Literatura wobec stanu wojennego 1982–1989
Proza
Stan wojenny zniesiono formalnie w 1983 , ale w kulturze trwał on przez całe lata 80.
Podobnie jak w obyczajach, tak i w literaturze powróciły martyrologiczne, romantyczno-okupacyjne konwencje, ale i okupacyjny folklor: piosenka , dowcip, satyra;
Najwybitniejsze utwory powstawały wówczas, gdy ich autorzy potrafili się wyrzec martyrologicznych konwencji, czarno-białych schematów lub tez zdołali je twórczo przekształcić. Do takich utworów należą:
Przywracanie porządku S. Barańczaka – pisany już w Ameryce – skomponowany jako chór głosów z kraju, słyszanych przez radio, ale i na nastawione na inną częstotliwość ucho poety;
Raport z oblężonego Miasta Zbigniewa Herberta (Paryż 1983) –poemat wpisujący doświadczenie stanu wojennego w historiozoficzny porządek jeszcze jednej zakończonej klęską insurekcji, która jest moralnym zwycięstwem. Herbert umieszcza stan wojenny w planie historycznym: 17 września, wywózki, Katyń. Jest to wprawdzie odległy już historyczny rodowód, lecz stąd wywodzi się potwór, a stan wojenny w sposób oczywisty objawia jego naturę. „Raport…” prowadzi do walki do upadłego, do postawy straceńczego sprzeciwu. I w tych prostych i stanowczych nakazach i straceńczej bezwzględności trafił w stan ducha krajowego pospolitego ruszenia.
Kabaret Kici Koci Mirona Białoszewskiego (1985) – odwołując się do mechanizmów właściwych dowcipowi okupacyjnemu , doskonale pokazuje absurdalność sytuacji, kiedy to ludowa władza wypowiada wojnę swojemu ludowi; przynosi zresztą też uogólnienia historiozoficzne , tyle ,ze nie wzniosłe, a komiczne. W dialogu zatytułowanym Wybuch stanu (!) czytamy: „w Polsce zawsze były trzy stany :przedwojenny, wojenny i powojenny.”
Prozę stanu wojennego charakteryzuje – znany z lit. emigracyjnej – rozkwit gatunków autobiograficznych , dokumentalnych, eseistycznych.
Ciśnienie historycznej chwili, zaangażowanie pisarzy w walkę polityczną, chęć utrwalenia na gorąco więziennych i „internowanych” przeżyć – wyjaśniają powstanie takich utworów jak :
Z notatnika stanu wojennego Andrzeja Szczypiorskiego (1989)
Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego (1982-1984)
Najciekawsze artystycznie jednak były te testy, które podejmowały stylizacyjną grę z autobiograficzną konwencją, mieszały kompozycję powieściową z dokumentarną jak np.
„łże-dzienniki” Konwickiego quasi-pamiętniki, do których należą Pamflet na siebie, Wschody i zachody księżyca, Zorze wieczorne, Nowy świat i okolice, Kalendarz i klepsydra – porównywane do Dziennika Witolda Gombrowicza.
Rozmowy polskie latem ’83 J. M. Rymkiewicza
Stan po zapaści J. Bocheńskiego
Rok w trumnie i CDN Romana Bratnego - w pierwszej z nich mamy wyjątkowego narratora – aktora, skazanego na 25 lat więzienia za zbrodnię pospolitą, który akurat w 1980 roku ma przerwę w odbywaniu kary.
Poezja
Na początku stanu wojennego uruchomiono tzw. drugi obieg. Twórczość tego okresu to przede wszystkim poezja. Odnowiło to poetykę katastroficzną, która jest wyraźnie
widoczna w utworach dwóch poetów krakowskich :
Bronisława Maja
Jana Polkowskiego tom Ogień
- ich poezja nawiązywała do poezji Miłosza i Herberta
- ich katastrofizm dotyczy jednak tylko tragizmu dziejów i sytuacji Polski , która skazuje nasz kraj na zagładę ( nie mówi o kryzysie europejskiej kultury)
- łączy nakaz moralnego bohaterstwa , Herbertowej wierności przegranej sprawie z religijną kontemplacją świata – oznacza to poszukiwanie wiary oraz docieranie do istoty zjawisk pozahistorycznych (natura, wieczne pierwiastki ludzkiej egzystencji)
Zwrot ku problematyce metafizycznej charakteryzuje też ewolucję poetów należących do pokolenia ’68.
Adam Zagajewski w zbiorze esejów Solidarność i samotność (Paryż 1986) zastanawia się nad niebezpieczeństwami politycznego zaangażowania sztuki :
- walka z totalitaryzmem nie powinna się ograniczać do jego negacji, a więc postawy antytotalitarnej
- totalitaryzmowi należy przeciwstawiać wizję świata pełnego, na który składa się wiele rzeczywistości i sprzecznych pierwiastków (obok solidarności jest też samotność)
Ryszard Krynicki – tom Niepodlegli Nicości (1988)
- patriotyczne pojęcie niepodległości otrzymuje znaczenie moralnej cnoty ludzi , którzy walczą o filozoficznie rozumiany sens bytu