WIELKIE KSIĘSTWO LITEWSKIE (1385 – 1795):

Geneza:

• Podbicie przez wielkich książąt litewskich rozległych terytoriów: od ziem nadbałtyckich, śródlądowych terenów wschodnich Słowian, po Morze Czarne (XIII – XIV w.),

• Aneksja obszarów pozostawionych po mongolskim najeździe na Ruś Kijowską,

• Wilno zastąpiło Kijów jako ośrodek prawosławnej cywilizacji słowiańskiej

• Jogaiła – wielki książę litewski oraz pan i dziedzic Rusi przyjął propozycję polskiej szlachty (usatysfakcjonowanej faktem, iż uda się uniknąć Habsburga na tronie) i wziął za żonę dwunastoletnią królewnę Jadwigę, tym samym przyjmując polską koronę,

• Unia w Krewie w 1385 r.: połączenie ziem litewskich z Polską (korzyści dla Jagiełły: silna baza do ekspansji na wschód, silna obrona przed Zakonem Krzyżackim, nowe źródło przywilejów dla Jagiełły i jego potomków),

• Skutki chrztu Jagiełły: wprowadzenie katolicyzmu do kraju w większości prawosławnego -> stworzenie kulturowej więzi pomiędzy Litwą a chrześcijańską Europą; chrzest umożliwił Moskwie występowanie jako obrońca Cerkwi prawosławnej.

• Jagiełło miał możliwość wyboru pomiędzy Polską a prawosławnym księstwem moskiewskim (w 1382 r. wydał nawet zgodę na poślubienie córki Dymitra Dońskiego i przejście na prawosławie, jednak niosłoby to za sobą niekorzystne następstwa: prawosławie nie obroniłoby Litwy przed najazdem Zakonu Krzyżackiego, który uważał tę religię za herezję, poza tym faworyzowałoby słowiańskich bojarów na Litwie, przewyższających liczebnie
  i kulturowo bałtycki litewski ród Jagiellonów.

• Kiedy w Polsce wyniesiono język rodzimy do rangi języka literackiego (zamiast łaciny), wyparł on język ruski (oraz miejscowy) z Litwy; w renesansie szlachta Polski i Litwy posługiwała się tym samym językiem, co sprzyjało stworzeniu jednego narodu.

Aktywność polityczna:

• Unia lubelska 1569 r.: utworzenie Rzeczpospolitej Obojga Narodów (republika szlachecka), szlachcice litewscy dołączyli do odtąd wspólnego parlamentu, brali także udział w elekcji. Litwa zachowała własne tytuły, administrację, skarb, kodeks prawny
  i armię.

• Specyficzne rozwiązanie kwestii religii: litewska szlachta w XVI w. w większości przeszła na kalwinizm. Po jednym pokoleniu protestantów zaś, rodziny niegdyś prawosławne przechodziły na katolicyzm,

• 1579 r. – otwarcie akademii jezuickiej w Wilnie w celu walki z protestantyzmem,

• Unia z 1385 r. – Jagiełło jako „wielki książę litewski, pan i dziedzic Rusi”, 1449 r., traktat pomiędzy Polską i Litwą a księstwem moskiewskim, te pierwsze występują jako Ruś, a to drugie Moskiewszczyzną, zdobycie Konstantynopola przez Turków w 1453 r., księstwo moskiewskie jako siedziba Cerkwi prawosławnej zaczęło głosić duchowe i polityczne roszczenia, że jest dziedzicem Bizancjum i spadkobiercą Rusi Kijowskiej, co usprawiedliwiało toczone przez księstwo moskiewskie ze swymi pobratymcami, wschodnimi Słowianami z Litwy, której wielcy książęta od stulecia uważali się za spadkobierców książąt kijowskich. Dlatego też dążenie księstwa moskiewskiego do stania się Rusią popchnęło Litwę ku Polsce.

• Wielkie klęski Rzeczpospolitej Obojga Narodów w XVIII w. (zapoczątkowane w wieku XVII przez powstanie na Ukrainie): nie udało się ustanowić podatkowych ani militarnych podstaw nowoczesnej władzy, wolna elekcja nie służyła interesom Rzeczpospolitej -> królowie mniej troszczyli się o dobro RP, mało prawdopodobne było też to, że królowie obcego pochodzenia będą chcieli uporać się z trudnościami polskiej polityki, przywileje polskiej i litewskiej szlachty ułatwiały Moskwie możliwość szkodzenia polityce RP (jeden przekupiony poseł wystarczył, by uniemożliwić przejście jakiejkolwiek ustawy), car Piotr I Wielki skorumpował RP,

• 1772 – I rozbiór RP, próba ratowania państwa poprzez wprowadzenie Konstytucji 3 maja z 1791 r., która traktowała polską i litewską szlachtę jako jeden naród polityczny, znosiła zasadę jednomyślności w głosowaniu parlamentarnym, próbowała także stworzyć nowoczesną, scentralizowana republikę, co przyczyniło się do drugiego rozbioru w 1793, powstanie kościuszkowskie, zakończone klęską wybuchło w 1794r., po nim nastąpił ostatni rozbiór (1795 r.),

• Carska Rosja za rządów Katarzyny II stopniowo anektowała niemal całe Wielkie Księstwo Litewskie: Połock 1772 r., Mińsk w 1774 r. i 1795 r. Wilno; Rosja wchłaniała także mówiące po polsku elity oraz chłopów, a także miasta zamieszkiwane główne przez Żydów,

• Próby zreformowania judaizmu i życia społecznego Żydów -> dopiero pod koniec XIX w. pojawiło się coś na kształt świeckiej polityki żydowskiej ,

• 1803 r. car Aleksander I reaktywował wileńską szkołę jezuitów jako uniwersytet
  z językiem polskim jako językiem wykładowym (co ciekawe, 1/3 studentów Uniwersytetu Wileńskiego przyłączyła się do Napoleona w 1812 r.),

• Tak, jak dla romantyków z zachodniej i środkowej Europy, rewolucja francuska
  i Napoleon zniszczyli starą Europę, tak dla Mickiewicza i polskich romantyków była to nadzieja, iż stary ład zostanie odbudowany; Mickiewicz uważał, że Litwa może przywrócić do życia całą Rzeczpospolitą.

• Pomiędzy rosyjską klęska w wojnie krymskiej (1856 r.) a zniesieniem pańszczyzny przez cara Aleksandra II (1861 r.) część litewsko – polskiej szlachty potajemnie rozwiązywała problem kwestii poddaństwa , ku satysfakcji zarówno właścicieli ziemskich, jak i chłopów. Jakub Gieysztor prowadził kampanię mającą na celu przekonanie litewskich szlachciców, by uwolnili swoich chłopów zanim uczyni to car(sukces jedynie w skali lokalnej, na Litwie jako takiej szlachta przegapiła swoją okazję) ; Gieysztor prowadził spiskową działalność wspólnie z Konstantym Kalinowskim – w trakcie powstania obiecywał chłopom ziemię zwracając się do nich w ich języku (białoruskim); Antoni Mackiewicz walczył natomiast
  o ponowne ustanowienie Wielkiego Księstwa Litewskiego w tymczasowym związku
  z Polską; w 1863 r. wszyscy trzej starali się nakłonić chłopów by dla własnego dobra wzięli udział w walce, wiedzieli jednak, że włościanie pojmą znaczenie przywrócenia państwa.