plik

Polecamy nasze publikacje z tej serii:

M. Adamczyk

ŚWIADEK KORONNY. ANALIZA PRAWNO-KRYMINALISTYCZNA

K. Błeszyńska

REDAKCJA UTWORU W PRASIE DRUKOWANEJ
A OGRANICZENIE PRAW AUTORSKICH

J. Byrski

TAJEMNICA PRAWNIE CHRONIONA W DZIAŁALNOŚCI
BANKOWEJ

E. Strzępka-Frania

UMOWY O GENERALNE WYKONAWSTWO ROBÓT
BUDOWLANYCH

E. Mazurczak-Jasińska

ROZWIĄZANIE STOSUNKU PRACY Z MIANOWANIA

M. Salomonowicz

LICENCJE PATENTOWE I KNOW-HOW

M. Krakowiak

EGZEKUCJA PRZEZ ZARZĄD PRZYMUSOWY

www.sklep.beck.pl

Kup książkę

VII

Przedmowa

Niniejsza ksi¹¿ka stanowi zaktualizowan¹ wersjê mojej rozprawy dok-

torskiej. Powsta³a ona w ramach Europejskiego Kolegium Doktoranckiego
Uniwersytetów w Heidelbergu, Krakowie i Moguncji i zosta³a przyjêta do
obrony w Moguncji. Recenzentami byli profesorowie: Horst Konzen (Mo-
guncja) i Bogus³aw Gawlik (Kraków).

W pierwotnej formie rozprawa zosta³a opublikowana w jêzyku nie-

mieckim. Dla polskiej wersji zasadnicza struktura zosta³a zachowana. Opie-
ra siê ona na za³o¿eniu, ¿e dopiero gruntowna analiza zabezpieczeñ w po-
rz¹dkach prawa merytorycznego obu krajów daje podstawê do w³aœciwej
ich kwalifikacji w prawie kolizyjnym i okreœlenia ich skutków po przywo-
zie przedmiotu zabezpieczenia do kraju s¹siedniego.

Te obserwacje z kolej umo¿liwiaj¹ ocenê porównawcz¹ obu porz¹dków

prawnych.

Moje szczególne podziêkowania nale¿¹ siê t³umaczom: Tadeuszowi Kan-

torowi, Paulinie Ptak i Urszuli Vogt-Nesterowicz.

Kraków, czerwiec 2011 r.

Ulrich Ernst

Kup książkę

Wykaz skrótów

1. ród³a prawa
BGB ...................................... niemiecki kodeks cywilny z 18.8.1896 r.

(

Bürgerliches Gesetzbuch) (RGBl. 1896, s. 195)

eu.roz.u. .............................. rozporz¹dzenie Rady (WE) Nr 1346/2000

z 29.5.2000 r. w sprawie postêpowania
upad³oœciowego (Dz.Urz. UE L 160, s. 1)

HGB ...................................... niemiecki kodeks handlowy z 10.5.1897 r.

(

Handelsgesetzbuch) (RGBl. 1897, s. 219)

InsO ...................................... niemiecka ustawa – Prawo o niewyp³acalnoœci

z 5.10.1994 r. (

Insolvenzordnung) (BGBl. I,

s. 2866)

KM ........................................ ustawa z 18.9.2001 r. – Kodeks morski (t.j. Dz.U.

z 2009 r. Nr 217, poz. 1689 ze zm.)

KO .........................................

niemiecka ordynacja upad³oœciowa
z 10.2.1877 r. (

Konkursordnung) (RGBl. 1877,

s. 351)

Konwencja Bruksela-I ... rozporz¹dzenie Rady (WE) Nr 44/2001

z 22.12.2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawa-
nia orzeczeñ s¹dowych oraz ich wykonywania
w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz.
UE L 2001, Nr 12, s. 1)

Konwencja Rzymska ...... Konwencja o prawie w³aœciwym dla zobo wi¹-

zañ umownych, otwarta do podpisu w Rzy mie
19.6.1980 r. (wersja skonsolidowana: Dz.Urz.
UE C 2005 Nr 334, s. 1)

KPC ...................................... ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postêpowania

cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)

KRO ...................................... ustawa z 25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i opie-

kuñczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.)

KWU .................................... ustawa z 6.7.1982 r. o ksiêgach wieczystych

i hipotece (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361
ze zm.)

OrdPod ................................ ustawa z 29.8.1997 r. – Ordynacja podatkowa

(t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.)

Kup książkę

Wykaz skrótów

OWUU ................................. niemiecka ustawa z 9.12.1976 r. o ogólnych

warunkach umów (

Gesetz zur Regelung des

Rechts der Allgemeinen Geschäftsbedingungen)
(BGBl. I, s. 3317)

PPM z 1965 r. ..................... ustawa z 12.11.1965 r. – Prawo prywatne miê-

dzy narodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.)

PPM z 2011 r. ..................... ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne miêdzy-

narodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432)

PrBank ................................. ustawa z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe (t.j.

Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.)

PrLot ..................................... ustawa z 3.7.2002 r. – Prawo lotnicze (t.j. Dz.U.

z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.)

PrRzecz ............................... dekret z 11.10.1946 r. – Prawo rzeczowe (Dz.U.

Nr 57, poz. 319 ze zm.)

PrUp ..................................... rozporz¹dzenie Prezydenta Rzeczypospolitej

z 24.10.1934 r. – Prawo upad³oœciowe (Dz.U.
Nr 93, poz. 834 ze zm.)

PrUpN .................................. ustawa z 28.2.2003 r. – Prawo upad³oœciowe

i naprawcze (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361
ze zm.)

Rzym I ................................. rozporz¹dzenie Parlamentu Europejskiego

i Rady (WE) Nr 593/2008 z 17.6.2008 r. w spra-
wie prawa w³aœciwego dla zobowi¹zañ umow-
nych (Rzym I) (Dz.Urz. UE L Nr 177, s. 6)

TFUE .................................... Traktat z 9.5.2008 r. o funkcjonowaniu Unii

Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz.Urz.
UE C Nr 115, s. 47)

Traktat Amsterdamski ... Traktat z Amsterdamu z 2.10.1997 r. zmie-

niaj¹cy traktat o Unii Europejskiej, traktaty
ustanawiaj¹ce Wspólnoty Europejskie i niek-
tóre zwi¹zane z nimi akty (Dz.Urz. UE C 1997
Nr 340, s. 1)

UCC ...................................... amerykañski jednolity kodeks handlowy

(

Uniform Commercial Code)

Ustawa Zasadnicza ......... niemiecka ustawa zasadnicza z 23.5.1949 r.

(

Grundgesetz) (BGBl. s. 1)

u.w.BGB ............................... ustawa z 18.8.1896 r. wprowadzaj¹ca niemiecki

kodeks cywilny (Einführungsgesetz zum BGB)
(RGBl. 1896, s. 604)

VerglO ................................. niemieckie prawo uk³adowe z 26.2.1935 r.

(

Vergleichsordnung) (RGBl. I, s. 321)

Kup książkę

Wykaz skrótów

ZastRejU ............................. ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym

i rejestrze zastawów (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 67,
poz. 569 ze zm.)

ZPO ....................................... niemiecki kodeks postêpowania cywilnego

z 12.9.1950 r. (

Zivilprozessordnung) (BGBl.

1950, s. 455)

2. Organy i instytucje
BGH  ......................................   Trybuna³ Federalny
SA  ..........................................   S¹d Apelacyjny
SN  ..........................................   S¹d Najwy¿szy

3. Publikatory i czasopisma
AcP  ........................................   Archiv für die civilistische Praxis
Acta UWr  ............................   Acta Universitatis Wratislaviensis
BGBl.  ....................................  Bundesgesetzblatt
Gl.  ..........................................  Glosa
IPRax  ...................................   Praxis des Internationalen Privat- und Ver-

fahrens rechts

JuS  .........................................   Juristische Schulung
KPP  .......................................   Kwartalnik Prawa Prywatnego
KSP  .......................................   Karkowskie Studia Prawnicze
OSA  .......................................   Orzecznictwo S¹dów Apelacyjnych
Pal.  ........................................  Palestra
PB  ..........................................   Prawo Bankowe
PiP  .........................................   Pañstwo i Prawo
PN ..........................................   Przegl¹d Notarialny
PPH  .......................................   Przegl¹d Prawa Handlowego
Pr.Sp.  ....................................   Prawo Spó³ek
PS  ...........................................   Przegl¹d S¹dowy
RGBl.  ....................................   Reichsgesetzblatt
Rej.  ........................................  Rejent
SC  ..........................................   Studia Cywilistyczne
SP  ...........................................   Studia Prawnicze
SI  ............................................   Studia Iuridica
Wok.  .....................................  Wokanda
ZBB  .......................................   Zeitschrift für Bankrecht und Bankwirtschaft
Zb.Orz.  .................................   Zbiór Orzeczeñ
ZEuP  .....................................   Zeitschrift für Europäisches Privatrecht

Kup książkę

Czêœæ pierwsza – Wprowadzenie

§ 1. Podstawy zabezpieczeñ

na rzeczach ruchomych

A. Historyczne korzenie

I. Ukszta³towanie siê zabezpieczeñ w prawie rzymskim

Zabezpieczenia kredytowe wystêpuj¹ce we wspó³czesnym pra-

wie prywatnym, zarówno w Niemczech, jak i w Polsce, maj¹ wspól-
ne korzenie w prawie rzymskim. Dla przedstawienia g³ównych
zagadnieñ dogmatycznych pomocne okazaæ siê mo¿e nakreœlenie
rozwi¹zañ rozwiniêtych przez rzymskich prawników.

Kto udziela drugiemu po¿yczki, ponosi ryzyko, ¿e d³u¿nik

po¿yczonej sumy nie zwróci. Zadaniem pañstwa i jego s¹downictwa
jest pomoc w wyegzekwowaniu roszczenia wierzyciela wzglêdem
d³u¿nika o zwrot, nawet przy zastosowaniu si³y.

Sposobem egzekucji wyroków ju¿ w okresie przedklasyczne-

go prawa rzymskiego by³o przekazywanie maj¹tku d³u¿nika za-
rz¹d

cy, który nastêpnie sprzedawa³ poszczególne przedmioty

i z uzyskanej kwoty zaspokaja³ wierzyciela

. W sytuacji, gdy suma

wierzytelnoœci wszystkich uprawnionych przewy¿sza³a kwotê uzy-
skan¹ z likwidacji zajêtego maj¹tku d³u¿nika, pojedynczy wierzyciel
móg³ nie uzyskaæ ca³kowitego zaspokojenia swojej wierzytelnoœci.
W interesie d³u¿nika, jak równie¿ ca³ego systemu gospodarcze-
go le¿a³o jednak, aby kredyt zosta³ udzielony, przyk³adowo celem
umo¿liwienia rozpoczêcia dzia³alnoœci gospodarczej. Z tego te¿ po-
wodu kszta³towa³y siê ró¿ne mo¿liwoœci, które mia³y zabezpieczyæ
wierzyciela na wypadek niewyp³acalnoœci d³u¿nika. Temu celowi
s³u¿y³a instytucja porêczenia, w ramach której porêczyciel, czyli oso-
ba trzecia, zobowi¹zywa³ siê wzglêdem wierzyciela do zaspokojenia

A. Dêbiñski, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2003, § 48,

s. 126 i n.

Kup książkę

Czêœæ pierwsza – Wprowadzenie

w razie potrzeby wierzytelnoœci zamiast d³u¿nika

. Kredytodawca

móg³ w takim przypadku w razie potrzeby staraæ siê o zaspokojenie
swojej wierzytelnoœci z maj¹tku porêczyciela.

Obok takiej formy zabezpieczenia osobistego, strony transak-

cji kredytowych poszukiwa³y tak¿e sposobów, które pozwala³y na
to, aby przedmioty z maj¹tku d³u¿nika „zarezerwowaæ” dla wierzy-
ciela, tak aby ich wartoœæ przys³ugiwa³a mu w ramach egzekucji na
zasadzie pierwszeñstwa przed innymi wierzycielami. Pocz¹tkowo
jedynym tytu³em prawnym na rzeczach ruchomych, takich jak
nieruchomoœci, by³a w³asnoœæ. Aby ustanowiæ na rzeczy zabezpie-
czenie, d³u¿nik musia³ przenieœæ na wierzyciela w³asnoœæ tej rze-
czy, w nastêpstwie czego stawa³a siê ona prawnie niedostêpna dla
innego wierzyciela. Dla przeniesienia w³asnoœci mo¿liwe by³o wy-
branie jednego z dwóch istniej¹cych w czasach przedklasycznych
formalnych sposobów:

mancipatio albo in iure cessio

. Wierzyciel,

którego uzasadniony interes ogranicza³ siê tylko do zaspokojenia
siê w razie nie nadejœcia p³atnoœci z wartoœci rzeczy, otrzymywa³ ra-
zem z w³asnoœci¹ pozycjê prawn¹ wykraczaj¹c¹ poza swoje upraw-
nienie z tytu³u wierzytelnoœci. Uzyskiwa³ on w ten sposób uniwer-
salne prawo do rozporz¹dzania danym przedmiotem w dowolny
sposób, móg³ on, np. przenieœæ w³asnoœæ na osobê trzeci¹, podczas
gdy d³u¿nik pozbawiony by³ tej mo¿liwoœci

. Wierzyciel móg³ tak¿e

domagaæ siê wydania rzeczy od innych osób, o ile nie by³y one
uprawnione wzglêdem niego do posiadania, np. gdyby wynaj¹³
im tê rzecz. Zgodnie z celem, jaki strony ³¹czy³y z przeniesieniem
w³asnoœci, wierzyciel nie powinien jednak korzystaæ z mo¿liwoœci
swobodnego rozporz¹dzania przedmiotem zabezpieczenia, lecz po-
winien siê zobowi¹zaæ do przeniesienia w³asnoœci z powrotem na
rzecz d³u¿nika po sp³acie. W przeciwnym razie wierzyciel móg³,
o ile zosta³o to wczeœniej uzgodnione z d³u¿nikiem, dan¹ rzecz
zatrzymaæ (tzw.

lex commissoria). W przypadku takich porozumieñ

d³u¿nik ponosi³ jednak ryzyko wiêkszej straty w postaci przedmiotu
zabezpieczenia, którego to wartoœæ przewy¿sza³a wysokoœæ d³u¿nej
po¿yczki.

Z tego te¿ powodu bardzo wczeœnie zaczêto unikaæ tego typu

porozumieñ i w ich miejsce ustalono, ¿e wierzyciel móg³ przenosiæ

M. Kaser, Das Römische Privatrecht, t. 1, § 108 I. 1, München 1971, s. 457.

A. Dêbiñski, Rzymskie prawo, § 104, s. 254.

Kup książkę

§ 1. Podstawy zabezpieczeñ na rzeczach ruchomych

w³asnoœci dalej, aby z uzyskanej kwoty uzyskaæ zaspokojenie d³ugu.
Poniewa¿ wierzyciel zgodnie z porozumieniem z d³u¿nikiem nie
powinien wykorzystywaæ w³adztwa prawnego nad rzecz¹ przy s³u-
guj¹cego po przeniesieniu w³asnoœci, o ile w³adztwo to prze kra-
cza³o jego potrzeby wynikaj¹ce z zabezpieczenia, korzysta³ on z pra-
wa w³asnoœci powierniczo. Instytucja przeniesienia w³asnoœci jako
zabezpieczenie kredytowe okreœlana by³a jako

fiducia cum credito-

re, umowa zaœ pomiêdzy wierzycielem a d³u¿nikiem dotycz¹ca spo-
sobu obchodzenia siê z przew³aszczanym przedmiotem

pactum fi-

duciae

W wyniku dalszego rozwoju prawo rzymskie dosz³o do uzna-

nia, ¿e pe³ne prawo do rzeczy, czyli w³asnoœæ, ze wzglêdu na swo-
je zró¿nicowane funkcje, mo¿e byæ uwa¿ane za podzielne i mo¿liwe
do przydzielenia ró¿nym osobom. W ten sposób ukszta³towa³y siê
jeszcze w czasach republiki tzw. ograniczone prawa rzeczowe. Jako
zabezpieczenie kredytowe s³u¿y³ zastaw (

pignus)

. D³u¿nik móg³

udzieliæ go kredytodawcy i jednoczeœnie zachowaæ w³asnoœæ danej
rzeczy. W ten sposób wierzyciel stawa³ siê uprawnionym do zaspo-
kojenia swojej wierzytelnoœci z danego przedmiotu, w razie zaleg³ej
p³atnoœci. Do tego czasu d³u¿nik móg³ rozporz¹dzaæ przedmiotem
zastawu. Zbyteczne sta³o siê zatem przenoszenie w³asnoœci celem
zabezpieczenia; w czasach klasycznych wysz³o ono z u¿ycia razem
z form¹ przew³aszczenia

mancipatio

. Zastaw by³ skutecznie usta-

nowiony, w sytuacji, gdy w³aœciciel razem z wierzycielem postano-
wi³ o tym w porozumieniu o zastawie (

conventio pictionis). Zastaw

mia³ charakter akcesoryjny, tzn. powstawa³ i istnia³ tylko wówczas,
gdy istnia³a wierzytelnoœæ wymagaj¹ca zabezpieczenia, wygasa³
wraz z zaspokojeniem owej wierzytelnoœci, bez koniecznoœci od-
dzielnego porozumienia stron

Na wypadek nie wywi¹zania siê d³u¿nika ze zobowi¹zania

mo¿liwe by³o, jako forma zaspokojenia, zawarcie porozumienia, na
podstawie którego wierzyciel zbywa³ przedmiot zastawu i z uzy-
skanej kwoty zatrzymywa³ czêœæ odpowiadaj¹c¹ wysokoœci jego

Fontes Iuris Romani Antejustiniani III, Nr 92;

M. Kaser, Das Römische, t. 1, § 109,

s. 460 i n.

O powstaniu i terminologii – por.

M. Kaser, Das Römische, t. 1, § 108 II, s. 458

i n. z dalszymi wskazaniami.

M. Kaser, Das Römische, t. 2, Munchen 1977, § 250 II, s. 313.

H. Honsell, Römisches Recht, 5. wyd., Berlin, Heidelberg 2002, § 24 III, s. 76;

M. Kaser, Das Römische, t. 1, § 110 II. 1. c), s. 465.

Kup książkę

Czêœæ pierwsza – Wprowadzenie

wierzytelnoœci. W póŸniejszym okresie uznano takie szczególne
porozumienie pomiêdzy stronami za zbyteczne, poniewa¿ upraw-
nienie wierzyciela do sprzeda¿y przedmiotu zastawu w przypad-
ku braku p³atnoœci ze strony d³u¿nika poczytywano za zawarte
ju¿ w porozumieniu ustanowienia zastawu

. Uzgodnienia o prze-

padku przedmiotu zabezpieczenia w myœl wspomnianego

fidu-

cia lex commissoria zakazane zosta³y przez cesarza Konstantyna
ze wzglêdu na ochronê d³u¿nika

. Kolejn¹ mo¿liwoœci¹ by³o to,

i¿ d³u¿nik móg³ pozwoliæ wierzycielowi na korzystanie z przed-
miotu zastawu i pobieranie z niego po¿ytków, które nastêpnie za-
liczane by³y na poczet zabezpieczonej wierzytelnoœci (tzn.

pactum

antichreticum)

. Najwiêksz¹ pewnoœæ co do tego, ¿e przedmiot za-

stawu s³u¿y³by zaspokojeniu wierzytelnoœci, w przypadku braku
wywi¹zania siê d³u¿nika ze zobowi¹zania, wierzyciel mia³ wówczas,
gdy przedmiot ten zosta³ mu przekazany przez d³u¿nika ju¿ w mo-
mencie ustanowienia zastawu (tzw. zastaw rêczny). Nie by³o to jed-
nak praktykowane w sytuacji, gdy w grê wchodzi³o zabezpieczenie
czynszu dzier¿awnego uiszczanego przez dzier¿awców ziemi. Jeœli
dzier¿awca przekazywa³by wydzier¿awiaj¹cemu, jako swojemu wie-
rzycielowi, inwentarz gospodarczy, czyli ruchomy maj¹tek w for-
mie rzeczy wniesionych w celu gospodarowania (

invecta et illata)

ju¿ w chwili ustanowienia zastawu, pozbawia³by siê jednoczeœnie
mo¿liwoœci uzyskania dochodu, pozwalaj¹cego na sp³atê czynszu.
Dlatego te¿ stanowiono prawa nieposesoryjne, czyli takie, przy
których przedmiot zastawu nie by³ przekazywany wierzycielowi
od samego pocz¹tku, lecz pozostawa³ przy d³u¿niku, który dziêki
temu móg³ z danego przedmiotu w dalszym ci¹gu korzystaæ. Jeœli
d³u¿nik nie zwraca³ zgodnie z zawartym porozumieniem udzie-
lonej po¿yczki, wówczas musia³ wydaæ przedmiot zastawu wie-
rzycielowi

. Do tego momentu by³o mo¿liwe, aby d³u¿nik ustana-

wia³ na danej rzeczy kolejne zastawy. Konkurencja pomiêdzy nimi
rozwi¹zywana by³a zgodnie z zasad¹, ¿e zastawnik ustanowione-
go póŸniej zastawu móg³ zaspokoiæ siê z przedmiotu zastawu do-

Digesta 13, 7, 6.

Codex Theodisianus 3, 2, 1.

Digesta 20, 1, 11; A. Dêbiñski, Rzymskie prawo, § 104, s. 258 i n.

Digesta 20, 2, 4; 20, 6, 14.

A. Dêbiñski, Rzymskie prawo, § 104, s. 256; M. Kaser, Das Römische, t. 1, § 111

III, s. 471.

Kup książkę

§ 1. Podstawy zabezpieczeñ na rzeczach ruchomych

piero po zaspokojeniu siê zastawów wczeœniejszych

. Ta zasada

pierwszeñstwa praw wczeœniejszych obowi¹zywa³a tak¿e w odnie-
sieniu do egzekucji: kwota uzyskana ze spieniê¿enia przedmiotu za-
stawu przys³ugiwa³a do wysokoœci zabezpieczonej wierzytelnoœci
zasadniczo temu wierzycielowi, którego zastaw jako pierwszy zosta³
ustanowiony, tylko ewentualna nadwy¿ka przys³ugiwa³a dalszym
wierzycielom

. Dla rozró¿nienia pomiêdzy zastawem rêcznym i za-

stawem nieposesoryjnym, ten drugi okreœlany by³ jako

hypotheca

Wierzyciel móg³ domagaæ siê wydania przedmiotu zabezpiecze-

nia celem zaspokojenia nie tylko od d³u¿nika, ale tak¿e od osób
trzecich, które uzyska³y faktyczne w³adztwo nad dan¹ rzecz¹ albo
w skutek utraty jej przez d³u¿nika, albo poprzez przekazanie jej
przez d³u¿nika, nieznana by³a wówczas mo¿liwoœæ nabycia w dobrej
wierze od nieuprawnionego

W póŸniejszym okresie przyjmowano w pewnych przypadkach

powstanie zastawu nieposesoryjnego, bez potrzeby zawierania spe-
cjalnego porozumienia, tak np. by³o w wy¿ej wspomnianej sytuacji
wniesienia ruchomego inwentarza przez dzier¿awcê ziemskiego

Zastawiane by³y nie tylko pojedyncze przedmioty, lecz tak¿e, cza-

sami w jednym akcie, zastawiano ca³y maj¹tek d³u¿nika (tzw. hipote-
ka ³¹czna)

. W nastêpstwie tego, d³u¿nik nie móg³ oferowaæ ju¿ swo-

jego maj¹tku jako skutecznego zabezpieczenia dalszych po¿yczek.
W okresie schy³kowego antyku wielokrotnie zarz¹dzano, aby przy
egzekucji tak¿e prowadzonej z przedmiotów zastawu okreœlone
wie rzytelnoœci mia³y pierwszeñstwo, np. wierzytelnoœci pañstwa

Z tego te¿ powodu prawo zastawu utraci³o na atrakcyjnoœci dla kre-
dytodawców, a sam obrót kredytowy zosta³ ogólnie zahamowany

Codex 8, 17, 3.

N. Benke, F.S. Meissel, Übungsbuch zum Römischen Sachenrecht, 5. wyd., Wien

2006, XII. L, s. 168 i n.;

A. Dêbiñski, Rzymskie prawo, § 104, s. 259 i n.; H. Honsell,

Römisches, § 25 IV, s. 79.

Institutiones 4, 6, 7; Digesta 13, 7, 9, 2. Szerzej o pojêciu i ewentualnych helle-

nistycznych przyk³adach – por.

M. Kaser, Das Römische, t. 1, § 108 przyp. 8, s. 459

i § 110 I, s. 463.

W. Hromadka, Das Faustpfandprinzip, Wien 1972, s. 24 i n. Nabywca w dobrej

wierze ma jeszcze mo¿liwoœæ zasiedzenia – por.

W. Hinz, Die Entwicklung des gutgläu-

bigen Fahrniserwerbs in der europäischen Rechtsgeschichte, ZEuP 1995, s. 398 i n.

Digesta 20, 2, 4. N. Benke, F.S. Meissel, Übungsbuch, XII.K. (s. 166 i n.); A. Dêbiñski,

Rzymskie prawo, § 104 (s. 256 i n.);

M. Kaser, Das Römische, t. 2, § 251 I., s. 315 i n.

N. Benke, F.S. Meissel, Übungsbuch, XII.J., s. 163 i n.

N. Benke, F.S. Meissel, Übungsbuch, XII.L., s. 172 i n.

M. Kaser, Das Römische, t. 2, § 250 I., s. 312 i n. oraz § 251 I. 4, s. 316.

Kup książkę

Czêœæ pierwsza – Wprowadzenie

Podsumowuj¹c, nasuwaj¹ siê nastêpuj¹ce stwierdzenia: ju¿

w czasach rzymskich stosowane by³o pos³ugiwanie siê rzecz¹ w ce-
lach zabezpieczenia kredytu

. Pocz¹tkowo prawn¹ konstrukcj¹

by³o przeniesienie w³asnoœci (przew³aszczenie), gdy¿ w³asnoœæ
by³a wówczas jedynym prawem rzeczowym. Otrzymuj¹cy zabez-
pieczenie uzyskiwa³ w ten sposób wykraczaj¹c¹ poza jego potrzeby
pozycjê, zobowi¹zywa³ siê jednak w umowie powierniczej zawartej
z d³u¿nikiem do nieskorzystania z owej pozycji tak d³ugo jak d³u¿nik
nie bêdzie zalega³ ze sp³at¹ d³ugu. W póŸniejszym okresie mo¿na
by³o zrezygnowaæ z przew³aszczenia na zabezpieczenie dziêki temu,
¿e wraz z zastawem powstawa³o akcesoryjne ograniczone prawo
rzeczowe, które chroni³o wierzyciela w zakresie, jaki wymagany
by³ dla zabezpieczenia jego wierzytelnoœci oraz pozwoli³o zostawiæ
prawo do rozporz¹dzania przedmiotem – w³asnoœæ u d³u¿nika.
Zarówno dla

fiducia, jak równie¿ dla zastawu normalnym sposo-

bem zaspokojenia wierzyciela by³o zaspokojenie z dochodu uzy-
skanego ze spieniê¿enia przedmiotu zabezpieczenia. Definitywny
przepadek na rzecz wierzyciela by³ wprawdzie znany, uznawano to
jednak za zbyt ryzykowne dla d³u¿nika i w póŸniejszej fazie zabro-
niono jego stosowania.

II. Prawo zabezpieczeñ na rzeczach ruchomych

w XVIII i XIX w. Zasada zastawu rêcznego

oraz nabycie w dobrej wierze

Zasady ukszta³towane w prawie rzymskim zachowa³y swoj¹

wa¿noœæ wraz z jego szerokim rozpowszechnieniem na kontynencie
europejskim a¿ do czasów nowo¿ytnych. W celu zabezpieczenia sto-
sowano zarówno zastaw z przeniesieniem posiadania na wierzycie-
la (zastaw rêczny), jak równie¿ zastawy nieposesoryjne (hipoteki).
W pierwszej po³owie XVIII w. zaczêto jednak dostrzegaæ jako proble-
matyczne to, ¿e nieposesoryjny zastaw nie by³ postrzegalny dla osób
trzecich. Ktoœ, kto naby³ jakiœ przedmiot lub pozwoli³ ustanowiæ
wzglêdem siebie zastaw na danej rzeczy, móg³ siê obawiaæ, ¿e ci¹¿y
ju¿ na niej zastaw, którego wierzycielowi przys³uguje uprawnienie
do spieniê¿enia rzeczy celem zaspokojenia w³asnej wierzytelnoœci

Rozwój od przeniesienia pe³nego prawa w celu zabezpieczenia do mo¿liwoœci

ustanowienia zastawu odnosi³ siê nie tylko do rzeczy, lecz równie¿ do innych przed-
miotów, w szczególnoœci wierzytelnoœci, które nie bêd¹ jednak przedmiotem dalszych
rozwa¿añ – por.

A. Dêbiñski, Rzymskie prawo, § 104, s. 258.

Kup książkę

§ 1. Podstawy zabezpieczeñ na rzeczach ruchomych

i równoczeœnie mo¿e on odebraæ ten przedmiot póŸniejszemu na-
bywcy lub wierzycielowi. Ryzyko to stanowi³o utrudnienie w obro-
cie dobrami oraz niekorzystnie odbija³o siê na ca³okszta³cie rozwo-
ju gospodarczego. Jako wyjœcie z tej sytuacji upatrywano w zakazie
ustanawiania umownych zastawów, które nie by³yby powszech-
nie znane (czyli zawieranych w tajemnicy). Z tego powodu w wie-
lu miejscach, np. w Prusach od 1722 r.

, uznawano jako dozwolone

tylko takie ustanowienie zastawu na rzeczach ruchomych, przy któ-
rym przedmiot zastawu przekazywany by³ wierzycielowi (tzw. za-
sada zastawu rêcznego)

. D³u¿nik traci³ bowiem w ten sposób

bezpoœrednie posiadanie rzeczy, móg³ on j¹ ewentualnie zaoferowaæ
kolejnemu wierzycielowi, celem ustanowienia dalszego zastawu lub
po prostu j¹ zbyæ, tylko po z³o¿eniu sprawozdania dotycz¹cego pier-
wotnego zastawu.

Przestrzeganie zasady jawnoœci zabezpieczeñ rzeczowych nie

musia³o oznaczaæ automatycznego odejœcia od nieposesoryjnych za-
stawów. Istnia³a mo¿liwoœæ zarz¹dzenia o koniecznoœci wpisania za-
stawu do rejestru publicznego, przyk³adowo dla nieruchomoœci wy-
magany by³ wpis do ksi¹g wieczystych, tak aby dziêki temu mo¿na
by³o pozostaæ przy hipotece w sensie zastawu nieposesoryjne-
go. Natomiast przy rzeczach ruchomych niemo¿liwe by³o (i jest)
ca³kowite wykazanie obci¹¿eñ w rejestrze, lecz co najwy¿ej wpisy-
wanie takich przedmiotów, na których ustanowiono zastaw. W ka¿-
dym b¹dŸ razie niewykonalne, ze wzglêdu na ówczesne mo¿ liwoœci
techniczne, by³o stworzenie ogólnego rejestru, który móg³ by byæ
powszechnie udostêpniany do wgl¹du na ca³ym obszarze pañstwa.
O ile od XIX w. takie rejestry by³y wprowadzane, ogranicza³y siê
one pocz¹tkowo do okreœlonych kategorii przedmiotów, np. in-
wentarzu zak³adów rolnych. Inne mo¿liwoœci ujawnienia zastawu,
jak za³¹czenie do przedmiotu zastawu pozostawionego u d³u¿nika
stosownego znaku, by³y tylko wówczas skuteczne, gdy d³u¿nik by³
uczciwy i oznaczenia zastawu nie usun¹³.

Równie¿ zastaw rêczny nie móg³ ca³kowicie zapobiec temu, ¿e

d³u¿nik oferowa³ jako przedmiot zastawu rzecz, która ju¿ do nie-
go nie nale¿a³a. D³u¿nik móg³ bowiem posiadaæ przedmioty, któ-
re przyk³adowo wzi¹³ od osoby trzeciej w najem, co jednak¿e nie

Ordynacja hipoteczno-upad³oœciowa z 4.2.1722 r. (

Hypothec- und Concurs-Ord-

nung), cyt. za W. Hromadka, Faustpfandprinzip, s. 51.

W. Hromadka, Sicherungsübereignung und Publizität, JuS 1980, s. 89, 91.

Kup książkę