. Jest to lekceważenie, traktowanie 

rodziców tak, jakby byli dziećmi. Dlatego ludziom, którzy mają 

kłopoty w relacji z rodzicami, mówię zawsze: „Zacznijcie wreszcie od 

swoich rodziców czegoś wymagać, traktujcie ich z szacunkiem. Mówcie 

im prawdę, mówcie im o tym, co czujecie, co widzicie, co pamiętacie. 

Niech oni się z tym skonfrontują, niech mają szansę coś z tym 

zrobić”. Ale takie rady z wielkim trudem przebijają się do 

świadomości uzależnionych dorosłych dzieci. Wielu z nich czuje 

złość, rozczarowanie, wstyd wobec swoich rodziców, ale gra spektakl, 

pod tytułem „szanuję swoich rodziców, więc im o niczym ważnym, co 

mnie dotyczy, nie mówię”.

AS: Ale jak już niektórzy się na taką odwagę zdobędą, to uczciwa 

szczerość potrafi być bardzo uzdrawiająca.

WE: Opór przed uczciwym postawieniem rodzicom trudnych, 

przemilczanych dotąd pytań i przed wyrażeniem swoich uczuć wypływa z 

lęku przed karą i odrzuceniem. Ale tam, gdzie jest lęk, nie ma mowy 

o szacunku. Rodzice, którzy swoją pozycję opierają na wzbudzaniu w 

dziecku lęku, powinni zapytać siebie, czy chcą, by dzieci się ich 

bały, czy żeby ich szanowały i kochały.

AS: To, o czym mówimy, przypomniało mi o pewnej mojej pacjentce, 

której matka na starość popadła w alkoholizm. Ta pacjentka mieszkała 

kilkaset kilometrów od domu rodziców, a mimo to ojciec bez przerwy 

wzywał ją na pomoc. Potrafił dzwonić do swojej córki po dwadzieścia 

razy dziennie, relacjonując, ile matka tego dnia wypiła albo że 

właśnie pije itp. Córka niczym innym nie żyła, tylko problemami z 

matką. Albo ciągle kursowała między dwoma miastami kompletnie 

skatowana, albo interweniowała telefonicznie, dwojąc się i trojąc. 

Aż w końcu powiedziałem jej właśnie coś takiego, że przecież ona 

zupełnie nie szanuje swojego ojca. Bo po pierwsze, nie mówi mu 

szczerze, że już dłużej nie ma siły funkcjonować w ten sposób, a po 

drugie, nie traktuje go jak dorosłego faceta, który z pijaną matką 

może sobie poradzić równie dobrze jak ona. A skoro jest na miejscu i 

jest mężem tej kobiety, zdrowym, sprawnym mężczyzną, to nie ma 

przeciwwskazań, żeby się nią zajął, zamiast wyręczać się mieszkającą 

na drugim końcu Polski córką. I ona ze straszliwymi oporami, ale w 

końcu mu to powiedziała. Oczywiście na początku był dramat, wyrzuty, 

łzy. Ale na szczęście ta kobieta nie dała się zaszantażować. I 

rezultat był taki, że jej ojciec w końcu zaopiekował się swoją żoną 

i zaczął szukać sposobów poradzenia sobie z problemem jej 

alkoholizmu na własną rękę. I pamiętam, że parę miesięcy później ta 

pacjentka przyjechała do mnie rozpromieniona, mówiąc: „Wie pan co? 

Ja nareszcie mam teraz ojca. Zawsze miałam jakiegoś potwora, który 

się na mnie wieszał, którego się bałam, przed którym się kryłam. A 

teraz mogę z nim poważnie porozmawiać”. I to było wspaniałe. 

Szczerość naprawdę spowodowała w tej rodzinie przemianę.

WE: Kiedy dorosłe dzieci pracują nad sobą, to często mogą pomóc 

również swoim rodzicom, jeśli rodzice podejmą to ogromne wyzwanie. 

Niestety wielu woli się wtedy jeszcze bardziej usztywnić, zamiast 

zrzucić z siebie raz na zawsze pancerz autorytaryzmu. Ale jeśli 

podejmą to wyzwanie, to mają szansę, by w najgłębszym tego słowa 

znaczeniu spotkać się ze swoimi dziećmi, a przy okazji pokonać wiele 

własnych problemów.

Rozdział 9

Zasada walizki

- Czasem trudno ustalić związek przyczynowy między naszym 

zachowaniem, odnoszeniem się do partnera życiowego oraz innych ludzi 

a cechami charakteru dziecka. Ale twierdzicie, że taki związek 

istnieje, nawet jeśli nie jest oczywisty. Dlaczego nazwaliście go 

zasadą walizki?

WE: Dziecko można porównać do walizki, którą pakujemy latami. 

Wszystko, co się w niej znajduje, kiedyś musieliśmy tam włożyć. 

Jeśli nasze dziecko postępuje wbrew temu, co mu wpajaliśmy, to 

przyjrzyjmy się uczciwie, jaki dawaliśmy mu przykład. Tu z reguły 

znajduje się odpowiedź na dręczące wielu rodziców pytanie: „Kto go 

tego nauczył?”.

AS: Rodzice często stosują rozmaite strategie, żeby zanegować 

istnienie zasady walizki. Stąd na przykład, jeśli dziecko przejawia 

jakąś wstydliwą, niewygodną dla nich cechę, sugerują: „On to ma po 

wujku Karolu” albo zwalają winę na partnera, mówiąc: „Ma to po 

twojej matce”.

Lubimy tworzyć wyobrażenia, że to, co złe, pochodzi z zewnątrz. To 

mit, który pozwala zrzucić odpowiedzialność za to, co sami 

sknociliśmy, na jakichś „innych”. Kolejny mit pozwalający pozbyć się 

rodzicielskiej odpowiedzialności za to, co nam się w naszym dziecku 

nie podoba, opiera się na założeniu, że jako rodzice byliśmy 

nieskazitelni, ale zadziałał pech. W dzieciństwie opiekunka upuściła 

dziecko i dlatego nie chce się uczyć, albo spadło z huśtawki i 

dlatego jest takie nieznośne. My nie mamy sobie nic do zarzucenia, 

jesteśmy nieskazitelni. Ciekawe tylko, dlaczego większość rodziców 

roszczących sobie prawo do nieskazitelności ma poważne problemy ze 

swoimi dziećmi.

WE: Jeszcze inny mit chroniący rodziców od odpowiedzialności to mit 

choroby: „Moje dziecko jest nieudane, bo jest chore”.

AS: Niedawno miałem taką właśnie sytuację. Przyszli do mnie rodzice 

zmartwieni tym, że ich syn kradnie, choć nie ma po temu żadnych 

racjonalnych powodów, bo w domu niczego nie brakuje. I długo 

przekonywali mnie, że syn robi to, bo jest chory. Z góry założyli, 

że cierpi na kleptomanię, i nie mogli dopuścić do siebie myśli, że 

oczywiście niechcący, ale to oni uruchomili w tym chłopcu mechanizm 

skłaniający go do kradzieży. Łatwiej było im przyjąć do wiadomości, 

że z ich dzieckiem coś jest nie w porządku z psychiatrycznego punktu 

widzenia, bo to się przecież zdarza nawet w porządnych domach. Tak 

jak grypa, nie wiadomo skąd.

WE: Istnieje też mit złego wpływu. „Ja tak się starałam, byłam taką 

dobrą matką, ojciec też dawał z siebie wszystko, ale syn dał się 

wciągnąć w złe towarzystwo”. Niestety jednak powstaje pytanie, co 

takiego działo się w domu, że dziecko dało się wciągnąć w złe 

towarzystwo. Bo samo z siebie to się nie wzięło.

AS: Zasada walizki przypomina więc program komputerowy. Uruchamia 

się w nim tylko to, co wcześniej zostało wpisane. Nie wszystko musi 

zadziałać, ale to, co zadziała, na pewno ktoś wcześniej 

zaprogramował. Za kształt programu odpowiedzialni są w stu 

procentach programiści. Wszystko, co nasze dziecko reprezentuje, 

jest naszym więc udziałem. Jeśli uważamy, że nasz potomek nie jest 

udanym dziełem, tym bardziej nie powinniśmy wieszać na nim psów, bo 

cierpi za nie swoje grzechy.

- Nigdy nie ma skutku bez przyczyny?

WE: Nigdy. Czasem tylko nie rozumiemy przyczyny, nie potrafimy jej 

dostrzec albo nie chcemy jej przeciwdziałać. Ale pamiętajmy, że 

nieuchronnie nadejdzie moment, gdy niczego już nie będziemy mogli do 

tej walizki włożyć ani wyjąć z niej tego, co zostało kiedyś do niej 

nieprzytomnie włożone. Mam na myśli okres dojrzewania, kiedy dziecko 

staje się nastolatkiem. Wtedy, jak to określamy w slangu terapeutów, 

dziecko zaczyna rodzicom „wypłacać”. Jeśli nawkładaliśmy do walizki 

byle co i byle jak, to okres dojrzewania dziecka będzie dla 

wszystkich gehenną. Wielu rodziców nie rozumie wtedy, skąd wzięło 

się w ich dziecku tyle agresji, pretensji, buntu i co się z nim 

dzieje?

- A co się dzieje?

WE: Ujawnia się to, czego naprawdę je nauczyliśmy.

- Ale jak to możliwe, że wpajamy dzieciom coś, czego wcale nie 

chcemy im przekazywać?

WE: Stan umysłu dziecka odzwierciedla podświadomość rodziców. Im 

mniej świadomi siebie są dorośli, tym bardziej ich dziecko będzie 

zachowywać się w sposób dla nich niezrozumiały. Inaczej mówiąc, 

dziecko zawsze odzwierciedla to, czego rodzice się w sobie obawiają, 

o czym wolą nie wiedzieć, czego wolą nie czuć. Nieświadomie i 

odruchowo uczymy dziecko tego, czego sami u siebie nie lubimy i do 

czego sami przed sobą wolimy się nie przyznawać?

AS: Można to tak streścić.

- Ale jak to się odbywa w praktyce?

AS: Jeśli w rodzinie istnieje np. wysoki poziom lęku, a tym samym 

małe poczucie bezpieczeństwa, ale rodzice nie przyznają się do tych 

uczuć nawet przed sobą, to z dużym prawdopodobieństwem wychowają 

strachliwe, zalęknione dziecko, nawet jeśli sami będą zachowywać się 

agresywnie.

- Mógłbyś to wyjaśnić na jakimś przykładzie?

AS: Proszę bardzo. Kiedyś przyszła do mnie kobieta z takim właśnie 

zahukanym dzieckiem i oświadczyła: „Proszę pana, ja i mąż jesteśmy 

zaradnymi ludźmi, nikogo się nie boimy, doszliśmy do czegoś w życiu, 

jesteśmy przebojowi. A nasz syn zachowuje się tak, jakby nie był 

naszym synem. Jest zalękniony, bojaźliwy. Do szkoły pójdzie, nie 

odezwie się, w sklepie wcisną mu byle co, a on nie zaprotestuje. 

Wychowaliśmy niedołęgę i nie rozumiemy, jak to się stało?”.

- Pomogłeś znaleźć im wytłumaczenie?

AS: Tak. Kiedy zacząłem pracować z tą rodziną i przyjrzałem się jej 

bliżej, okazało się, że matka tego chłopca pochodzi z bardzo 

biednego, patologicznego środowiska. W dzieciństwie z głodu 

wielokrotnie kradła różne rzeczy w wiejskim sklepie. Najczęściej 

śledzie, bo stały w beczce blisko drzwi i łatwo było po nie sięgnąć. 

Parę razy przyłapano ją na kradzieży, więc potem jak tylko zbliżała 

się do sklepu, sprzedawczyni krzyczała: „Ty tu nie masz wstępu!”. I 

okazało się, że po latach ta kobieta, mimo że w uczciwy sposób 

osiągnęła wysoki status materialny, nadal czuła się oszustką, którą 

można obrazić i wyrzucić za drzwi. Za każdym razem, kiedy wchodziła 

do sklepu czy urzędu, odruchowo bała się, że znów usłyszy: „Ty tu 

nie masz wstępu!”. I chociaż za wszelką cenę starała się wyprzeć ze 

świadomości przykre zdarzenia sprzed lat, one z niej emanowały. I 

właśnie tym lękiem, poczuciem niskiej wartości i wstydem przez lata 

nasiąkał jej syn.

- Nieświadomy przekaz może mieć aż taką siłę oddziaływania? Trudno w 

to uwierzyć, trudno to sobie nawet wyobrazić...

WE: Niestety, tak jest. Któregoś dnia pewien ojciec zauważył, że 

jego syn z wielkim zaangażowaniem wypisuje coś na marginesach 

książek. Myślał, że to notatki, przemyślenia, ale gdy w końcu 

sprawdził, co syn tak pilnie notuje, okazało się, że to same 

obscenia i ociekające seksem wulgaryzmy. Natychmiast przybiegł do 

mojej żony, która była szkolną wychowawczynią syna, z pretensjami 

pod tytułem, czego uczą w tej szkole. A gdy żona zaczęła mu 

tłumaczyć, że chłopak dorasta i przechodzi jakąś hormonalną burzę, 

która najwyraźniej nie znajduje innego ujścia, wykrzyczał oburzony: 

„Jaka burza hormonalna?! Jakie potrzeby seksualne?! Proszę pani, u 

nas w domu o seksie nawet się nie wspomina!”. Na co moja żona 

odpowiedziała mu: „No właśnie. Skoro państwo nie poświęcacie tej 

ważnej sferze życia najmniejszej uwagi, syn robi to za was. Wasza 

wyparta seksualność doszła do głosu w waszym dziecku”.

- Myślisz, że twoja żona miała rację?

WE: Jestem pewien, że trafnie oceniła sytuację. Wśród przykrych 

niespodzianek, które po czasie znajdujemy w walizce z napisem 

„dziecko”, najwięcej jest tego, czego się wypieramy i z czym boimy 

się skonfrontować.

- Wydaje mi się, że wiele niemiłych niespodzianek bierze się też z 

wzajemnego niezrozumienia intencji, z tego, że rodzice i dzieci w 

tej samej sytuacji często widzą coś zupełnie innego. I ta 

rozbieżność utrwala się przez lata.

AS: To prawda. Choć jedno drugiego nie wyklucza. Czasem dobre 

intencje rodziców są nieczytelne dla dzieci właśnie dlatego, że 

zaciemniają je komunikaty płynące z nieświadomości. Spróbuję to 

wytłumaczyć na konkretnej sytuacji. Kiedyś przyszli do mnie rodzice 

zaniepokojeni tym, co dzieje się z ich córką. Dziewczyna nagle z 

dobrej i miłej uczennicy zmieniła się w wulgarną, zaczepną i 

agresywną nastolatkę. Łamała z premedytacją wszelkie tabu, przy czym 

na jej ataki uskarżał się głównie ojciec. Wyznał mi, że zachowanie 

córki szczególnie go rani, bo zawsze starał się być wobec niej 

delikatny. Do tego stopnia, że z obawy, by jakoś jej nie urazić, 

trzymał się od niej na dystans. To mnie zastanowiło.

Poprosiłem o rozmowę ze zbuntowaną córką. I okazało się, że jej 

wersja wygląda zupełnie inaczej. Dziewczyna opowiadała głównie o 

tym, że ojciec nigdy jej nie zauważał, że zawsze był wobec niej 

obojętny. Ich relacja była podręcznikowym przykładem wieloletniego 

niezrozumienia.

- Czy można rozwiązać taki narosły przez lata konflikt?

AS: W tym konkretnym przypadku to się udało. Zaaranżowałem spotkanie 

ojca i córki w mojej obecności. Najpierw poprosiłem ojca, żeby 

opowiedział mi swoją wersję zdarzeń. Córka słuchała, a ojciec mówił: 

„Wie pan, gdy mi się urodziła dziewczynka, to szalałem z radości, bo 

bardzo chciałem mieć córkę. Ale wkrótce poczułem, że to nie taka 

prosta sprawa. Żona mnie strofowała, że źle ją trzymam, że jestem 

nie dość delikatny itp. Jak córka zaczęła dorastać, to już w ogóle 

nie miałem śmiałości do niej podejść. Chciałem mieć z nią dobry, 

serdeczny kontakt, ale nie wiedziałem, jak to się robi, bo w moim 

domu nie było za dużo serdeczności. Nie wiem czemu, ale zawsze bałem 

się kobiet, odczuwałem wobec nich skrępowanie. Nie wiedziałem więc, 

jak mam we właściwy sposób okazać córce miłość”.

Pamiętam, że słuchałem tego faceta i nagle kątem oka spostrzegłem, 

że dziewczynie lecą łzy. Po jakimś czasie, ciągle płacząc, przerwała 

mu i powiedziała: „Tato, ja też nigdy nie wiedziałam, jak ci 

powiedzieć, że cię kocham. Jak przychodziłam do ciebie na kolana, to 

się odsuwałeś albo udawałeś, że masz coś ważniejszego do roboty. 

Wiesz, jakie to było dla mnie przykre?”. W końcu oboje wybuchnęli 

płaczem i zaczęli sobie wyjaśniać trwające latami nieporozumienia. I 

wiem, że ta rozmowa była dla nich przełomem.

- Rozmowa jest dobra na wszystko?

AS: O ile jest szczera, uczciwa i uważna, to wiele może uzdrowić. I 

to jest mój postulat do rodziców: Pamiętajcie, ktoś musi być 

mądrzejszy, ktoś musi zainicjować taki kontakt. Nastolatek tego nie 

zrobi, bo nie wpadnie na pomysł, żeby poważnie porozmawiać z 

rodzicami. Raczej będzie się wściekał i buntował albo dusił złość w 

sobie.

WE: Kiedyś uczestniczyłem w grupie terapeutycznej dla dzieci i 

rodziców. To, co tam widziałem, świetnie pokazywało, jak wiele może 

zmienić dobra, otwarta rozmowa. Wszyscy uczestnicy tej grupy 

siedzieli w jednym kręgu. Kiedy rodzice mieli problem, terapeuta 

zapraszał ich na środek. Jeśli ten problem w jakiś sposób dotyczył 

dzieci, to zapraszał na środek także dzieci, ale w charakterze 

ekspertów. Wyglądało to tak, że rodzic mówił na przykład: „Nie 

rozumiem, dlaczego moja córka w określonych sytuacjach staje się 

krnąbrna i złośliwa”. Wtedy terapeuta zwracał się do „ekspertów” z 

pytaniem: „Czy ktoś z was potrafi to wyjaśnić?”. I dzieciaki 

tłumaczyły swoim ojcom i matkom, jak odbierają ich zachowania i 

jakie one wywołują w nich emocje. Potem sytuacja się zmieniała. 

Dzieci pracowały na środku nad swoimi problemami, a rodzice stawali 

się ekspertami. Zasadą wymiany zdań była równość, otwartość i 

szacunek. Efektów naprawdę można było pogratulować.

AS: Gdyby jedno z wielu tradycyjnych, sztywnych zebrań odbywających 

się w polskich szkołach przekształcono w spotkanie, na którym dzieci 

i rodzice zostaliby zachęceni do otwartej, przyjaznej komunikacji, 

byłby to milowy krok na drodze do budowania prawdziwego kontaktu 

między rodzicami i dziećmi.

WE: Tylko że takie spotkanie musiałby poprowadzić dobry terapeuta.

AS: Początkowo tak, ale szybko dałoby się do tego przygotować 

pedagogów. Nie święci garnki lepią.

- To może zapoczątkujecie w szkołach ruch inicjujący taki typ 

spotkań?

AS: Bardzo proszę. Gdyby jakaś szkoła zaprosiła mnie do siebie w 

takim celu, to poszedłbym z radością. Zresztą już kiedyś uczyłem 

nauczycieli porozumiewania się z klasą, stawiania problemów, 

rozwiązywania ich, zbierania pomysłów, partnerskiej dyskusji. I 

wszędzie, gdzie zaczęto stosować te zasady, z reguły zmniejszała się 

liczba problemów wychowawczych.

- Na czym polegają różnice między tradycyjnym podejściem a tym, co 

proponujesz?

AS: Weźmy np. często spotykaną w szkołach sytuację — ktoś kogoś 

uderzył. Jeśli wychowawca podejdzie do rozwiązania tego problemu w 

sposób dojrzały, to nie da uczniowi automatycznie nagany, tylko 

usiądzie z całą klasą i powie: „Mamy problem, nie wyjdziemy stąd, 

dopóki go nie rozwiążemy. Jakie macie propozycje?”.

Takie podejście z reguły sprawia, że problem zostaje rozwiązany. Nie 

odgórnie, przez jakąś „siłę wyższą”, ale w porozumieniu z dziećmi, w 

odwołaniu do ich poczucia odpowiedzialności, a nie tylko strachu 

przed represjami. W ten sposób można uzyskać więcej niż przez 

automatyczne wymierzenie kary.

WE: Tak można postępować z dziećmi, które osiągnęły już pewien wiek 

i dojrzałość.

AS: A ja jestem pewien, że nawet z bardzo małymi dziećmi można i 

warto tak rozmawiać. Kiedyś pracowałem w ten sposób z grupą 

ośmiolatków. Oczywiście, chwilami wyglądało to zabawnie, ale 

chwilami bardzo rzeczowo i poważnie. Chodziło o to, że pewien 

chłopiec z tej grupy dokuczał innym. Tak bardzo, iż w końcu rodzice 

zażądali relegowania go do innej szkoły. Wtedy właśnie zwołałem 

zebranie ośmiolatków i powiedziałem im: „Mamy problem. Kuba sprawia 

nam wszystkim kłopoty. Dorośli chcą go wyrzucić ze szkoły. Ale może 

nie jest to jedyne rozwiązanie, może razem znajdziemy lepsze?”. I 

poprosiłem dzieci, by przedstawiły mi swoje pomysły. Pierwszy 

brzmiał: „Trzeba uciąć Kubie łeb”, więc naturalnie cała klasa w 

śmiech. Ale ja spokojnie wziąłem kredę, zapytałem autora pomysłu o 

imię i zapisałem na tablicy: „Pomysł Maćka — uciąć Kubie łeb”. 

Jeszcze nie skończyłem pisać, gdy tenże Maciek mówi do mnie: „Niech 

pan tego nie zapisuje, przecież ja żartowałem”. A ja mu na to: „No 

wiesz, ja nie pytałem o żarty, tylko o pomysł, co zrobić z 

problemem, który chcemy tu wszyscy rozwiązać. Jak masz taki pomysł, 

żeby uciąć łeb Kubie, to w porządku, rozważymy go”.

Z tą wymianą zdań głupie żarty się skończyły, a zaczęły pojawiać się 

całkiem sensowne propozycje. Np. trzech chłopaków zaproponowało, że 

będą chodzić za Kubą i jak tylko zacznie robić coś głupiego, to go 

powstrzymają. Dyskutowaliśmy więc z dziećmi nad plusami i minusami 

m.in. takiego rozwiązania, które notabene stosuje się w leczeniu 

alkoholików. Ale najciekawsze było to, że w pewnym momencie wstał 

Kuba i powiedział, że sam potrafi się upilnować. Zapytałem go: „No 

dobra, to co proponujesz?”. A on na to: „Żeby skończyć zebranie, iść 

do domu i zobaczyć za tydzień, czy się poprawiłem”. I coś takiego 

się stało, że chłopak rzeczywiście się poprawił. Wtedy i 

wielokrotnie później przekonywałem się, że ten styl współpracy z 

dziećmi się sprawdza. Dzieci uwielbiają rozwiązywanie problemów w 

atmosferze powagi, ale i zabawy. Czują, że są traktowane serio, a 

jednocześnie mogą dać wyraz swojej fantazji, poczuciu humoru.

WE: Kolejny nasz postulat kierowany do rodziców powinien zatem 

brzmieć: Słuchajcie tego, co wasze dzieci mają wam do powiedzenia, 

zwłaszcza gdy dochodzi do trudnych sytuacji.

- Wierzycie, że z dzieckiem można porozmawiać jak z dorosłym również 

o tym, „dlaczego nam się nie układa”?

AS: Nie tyle można, ile trzeba. Inaczej w rodzinie nie będzie żadnej 

więzi. Albo więź będzie pozorna i wymuszona, co z czasem doprowadzi 

do coraz bardziej kuriozalnych i uciążliwych zachowań po obu 

stronach. Znam rodzinę, która z powodu kłopotów wychowawczych 

wynajęła detektywa do śledzenia córki, żeby dowieść jej w ten 

sposób, że wbrew temu, co twierdzi, schodzi na złą drogę. Tylko czy 

najistotniejsze w takiej sytuacji jest dowodzenie faktów?

WE: Słuchając tego, przypomniałem sobie spotkanie z pewną 

psychoterapeutką z Nowej Zelandii, która opowiedziała mi, jak oni 

radzą sobie z konfliktami na linii rodzice-dzieci. W ich metodzie 

ważne jest to, że wśród tubylców kobiety wciąż bardzo wcześnie, bo 

gdzieś około szesnastego roku życia, wychodzą za mąż i rodzą dzieci. 

Zostają więc babciami po trzydziestce, a prababciami po 

pięćdziesiątce. Psychoterapeuci mają zatem do dyspozycji kilka 

pokoleń i wykorzystują to w terapii rodzinnej. Kiedy przychodzą do 

nich rodzice ze sprawiającymi kłopot nastolatkami, terapeuci 

czekają, aż zbierze się kilka takich przypadków, i tworzą z nich 

kilkunastoosobową grupę. Rodziców sadzają w jednym pokoju, dzieci w 

drugim, oddzielonym od pierwszego weneckim lustrem. Rodzice pracują 

z terapeutami nad własnym dzieciństwem i swoimi problemami. A 

dzieci, za wiedzą rodziców, obserwują to. Okazuje się, że z reguły 

bardzo przeżywają problemy swoich ojców i matek. Płaczą nad nimi za 

lustrzaną szybą, współczują im, zaczynają rozumieć ich reakcje, 

intencje. Czasem widzą w swoich rodzicach samych siebie i swoje 

problemy.

Ale to nie koniec. Żeby pomóc rodzicom, terapeuci zapraszają potem 

dziadków tych dzieci i sytuacja się powtarza. Tyle że za szybą 

siedzą dzieci dziadków, czyli obecni rodzice. Ta metoda rodzi 

tolerancję i zrozumienie między pokoleniami i konsoliduje rodziny. 

Wychowanie dziecka może być więc okazją  do  remanentu we własnej 

walizce.

WE: Powinno być. Jak już mówiliśmy, zasada jest taka, że im bardziej 

rodzice są świadomi siebie i własnych uwarunkowań, tyn lepiej 

potrafią się komunikować ze swoimi dziećmi. Najlepszą radą dla 

rodziców jest więc rozwijanie świadomości samych siebie. Dlatego 

doświadczeni terapeuci kierują rodziców, którzy mają kłopoty 

wychowawcze z dziećmi, na ich własną terapię.

AS: Jakimś krokiem we właściwym kierunku jest też lektura książek, 

takich jak ta, i uczciwe przyjrzenie się swoim relacjom w rodzinie.

WE: Ale przeczytanie tej książki czy tysiąca innych niewiele da, 

jeśli nie pójdzie za tym jakaś zmiana. Dlatego rodziców, których 

coś, o czym tu mówiliśmy, poruszyło, zachęcam, by poszli dalej, by 

swoje kompetencje rodzicielskie rozwijali poprzez pracę nad sobą.

- Co mogliby zrobić ci, którzy chcieliby z twojej rady skorzystać?

WE: Na pewno pomocny jest udział w warsztatach terapeutycznych i 

treningach, gdzie można konfrontować się z własnymi doświadczeniami 

oraz doświadczeniem i opinią innych. Chciałbym bardzo wyraźnie 

podkreślić, że tego typu propozycje nie są skierowane do ludzi 

chorych, ale do ludzi poszukujących. Do tych, którzy chcą wiedzieć 

więcej i żyć sensowniej, a przy okazji mniej własnych ograniczeń i 

problemów przekazywać swoim dzieciom.

AS: Jeśli chcemy się rozwijać, wystrzegajmy się udawania, że 

jesteśmy nieomylni, idealni, nieskazitelni. Bo nikt z nas nie jest 

ideałem. A udawanie ideału wyklucza rozwój, a poza wszystkim jest 

żałosne.

WE: Oczywiście, dążenie do ideału jest zaletą. Ale przekonanie, że 

jest się ideałem, prowadzi najczęściej do utraty kontaktu z 

rzeczywistością, a w konsekwencji do wielu nieszczęść. Zamiast 

udawać idealnych i nieomylnych, pokażmy naszym dzieciom, że jesteśmy 

ludźmi, którzy poszukują, pracują nad sobą, próbują się zmieniać na 

lepsze, dostrzegają swoje własne wady i coś z tym robią. Jako 

rodzice mamy prawo być po ludzku bezradni i omylni. I to jest w 

porządku, o ile tylko potrafimy przyznawać się do błędów i wymawiać 

słowo „przepraszam”.

- Z tego, co powiedzieliście w tym rozdziale, wynika, że nawet jeśli 

będziemy wychowywać dziecko bardzo uważnie, to i tak czekają nas 

niespodzianki.

WE: Biorąc się za pakowanie walizki z napisem „dziecko”, musimy 

przyjąć do wiadomości, że nie jesteśmy w stanie skontrolować 

wszystkiego, co do tej walizki wkładamy. Twierdzenie, że jest 

inaczej, byłoby stawianiem sobie nierealistycznych wymagań. Ważne 

jest jednak, abyśmy nie uchylali się od odpowiedzialności za rzeczy, 

które w tej walizce nam się nie podobają. Bo wtedy ostatecznie 

tracimy szansę, by to, co szkodliwe, z niej usunąć.

AS: Można powiedzieć, że pakowanie walizki odbywa się 

niejednokrotnie w ciemnym pokoju. Ale trzymanie się zasad, o których 

tu mówiliśmy, na pewno zwiększa prawdopodobieństwo, że znajdzie się 

w niej więcej wartościowych rzeczy niż śmieci.

Wojciech Eichelberger i Andrzej Samson 

- to pionierzy polskiej psychoterapii. Obaj pracują w tym zawodzie 

już od ponad 30 lat. Ukończyli ten sam Uniwersytet Warszawski 

(Andrzej uczestniczył w pracy magisterskiej Wojtka, jako jedna z 

badanych przez niego osób). Mieli też wspólnego mistrza — Kazimierza 

Jankowskiego, jednego z największych autorytetów polskiej 

psychiatrii i psychoterapii lat 70-tych. Współtworzyli z nim 

pierwsze ośrodki psychoterapeutyczne w Polsce. Ich drogi zawsze się 

przeplatały. Dziś spotykają się najczęściej na konferencjach 

naukowych i wykładach. Wojtek współpracuje z Laboratorium 

Psychoedukacji, Andrzej prowadzi prywatną praktykę oraz szkolenia 

dla ludzi profesjonalnie zajmujących się wychowywaniem dzieci. Obaj 

są ojcami. Wojtek ma dwóch synów, Andrzej córkę. Choć każdy z nich 

wydał już wiele książek, DOBRA MIŁOŚĆ, czyli co robić by nasze 

dzieci miały udane życie to pierwsza, którą napisali wspólnie.

Anna  Sosnowska

- dziennikarka i romanistka. Pracowała m.in. w „Tygodniku 

Powszechnym”, Radiu Wolna Europa, redakcji Filmów Dokumentalnych TVP 

SA oraz magazynie Twój STYL.

Ostatnio pisze dla miesięcznika „Marie Claire”. Niedawno ukończyła 

roczny Program Edukacji Psychologicznej w zakresie psychoterapii i 

pomocy psychologicznej w Krakowskim Instytucie Terapii Gestalt. 

Marzy, by jeszcze kiedyś studiować psychologię  oraz być  rodzicem 

szczęśliwych dzieci.