plik

MIROSŁAW NAGIELSKI (Warszawa)

SPOŁECZEŃSTWO WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO

W TRAKCIE WYPRAW JANUSZA RADZIWIŁŁA

PRZECIWKO KOZAKOM (1649-1651)

Wyprawy hetmana polnego lit. Janusza Radziwiłła przeciwko Kozakom z lat

1649-1651 mają już bogatą historiografię. Zagadnieniami głównie od strony ich orga

nizacji, przebiegu i skutków zajmowali się bowiem tak historycy polscy: H. Wisner

W. Biernacki

, K. Bobiatyński

, A. A. Majewski

, J. J. Drescik

, M. Nagielski

jak ukra

ińscy: J. Mycyk

, I. Kondratiewa

, W. Stepankowa

czy białoruscy jak S. A. Czaropka

Artykuł powstał w ramach badań grantu nad korespondencją wojskową J. Radziwiłła (nr 11H

12 017481).

Wisner H.

Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648-1655 // Rocznik Białostocki. T. XIII.

Warszawa, 1976. S. 62-63;

Ibid.

Janusz Radziwiłł 1612-1655. Warszawa, 2000. S. 91-153.

Biernacki W.

Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648-1649. Zab

rze, 2006;

Ibid.

Łojów 31 lipca 1649. Działania wojenne na Litwie w latach 1648-1649. Zabrze, 2014.

Bobiatyński K.

W cieniu Beresteczka. Udział armii litewskiej w działaniach militarnych prze

ciwko Kozakom w 1651 roku// Przegląd Historyczno-Wojskowy. R. 14/3 (245). 2013. S. 7-29.

Majewski A. A.

Zdobycie Pińska przez wojska litewskie w listopadzie 1648 roku // Studia

z dziejów wojskowości. T. 2. Białystok, 2013;

Ibid.

Pod Lojowem i Białą Cerkwią. Działania armii

litewskiej przeciw Kozakom w latach 1648-1651 // Mówią Wieki. 2011. 1.

Drescik J. J.

Kampanie wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego przeciw powstaniu Chmielnic

kiego w rysunkach Abrahama van Westervelta // Muzealnictwo wojskowe. T. VII. Warszawa, 2000.

Nagielski M.

Batalia łojowska (31 lipca 1649) w świetle diariusza kancelaryjnego hetmana po

lnego litewskiego Janusza Radziwiłła // Theatrum Humanae Vitae. Studii na poszanu Natalii Jako-
wenko / ред. кол.: Білоус H. [та ін.]. Київ, 2012. С. 371-388;

Ibid.

Diariusz kancelaryjny hetmana

litewskiego Janusza Radziwiłła jako źródło do dziejów W. Ks. Lit. w połowie XVII wieku // Z dziejów
staropolskiego pamiętnikarstwa. Przekroje i zbliżenia / pod red. P. Вогка. Kraków, 2012. S. 223-235;

Ibid.

Wkład militarny Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie walk z powstaniem kozackim

B. Chmielnickiego w 1648-1651 // Lietuvos didziosios Kunigaikstijos istorijos ir tradicijos fenome-
nai: Tautu atminties vietos. Vilnius, 2013. S. 152-170.

Мицик Ю.

олковник

лля

Голота і битва під Загалєм 1649 р. // Albaruthenica. Студії

з  історії  Білорусі.  Київ,  2009.  С.  158-180.  Tenże  wydał 2  tomy źródeł do  powstania B. Chmielnic
kiego  z  lat  1648-1652,  gdzie  znajdujemy  wiele  akt  ilustrujących  działania  wojsk  J.  Radziwiłła  prze
ciwko  Kozakom  w  dobie  jego  wypraw  łojowskich;  zob.  Джерела  з  історії  Національно-визвольної

війни українського народу 1648-1658 рр. Т. 1-2 /упорядн.: Ю. Мицик. Київ, 2012-2013.

Кондратьев І.

Битва під Лоєвим 1649 р. // Сіверянський літопис. 2014. № 4. С. 3-16.

Степанков В.

Велике князівство Литовське у політичних планах Богдана Хмельницько

го (1648 - перша половина 1649 рр.) // Ukraina Lithuanica: студії з історії Великого князівства

Литовського. Т. 1. Київ, 2009.

Чаропка С.

Лоеўшчына пад час казацка-сялянскай вайны 1648-1651 гг. // Гісторыя Лоеўскай

зямлі. Факты. Каментарыі: матэрыялы Міжнар. навук.-практ. канф., прысвеч. 500-годдзю ўтва-

рэння г. п. Лоеў, 20 кастрычніка 2005 r. / рэдкал.: С. А. Чаропка (адказны рэдактар), А. А. Макуш-
нікаў, В. А. Міхедзька;

Яго ж.

Палескі паход Януша Радзівіла 1649 г. // БГЧ. 2011. №1. С. 15-22.

382

oraz wielu innych. Większość prac odnosi się do wojennych wydarzeń w dobie walk
z powstańcami B. Chmielnickiego, a w szczególności zwycięskich batalii J. Radzi
wiłła nad Kozakami pod Łojowem tak w 1649 jak w 1651 r. Znacznie mniejszą uwa
gę przykładano do logistycznego zabezpieczenia działań wojennych przez J. Radzi
wiłła, wykładu społeczeństwa litewskiego w organizację obu wypraw łojowskich czy
wreszcie postawy mieszczan miast i miasteczek dorzecza Prypeci objętego powsta
niem, którzy po woli i niewoli przechodzili na stronę powstańców.

Zagrożenie ze strony powstańców dla W. Ks. Lit. miało już miejsce w 1648 r.,

gdy pułkownicy koząccy zajęli wiele miast i grodów Czernihowszczyzny, m. in. Sta-
rodub  oraz  przy  pomacy  mieszczan  opanowali  Mozyrą,  Rzeczycę,  Homel,  Turów
Czy Łojów. Zagiągi: prywatne K. L. Sapiehy podkanclerzego lit. i chorągwie powia-
towe.nie  radziły  sobię  zpowstańeami  tyrn  bardziej  że  hetman  polny  lit.  J.  Radziwiłł
przebywał  na  sejmie  konwokacyjnym.  Dopiero  wę  wrześniu  1648  r.  hetman  przybył
na  tereny  objęte  powstaniem,  organizując  nowe  zaciągi

. W październiku 1648 r.

oddziały  strażnika  lit  Hrehorego  Mirskiego  odzyskały  Pińsk  ale  przy  dużych  stra
tach  jego  mieszkancow  na  co  uskarżał  się  A.  I.  Radziwiłł  w  swym  pamiętniku.
"Nasze  litewskie  wojsko  odebrawszy  Kozakom  śiłą  Pińsk  po  14  dniach,  pozostawiło
w  moim  starostwie  większe  niż  oni  szkody  i  spustoszenia...  podłożono  ogień  pod

miasto, który strawił nowo wymurowaną świątynię Towarżystwa Jezusowego, kole

gium,  a  wreszcie  i  kościół  św.  Francisżka.  14  000  ludzi,  młodych  i  starców,  zabito,
pobrano  ogromne  lupy.  Swawola  żołnierzy,  tym  się  nie  zadowalając,  na  dziesięć  ty
godni  założyła,  obóz  w  Motelu  miescie  pińskim,  i  tam  jak  wróg  gnębiła  poddanych
nie  oszczędzając  ani  ludżi,  ani  sprzętu  chłopów.  Do  tego  wreszcie  się  posunęli,  że
złupiwszy  miasto  i  powiat,  bez  powoda  brali  w  niewolę  kobiety  ze  szlacheckich
dóbr»

. Oskarżał za te gwałty kanclerz lit. hetmana J. Radziwiłła swego bratanka,

który "leżał w Brześciu, nie wiem, na co chory", pozwalając żołnierzom na takowe

ekscesy także w innym mieście pińskim Nobłu, gdzie «na prawie trzy tygodnie za

łożono obóz który do ostatka udręczył biednych poddanych"

. Kanclerz oskarżał

J. Radziwiłła ó bezczynność wobec dalszych postępów wojsk powstańczych jesienią

1648 r. Wówczas Kozacy (oddziały płka Matwieja Hładkiego) zdobyli Kobryń a na

stępnie Brześć Litewski, o czym pod datą 20 X 1648 r. donosił w swym diariuszu
A. S. Radziwiłł

Sytuację pogarszał fakt, że w wielu wypadkach mieszczanie i pospólstwo przy

łączali się do rebelii, otwierając bramy przed powstańcami. Dla przykładu 25 X tr.
"pospólstwo" miasta pińskiego uczyniwszy konspiracyą z Kozakami i rebelją zdra
dliwą przeciwko władzy Królów Ichmościów Rzeczypospolitej i wszystkim zwierzch-

Wisner H. Janusz Radziwiłł 1612-1655. S. 98—106; por. Biernacki W. Łojów 31 lipca 1649.

S. 50-54.

Radziwiłł A. S. Pamiętnik o dziejach w Polsce / oprać. A. Przyboś, R. Żelewski. T. III. Warsza

wa, 1980. S. 158.

Ibidem.

"Tymczasem dotarły wieści, że Brześć Litewski wzięty przez Kozaków i złupiony, wielu za

konników pomordowanych, także kanonik łucki [Samuel] Łaszcz, dobra sprofanowane i kościoły po
gwałcono"; Ibid. S. 126.

383

nościom, urzędom i przełożeństwom, przyjąwszy Kozaków za panów swych»,

wpuszczając mołojców M. Hładkiego w mury miejskie

. Trudno się zatem dziwić,

że chorągwie pod komendą H. Mirskiego, K. L. Sapiehy czy Jerzego Karola Hlebo

wicza nie odróżniały powstańców od pospólstwa tak z miast czy wsi, którzy przyłą

czali się do Kozaków i wycinały tak jednych jak drugich. O masowym przechodze
niu poddanych tak z dóbr pańskich jak królewskich świadczą konfessaty jeńców,

którzy wpadli w ręce oddziałów litewskich tak w 1648 jak 1649 r.

Największą cenę

płacili jednak mieszkańcy miasteczek dorzecza Prypeci. Przykładem walki o odzys
kanie Mozyrza, bronionego przez powstańców pod komendą płka Michnenki. Dnia

10 lutego 1649 r. książę J. Radziwiłł z wojskiem litewskim podszedł pod miasto,

domagając się poddania grodu i ofiarując łaskę mieszczanom. W krwawym sztur
mie miasto zdobyło, a wodza kozackiego wbito na pal. Jak pisał w swym pamiętni

ku Filip Kazimierz Obuchowicz: «...w Mozyrze, bronili się potężnie (Kozacy. -

M. N).

Dobyci przez szturm, wszyscy z gminem miejskim pod szablę poszli i mia

sto spalone zostało”

. Grabież płonącego miasta trwała dwa dni, a «otrąbiono

w wojsku, aby się żaden nie ważył pod gardłem do Mozyru jechać i czeladź posyłać,
gdzie żaden nie posyłał przez dwa dni»

. Bogusław Kazimierz Maskiewicz prezen

tował stanowisko towarzystwa chorągiewnego mocno rozżalonego na księcia, który

sam zgarnął największe łupy. Gdy 13 lutego otrąbiono, że żołnierze mogą już jechać
do miasta «na zdobycz, ale nie było po co, bo cokolwiek było, wszystko na księcia

wyrabowano, ostatek dragonija [Ottenhauza] i piechota [Juszkiewicza] pobrała...
I nie mieliśmy nic zdobyczy, jeśli tylko kuny przywiózł, sadło jakie: a cyna, miedź,
srebro, złoto, pieniądze etc. wszystko to na księcia poszło»

Los Pińska i Mozyrza skutkował poddaniem się mieszczan Bobrujska, którzy

22 lutego otworzyli bramy przed wojskiem J. Radziwiłła. «Mieszczanom jednak nie
wszystko przebaczył książę. Gospody też na chorągwie porozpisawszy, kazano cho
rągwiom iść do miasta, gdzieśmy stali trzy dni» pisał w swym pamiętniku В. K. Mas
kiewicz

. Wojsko cierpiało jednak głód; stąd hetman rozłożył je na leża zimowe;

tym bardziej że 24 lutego komisarze na czele z A. Kisielem wojewodą bracławskim

zawarli rozejm z B. Chmielnickim do «zielonych świątek ruskich» (22 V 1649 r.).

Chorągwie rozłożono w okolicach Rohaczewa, Rzeczycy i Zahala a hetman udał się
do Słucka, gdzie przyjął posła kozackiego płka Maksyma Nestorenkę

Nieudana kampania sił koronnych pod wodzą Jana Kazimierza zakończona pod

pisaniem układu Zborowskiego była związana z brakiem współdziałania z siłami

Za: Biernacki W. Łojów 31 lipca 1649. S. 64.

Zob. konfessaty 4 schwytanych powstańców z 10 VII 1649 r.: Мицик Ю. Полковник Ілля

Голота і битва під Загалєм 1649 р. С. 175-176.

Pamiętniki Filipa, Michała і Teodora Obuchowiczów (1630-1707) У pod red. A. Rachuby. War

szawa, 2003. S.234.

Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów / oprać. A. Sajkowski. Wrocław,

1961. S. 264.

Ibid.

Ibid. S. 265-266. Na pal wbito Poddubskiego i 8 innych powstańców, ścięto 40 a 270 odrąbano

prawą rękę. Biernacki W. Łojów 31 lipca 1649. S. 164-165.

Wisner H. Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648-1655. S. 73.

384

litewskimi,  które  wzięły  udział  w  kampanii  1649  r.  ale  nie  wykonały  uderzenia  na
Kijów, czego domagał się monarcha. Na całą kampanię tr. kładą się cieniem stosun
ki  hetmana  lit.  J.  Radziwiłła  z  monarchą,  który  pośrednio  wpływał  na  stan  przygo
towań  armii  litewskiej  do  nowej  wyprawy  przeciwko  Kozakom.  Jan  Kazimierz  za

żądał  od  J.  Radziwiłła  aby  oddał  cześć  sił  zaciężnych  pod  komendę  hetmana  w.  lit.
Janusza  Kiszki,  który  miał  wzmocnić  siły  królewskie  idące  na  Ukrainę.  Tenże  jed
nak  zrezygnował  z  komendy  i  gładzę  nad  wojskiem  litewskim  przekazał  młodsze

mu  koledze.  Królowi  jednak  udało  się  osłabić  siły  litewskie  podporządkowane
J.  Radziwiłłowi.  W  kampanii  Zborowskiej  wzięły  bowiem  udział:  pułk  jazdy  brze
skiej  Feliksa  Tyszkiewicza,  (400  koni);  kompania  dragonii  (150  ludzi)  kanclerza
A

S. Radziwiłła oraz duży pułk podkanclerzego lit. K. L. Sapiehy (1300-1500 ludzi)

Stąd choć na papierze siły J. Radziwiłła liczyły, 6 tysiecy w obozach pod Rzeczycą,

Rohaczewem i Zahalem pad Prypecią miał zaledwie połowę żołnierzy; stąd wezwał
hetman ordynansami chorągwie powiatowe szląchty aby kierowały się do głównego
obozu wojsk litewskich pod Rzeczycę,

Już nocą z 16/17 czerwca 1649 r. Kozacy pod wodzą płka Ilii Hołoty uderzyli na

chorągwie Władysława Wołłowicza pod Zahalem i mimo, że zostali rozbici to Lit
wini ponieśli duże straty

. Także uderzenie płka Piotra Głowackiego na pułk hetmańskj

pod Rzeczycą dowodzony przez strażnika lit. H. Mirskiego nie powiódł się

Relację

sukcesów własnych żołnierzy nad I. Hołotą złożył J. Radziwiłł królowi,

podkreślając  iż  «nieprzyjaciela  wielka  częsć  a  jako  udają  pięćset  błotami  uszło,  insi
polegli.  Legło  ieh  jako  mi  towarzysz  ten  afirmanter  powiedział  ze  w  sześciu  kurha
nach  zwłócząć  ich  naliczyli  szesnaście  set  kilkadziesiat  trupa  okrom  tych,  którzy  po
błotach  i  lasach  doganiając  położono,  między  nimi  i  ten  pułkownik  Hołota,  którego

w okopie postrzelonego w pół znąłezionó»

. Stale narzekał książę na brak prochu

i innych potrzeb wójennych. Na prośbę płka Donoway'a wysłał mu J. Radziwiłł ordy-

nas aby więźniów mu odsyłał i «beczkę prochu... oszczędzajcie bo i u nas go omal,
także olowu cetnar i lontów buntów 15»

. W kolejnym liście do króla hetman uskar

żał  się  na  żły  stań  wojska  i  kłopoty  z  aprowizacją;  pisał,  iz  «...w  obozie  tu  trafiłem
na  ciężki  głód  i  penurią  srogą,  którą  wojsko  cierpi  w  tak  nędznym  i  wygłodzonym
stojąc  kraju»

. Jednoczenie wobec nasilających się buntów hetman obsyłal ordy-

nansami miasta i grody leżące w dorzeczu Prypeci aby dotrzymały wierności JKMci
i Rzeczypospolitej. Taki uniwersał

łipca wysłał do Mozyra i poddanych włości

Zob. komput łudzi pod Zborowem

Relacje wojenne z pierwszych lat walk polśko-kozackich

powstania Bohdana Chmielnickiego okresu «Ogniem i Mieczem» 1648-1651 / oprać. M. Nagielski.
Warszawa, 1999. S. 327—330.

Zob. rejestr postrzelanych i zabitych w bitwie zahalskiej w diariuszu kancelaryjnym J. Radzi

wiłła: AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 10-19.

Biernacki W. Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648-1649.

S. 117-118.

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 26-28. J. Radziwiłł do JKMci w Kazimierzowej Słobodzie

28 VI 1649;

Ibid. K. 30v. J. Radziwiłł do płka Donoway’a z obozu 21 VI 1649.

Ibid. K. 40-41. J. Radziwiłł do Jana Kazimierza z obozu pod Rzeczycą З VII 1649.

385

mozyrskiej, aby pamiętając na ostatnie tragiczne wydarzenia dotrzymali wiary i chęt

nych do służby wojennej wyprawili pod komendę Otroszki Szenczenka, który do

jego obozu ciągnie

. J. Radziwiłł oczekiwał posiłków tak od szlachty poszczegól

nych powiatów litewskich jak aprowizacji od burmistrzów i rajców miast, które mog
ły posiadać większe zapasy żywności. Stąd wysyłał z obozu rzeczyckiego uniwersa

ły, domagając się wsparcia tak w ludziach jak w aparaturze wojennej do walki

z Kozakami

. Do Rzeczycy 13 lipca przybył poseł królewski, przywożąc ordynas

JKMci aby J. Radziwiłł uderzył na Kijów, co znacznie utrudniłoby sytuację B. Chmiel

nickiego, którego główne siły znajdowały się na teatrze koronnym

Hetman 18 lipca wyruszył z Rzeczycy, kierując się na Łojów. Tu 31 lipca doszło

do bitwy z 15 tysięcznym zgrupowaniem kozackim pod komendą M. Krzyczew-

skiego. Kozacy zostali rozbici, a straty kozackie szacowano od 3 do 7 tysięcy ludzi

Zwycięstwo nie przyszło Litwinom łatwo, a straty sił własnych J. Radziwiłła szaco
wano na kilkuset zabitych i rannych, a także wiele koni

. Już po bitwie 3 sierpnia do

obozu hetmana dotarła poczta wileńska, a w niej list od KJMci i kanclerza kor.

J. Ossolińskiego, monarcha, idąc na odsiecz oblężonych w Zbarażu ponownie żądał
od J. Radziwiłła aby ruszył na Kijów; pisał bowiem: «...przeście wojska naszego

z Uprz. Waszą będącego za Prypeć i wtargnięcie w Kijowskie województwo gniaz
do tych buntowników ciężkie i straszne bydź musi, cośmy często Uprz. Waszej

w listach naszych intimowali, żądając abyś jako najprędzej tę przestrogę i wolą na
szą chciał exequi»

Armia litewska była osłabiona ale zdolna do prowadzenia dalszych działań. Brak

jednak było prochu, a transporty zaopatrzenia nie nadchodziły z Bychowa i Mohyle

wa.  Przez  cały  okres  kampanii  1649  r.  występowały  kłopoty  z  aprowizacją  wojska
i  brakiem  prochu,  amunicji.  W  listach  do  magistratów  J.  Radziwiłł  prosił  o  dostar
czanie  żywności  dla  wojska,  ale  nie  odnosiło  to  żadnego  skutku

. Także listy do

obywateli poszczególnych województw i powiatów W. Ks. Lit. aby szlachta w ramach

wystawianych rot powiatowych wsparła wojsko litewskie pozostało bez odzewu

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 65. J. Radziwiłł do mieszczan Mozyra z obozu pod Rzeczycą

9 VII 1649;

Zob. uniwersały J. Radziwiłła do starosty orszańskiego Hrehorego Druckiego Horskiego i do

burmistrza Mohylewa z obozu rzeczyckiego 7 VII 1649; Ibid. K. 55-56.

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 150-150 v. Jan Kazimierz do J. Radziwiłła.

Bitwa pod Lojowem 31 VII 1649 r. ma bogatą literaturę: piszą o niej m. in.: Perejaslawskij O.

Łoiw.  Kalisz,  1935;  Wisner  H.  Działalność  wojskowa  Janusza  Radziwiłła.  S.  76-77;  Komuda  J.  Wy
prawa  łojowska  Janusza  Radziwiłła  w  1649  r.  //  Staropolska  sztuka  wojenna  XVI-XV1I  wieku  /  pod  red.
M.  Nagielskiego.  Warszawa,  2002.  S.  115-129;  Biernacki  W.  Powstanie  Chmielnickiego.  S.  189-222;

Ibid. Łojów 31 lipca 1649. S. 251-322; Мицик Ю. Полковник Ілля Голота і битва під Загалєм 1649 р.

С. 150-158.

Biernacki W. Łojów 31 lipca 1649. S. 318-319.

Jan Kazimierz do J. Radziwiłła z Krasnegostawu 20 VII 1649; AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36.

K. 141—142. J. Ossoliński do tegoż z Krasnegostawu 20 VII 1649; Ibidem.

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 209—209v. J. Radziwiłł do wójtów, ławników i mieszczan m.

Homla z obozu pod Rzeczycą 11 IX 1649 (po zakończonej kampanii).

Zob. ordynanse J. Radziwiłła sygnowane z obozu pod Łojowem З VIII 1649; Ibid. K. 160-161.

386

Dnia  19  lipca  1649  r.  hetman  wysłał  list  do  wojewody  trockiego  Mikołaja  Abraha-
mowicza  aby  nie  tylko  pojawił  się  w  obozie  ze  swym  regimentem,  ale  także  «pro
chów  racz  WM.  MMP.  Jako  najwięcej  przywozić  lub  przysłać,  bo  te  które  mam  za

dwie okazje wynidą»

. W przedeniu niemal bitwy z Kozakami J. Radziwiłł pisał do

podkomorzego bracławskiego [Stefana Czetwertyńskiego-Światopełka] aby «miesz

czan [Rzeczycy] wszytkich podejrzanych, u których prochy i rynsztunki zatajone
znaleziono kaź WM. przywieść z sobą»

. Z kolei w odpowiedzi na list rtm. Jana

Falęckiego, który prosił o nadesłanie prochu, którego kompania nie posiada, hetman
pisał, iż «prochu beczek dwie przez P. Pawłowicza posłałem, którego trzeba pilno

oszczędzać i według potrzeby zażywać»

. Wielce wymowny jest list woj. trockiego

M. Abrahamowicza do J. Radziwiłła tłumaczący się z nie nadesłania dział i prochu.

Jak pisał «zatargowany we Gdańsku proch po dziś dzień leży, a ja go nie mam czym
zapłacić». Jedyny ratunek widział wojewoda w ściągnięciu prochów ze Smoleńska:

«0 prochu tu już żadnego inszego sposobu nie masz tylko go z Smoleńska zasiądź

jakżem ja już wyprawił i pewienem że nie omieszkałby ten proch spłynąć do By-

chowa, tak żeby równo z regimentem moim stanąłby WKsMci w obozie; idzie tylko

o to, żeby mię słuchać chciano, zaczym WKsMsć przełóż też authoritatem suam

i racz do JMPana wojewody [Jerzego Karola Hlebowicza], który tam teraz jechał
napisać aby nie scrupulowano w tym a wydano sto ośmdziesiąt cetnarów prochu
i ołowiu, gdyż jeszcze tam iusta portis prochu na tej fortecy zostaje»

Wydaje się zatem, że kłopoty związane z brakiem prochu i amunicji nie były

wydumane a rzeczywiście ich brak był jednym z głównych powodów wstrzymania

dalszych działań wojennych przez J. Radziwiłła. Stąd hetman, nie znając rzeczywis
tej sytuacji na teatrze koronnym (tragicznej sytuacji oblężonych w Zbarażu) podjął

decyzję wstrzymania dalszych działań. W liście do króla z 3 sierpnia pisał, iż zmu
szają go do tego następujące przyczyny:

- brak kontaktu z siłami koronnymi A. Firleja kasztelana bełskiego;

- fatalne zaopatrzenie sił litewskich po bitwie łojowskiej;

- kończenie się 3 ćwierci borgowej na opłacenie wojska;
- konieczność zabezpieczenia granic W. Ks. Lit. przed Kozakami.

W liście do króla z 3 sierpnia stwierdzał wprost, iż gdyby batalia potrwała dłu

żej «ea victo hoste uczyniłby victorem, kiedy trzech beczek prochu więcej przy arma

cie już nie zostało»

. Zdania nt. decyzji J. Radziwiłła są podzielone jednak rację ma

W. Biernacki wskazując, ze wobec otoczenia tak sił zbaraskich jak królewskich pod
Zborowem B. Chmielnicki mógł zbędne oddziały przerzucić na teatr litewski. Nawet

zajęcie Kijowa nie poprawiłoby sytuacji wojsk koronnych w kampanii 1649 r. Odmowa

ACAD. AR. Dz. IV. Sygn. 36. K. 94. J. Radziwiłł do woj. trockiego M. Abrahamowicza z obozu

pod Rrzeczycą 19 VII 1649.

Ibid. K. 96. J. Radziwiłł do podkomorzego bracławskiego z obozu pod Lojowem 29 VII 1649.

Ibid. K. 99-100.96-97 J. Radziwiłł do J. Falęckiego z obozu pod Lojowem 29 VII 1649.

Ibid. K. 153-155. M. Abrahamowicz do J. Radziwiłła, «który autentyk sam odesłany jp. pod

kanclerzemu przez kozaka jego die 13 augusti 1649.

Ibid. K. 147. J. Radziwiłł do Jana Kazimierza z obozu pod Lojowem З VIII 1649.

387

kontynuowania działań zaostrzyła konflikt pomiędzy monarchą a hetmanem polnym
lit

. Dla J. Radziwiłła najważniejszą kwestią było zabezpieczenie granic W. Ks. Lit.

przed  rozszerzaniem  się  powstania  kozackiego.  Do  buntującego  się  chłopstwa  przy
łączało  się  mieszczaństwo  Homla,  Mozyra,  Rzeczycy  i  innych  miast  a  także  drobna
szlachta  ruska,  co  ukazywało  nabrzmiałe  konflikty  społeczne  nie  tylko  na  Litwie

ale w całej Rzeczypospolitej.

Swe stanowisko podtrzymał hetman w kolejnym liście do króla z 12 sierpnia,

ponownie utrzymując iż bez logistycznego zabezpieczenia działań nie mógł konty
nuować wyprawy przeciwko Kozakom

. Na odpowiedź nie musiał czekać długo. Jan

Kazimierz wbrew zdaniu hetmana zażądał odeń aby nie lokował wojska w staro
stwach: Słonimskim, wołpieńskim, luboszańskim i rohaczewskim, gdyż są one prze

znaczone dla żołnierzy K. L. Sapiehy, którzy wzięli udział w kampanii Zborowskiej
u jego boku

. Słusznie hetman uważał, iż oddziały K. ,L. Sapiehy winny otrzymać

chleb tam gdzie walczyły, tj. w Koronie, a nie uszczuplać konsystencji dla wojska
litewskiego. Podsumowując jednak działania sił litewskich w 1649 r. przeciwko Ko

zakom  hetman  mógł  być  zadowolony,  gdyż  wobec  bolesnych  porażek  wojsk  koron
nych  jego  osiągnięcia  kontrastowały  z  osiągnięciami  Koroniarzy.  Nie  miał  jednak
J.  Radziwiłł  przeciwko  sobie  połączonych  sil  kozacko-tatarskich  a  jedynie  powstań
cze  pułki  kozackie  słabiej  uzbrojone  ®d  sił,  które  na  teatr  koronny  wyprowadził
B. Chmielnicki.

Rok 1650 to walka J. Radziwiłła na komisji wileńskiej o wypłatę zaległego żoł

du dla wojska litewskiego, które zrezygnowało z 9 ćwierci, kontentując się 5-ma

Brak  porozumienia  z  B.  Chmielnickim  zaowocował  postanowieniami  sejmu  walne
go  (5  XII  -  24  XII  1650),  gdzie  podjęto  decyzję  o  nowych  zaciągach.  Litwa  miała
wystawić  aż  iS-tysięezną  armię,  ale  były  kłopoty  z  werbunkami  żołnierzy  i  20  III

1651 r. do wyznaczonego etatu brakowało 1080 ludzi

. Sam J. Radziwiłł dopiero 14

marca  pojawił  się  w  obozie  w  Bobrujsku,  gdzie  koncentrowały  się  siły  litewskie.
Tegoż  dnia  w  celu  zebrania  środków  przeprawowych  (czółen,  tratew  i  bajdaków)
J.  Radziwiłł  wysłał  do  miast  naddnieprzańskich  (Mohylewa,  Starego  Bychowa,  Szkło-
wa  i  Kopysi)  podsędka  mozyrskiego

Samuela

Oskierkę aby dopilnował zaopatrze

nia armii litewskiej

. Liczono na chorągwie powiatowe, wyznaczając im ściągnięcie

w okolicach Homla, Czeczerska i Rżecżycy. Ordynacja hetmana w. lit. J. Kiszki na
kazywała szlachcie aby stawała konno

obozach pod Pińskiem (powiaty: grodzieński,

kowieński, piński, Słonimski, wołkowyski oraz Żmudź), Rzeczycą (województwo poło-
ckie, powiaty: brasławski, nowogródzki, oszmiański, upicki i wiłkomierśki) oraz
Krzyczewem (województwo mścisławskie i witebskie oraz powiaty: lidzki, orszański,

Biernacki W. Powstanie Chmielnickiego. S..232; por.: Ibid. Łojów 31 lipca 1649. S. 325-326.

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 164-165. J. Radziwiłł do Jana Kazimierza z obozu pod Rze

czycą 12 VIII 1649.

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 233-234, Jan Kazimierz do J. Radziwiłła ze Lwowa ІIX 1649.

Rachuba A. Komisja wileńska 1650 r. // Europa Orientalia. Polska i jej wschodni sąsiedzi od

średniowiecza po współczesność. Toruń, 1996. S.'279-288.

Wisner H. Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648-1655. S. 83.

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 492. J. Radziwiłł do S. Oskierki z Bobrujska 14 III 1651.

388

starodubowski,  trocki  i  wileński).  Niestety  wiele  chorągwi  powiatowych  nie  dotarło
na  teatr  działań  wojennych  bądź  przybyły  już  po  ich  zakończeniu.  Dla  przykładu
chorągiew  trocka  miała  rozpocząć  służbę  dopiero  22  lipca  a  mińska  gdy  zebrała  się

na popis 15 lipca to okazało się iż część szlachty nie zapłaciła uchwalonych podat
ków na jej wystawienie. J. Radziwiłł czekał nie tylko na artylerię i aparaturę wo

jenną, ale na wieści z teatru ukraińskiego, gdzie od lutego trwały walki z kozakami

korpusu starego zaciągu pod komendą M. Kalinowskiego hetmana polnego kor.

Podobnie jak w kampanii 1649 r. pod Beresteczkiem widzimy niemal 3,5 tysiąca

Litwinów. Poza oddziałami podkanclerzego lit. K. L. Sapiehy, gen. gwardii B. Ra
dziwiłła, 2 chorągwi nowogródzkich znajdujemy pułk jazdy złożony z 9 rot pod do

wództwem wojewody witebskiego Pawła Sapiehy

. Jednocześnie 9 maja kończyła

się  kolejna  ćwierć  borgowa  i  hetman  musiał  zabiegać  o  fundusze  na  opłacenie  woj
ska.  Stąd  19  kwietnia  opuścił  obóz  bobrujski,  udając  się  do  Mińska  na  komisję  skar-
bowo-wojskową.  Komendę  nad  wojskiem  pozostawił  strażnikowi  lit.  Hrehoremu

Mirskiemu

. Hetman żalił się podkanclerzemu kor. H. Radziejowskiemu, że w obo

zie nie ma «nad 4000 ludzi» jeśli mu z nich nie zabierze jeszcze król na teatr ukraiń

ski

. Asekuracje wystawione przez komisarzy i samego hetmana ujęły wojsko, które

zgodziło się czekać na wypłatę żołdu za dwie ćwierci do końca sierpnia

Na teatr litewski B. Chmielnicki rzucił korpus liczący kilkanaście tysięcy mo-

łojców pod wodzą płka czernihowskiego Martyna Nebaby; wspomagać go miał płk

kijowski  Anton  Żdanowicz,  choć  do  jego  zadań  należała  obrona  Kijowa.  Hetman
zaporoski  główne  bowiem  siły  przeznaczył  na  teatr  ukraiński,  sądząc  że  siły  wysła
ne  z  M.  Nebabą  skutecznie  zablokują  Litwinów  i  doprowadzą  do  wystąpień  po
wstańczych  chłopstwa  w  województwie  brześciańskim,  mścisławskim  i  czernihow-

skim.  Rzeczywiście  Kozacy  przeniknęli  do  województw  smoleńskiego,  mścisław-
skiego  i  powiatu  starodubowskiego  dezorganizując  przygotowania  szlachty  dla
wystawienia  chorągwi  powiatowych.  Dnia  16  czerwca  1651  r.  zdobyli  Rosławl  oraz

obsadzili przeprawy dnieprowe pod Łojowem. Na początku czerwca zaatakowali
Homel, na odsiecz którego hetman wysłał podjazd złożony z 11 chorągwi pod dowódz
twem starosty mozyrskiego Macieja Frąckiewicza Radzimińskiego

. Na przełomie

BobiatyńskiK. W cieniu Beresteczka. Działania militarne armii litewskiej przeciwko Kozakom

w 1651 roku. S. 10.

Zob.: Nagielski M. Kampania zimowo-wiosenna 1651 roku hetmana polnego koronnego Marci

na Kalinowskiego przeciwko Kozakom // Przegląd Wschodni. T. V/3. 1999. S. 413-434.

Sawicki M. Stronnictwo dworskie w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1648-1655. Opole,

2010. S. 217-218.

Obrady komisji, które przeciągnęły się aż do 24 V 1651 r. znamy z diariusza kancelaryjnego

J. Radziwiłła; zob.: AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 590, 593; por.: lVisner H. Janusz Radziwiłł.

S. 139-141.

AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 584-585. J. Radziwiłł do podkanclerzego kor. H. Radziejow

skiego z 24 IV 1651.

Bobiatyński K. W cieniu Beresteczka. Działania militarne armii litewskiej przeciwko Kozakom

w 1651 roku. S. 12-13.

Biblioteka Jagiellońska. Sygn. 7513/Ш. K. 18 - 18 v. Diariusz kancelaryjny J. Radziwiłła za

1651 r.

389

VI/VII obiegli Kozacy także Krzyczew, którego broniła załoga wystawiona przez
woj. trockiego Mikołaja Stefana Paca, odpierając aż 7 szturmów

Dlaczego zatem J. Radziwiłł dopiero 9 czerwca 1651 r. wyruszył z Bobrujska,

kierując się ku przeprawom dnieprowym. Siły jego nie przekraczały 10 tysięcy wo
bec braku większości chorągwi powiatowych. Sam hetman tak długo zwłóczył z wy

marszem z wielu powodów:

- opóźnienia w formowaniu sił zaciężnych, które zdążały do obozu;

- braku artylerii, amunicji i aparatury wojennej;
- spóźnianiu się rot powiatowych;

obstrukcji urzędników, burmistrzów i wójtów odpowiedzialnych za przygoto

wanie podwód, prowiantu i środków przeprawowych dla wojska;

- oczekiwanie na wieści z teatru ukrainnego, tj. działań korpusu M. Kalinowskie

go i zaciągów prowadzonych przez hetmana w. kor. S. R. Potockiego;

- urazy do JKMci, który i tym razem chciał wyłączyć spod kompetencji J. Ra

dziwiłła część oddziałów litewskich

Dnia 29 czerwca Litwini dotarli pod Rzeczycę, gdzie pozostawiono tabory, kie

rując się następnie ku głównym siłom kozackim. Szpicę przednią stanowił 3-ty-

sięczny korpus kawalerii pod dowództwem H. Mirskiego. 4 lipca kawaleria ruszyła

prawym brzegiem Dniepru, a piechotę z działami na bajdakach spławiono Dniep
rem ku Łojowu. Obie grupy połączyły się 6 lipca, przygotowując uderzenie na szań

ce kozackie

. W wyniku starcia zginęło kilka tysięcy Kozaków wraz ze swoim wo

dzem. Także Litwini ponieśli straty od samopałów kozackich, ale propagandowo

podawano, iż zabito jedynie jednego towarzysza i trzech pacholików spod chorągwi
miecznika mścisławskiego Mikołaja Ciechanowieckiego

Tym razem J. Radziwiłł nie tracił czasu i natychmiast ruszył w kierunku Czer-

nihowa, pod którego umocnienia dotarł 9 lipca. Tu Kozacy pod wodzą Stepana Po-

dobajły  stawili  opór,  a  hetman  nie  mając  ciężkiej  artylerii  zrezygnował  ze  szturmu.
Spod  Czernihowa  Litwini  wycofali  się  do  Lubecza,  gdzie  założono  główny  obóz,
ściągając  piechotę  i  tabory  spod  Łojowa.  Hetman  początkowo  był  zdecydowany  zająć
Czernihów,  wysyłając  zagony  jazdy  celem  jego  zablokowania  (pod  komenda  Krzysz
tofa  Potockiego  i  Hrehorego  Mirskiego),  nie  chcąc  pozostawiać  na  swoich  tyłach

Bobiatyński K. W cieniu Beresteczka. Działania militarne armii litewskiej przeciwko kozakom

w 1651 roku. S. 16.

Już 18 III 1651 r. z Warszawy Jan Kazimierz w liście do J. Radziwiłła żądał aby Litwini dołą

czyli do sił głównych na Wołyniu pod Włodzimierzem, na co hetman żalił się biskupowi wileńskie
mu Jerzemu Tyszkiewiczowi ,«iż bez wojska zostawać mi przyszło, zwłaszcza że nowotnych chorąg

wi opóźnionych zaciągów doczekać się nie mogę» // AG AD. AR. Dz. VI. Sygn. 36. K. 539-541.

Bitwa łojowska 1651 r. jest dobrze opracowana w literaturze: Грушевський M. Історія України-

Руси. T. IX. Ч. 1. Київ, 1996; Гурбик А. Вторгнення військ Великого князівства Литовського

в Україну та оборона Києва (1651 р.) // Український іст. журн. 2006. Вип. 6 (471). С. 35-56;
Bobiatyński К. W cieniu Beresteczka. Działania militarne armii litewskiej przeciwko Kozakom

w 1651 roku. S. 19-21; Nagiełski M. Wkład militarny Wielkiego Księstwa Litewskiego. S. 164-166.

Zob. awizy z obozu litewskiego die 7 julii 1651 r. // Starożytności historyczne polskie czyli pi

sma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski. T. I / wyd. A. Grabowski. Kraków, 1840. S. 317-318; por.:

Wisner H. Janusz Radziwiłł 1612-1655. S. 142-143.

390

dużego zgrupowania kozackiego. Wieści jednak napływające z Ukrainy o zwycię

stwie sił królewskich pod Beresteczkiem (28-30 VI 1651) oraz likwidacji taboru

kozackiego (10 lipca) skłoniły hetmana do zmiany planów. Tym bardziej, że do mar

szu na Kijów obligowały go uniwersały JKMci. Także sukcesy zagonu kawalerii

pod  wodzą  Wincentego  Gosiewskiego,  który  podszedł  pod  Kijów,  gromiąc  Koza
ków  z  pułku  kijowskiego  Antona  Zdanowicza  skłaniały  do  podjęcia  decyzji  wymar
szu  z  obozu  lubeckiego

. Dnia 26 lipca J. Radziwiłł na czele głównie jazdy ruszył

przez Hornostajpol, Dymer i Wyszogród na Kijów. Pod Lubeczem pozostawiono
tabory oraz piechotę a dowódcą wyznaczono porucznika husarskiego hetmana —

Macieja Frąckiewicza Radzimińskiego. Sam J. Radziwiłł nie miał większych prob

lemów z wkroczeniem do Kijowa wobec wycofania się z miasta pułku kijowskiego

A.  Żdanowicza.  W  dniu  4  sierpnia  1651  r.  hetman  na  czele  swych  żołnierzy  uroczyś
cie  wjechał  do  miasta  witany  przez  mieszczan  i  duchowieństwo  prawosławne.  Akt
ten  upamiętnił  książę  poprzez  namalowanie  obrazu  przez  Abrahama  van  Westervel-

ta: «Wjazd Janusza Radziwiłła do Kijowa» oraz wybicie medalu przez Sebastiana

Dadlera

. Część żołnierzy obsadziła miasto a pozostali założyli obóz nad Dnieprem

pomiędzy Ławrą Pieczerską a Soborem św. Zofii.

Społeczność Kijowa poniosła duże straty związane z pobytem Litwinów w ob

rębie miasta. W wyniku pożaru 17 sierpnia zgorzało wiele domów i cerkwi. Z awiz
z obozu litewskiego wynika, że «zgorzał naprzód kościół oo. Bernardynów z klasz

torem, szkoły, cerkiew ormiańska, dwie murowane dyzunitów starodawne, jedna
Trójcy przenajśw., druga jeszcze od Włodzimierza książęcia kijowskiego złożona.

Samych domów szlacheckich około 300»

. Litwinów blokowały na lewym brzegu

Dniepru  sotnie  pułku  kijowskiego  A.  Żdanowicza  i  Pilona  Horkuszy,  wspierane
przez  mołojców  z  pułków  białocerkiewskiego  i  humańskiego.  Pod  miasto  podeszli
także  Kozacy  z  pułku  korsuńskiego  Łukiana  Mozyry  wraz  z  Tatarami,  a  do  poważ
niejszych  walk  doszło  dopiero  po  wyjeździe  hetmana  2  września  na  czele  2  tysięcy

kawalerii na spotkanie z siłami koronnymi pod Wasylków

. Plan kozaków' koncen

trycznego uderzenia na Kijów grupy lądowej pod wodzą płka Wasyla Zołotarenki
i wodnej dowodzonej przez F. Horkuszę nie powiódł się, m. in. dzięki wsparciu Litwi

nów przez jazdę koronną. Walki trwały do 10 września, ale po wzmocnieniu garni
zonu litewskiego przez chorągwie koronne pod dowództwem Jana Sokoła, Kozacy
wycofali się spod miasta.

Odparcie sił kozackich umożliwiło J. Radziwiłłowi ściągnięcie pozostałych cho

rągwi spod Kijowa, które dołączyły do hetmana 13 września pod Hermanów'ką, łą

cząc się z siłami koronnymi

. W walkach pod Białą Cerkwią jedynie J. Radziwiłł

Kotłubaj E. Życie i działalność Janusza Radziwiłła. Wilno; Witebsk, 1859. S. 170.

WisnerH. Janusz Radziwiłł 1612-1655. S. 146-148.

Z obozu litewskiego pod Kijowem die 22 augusti 1651 r. // Starożytności historyczne polskie,

czyli pisma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski. T. I. S. 339-340.

Awizy Łukasza Białobrzeskiego spod chorągwi stolnika lit. W. Gosiewskiego z Kijowa 2 IX

1651 r.; Ibidem. T. I. S. 348-349.

Kampanię białocerkiewską omówił Domagała M. Biała Cerkiew 23-25 IX 1651. Zabrze, 2007

S. 45-48.

391

optował za wydaniem walnej batalii B. Chmielnickiemu. Gdy jednak 23 września
Litwini na swoim skrzydle wpędzili siły kozackie do taboru, nie uzyskali wsparcia

chorągwi koronnych. Stąd gdy pytano księcia w dniu następnym o zasadność podję
cia rokowań z B. Chmielnickim miał odpowiedzieć: «...gdybym był wczorajszego

dnia  inakszą  sprawę  i  ochotę  koronnego  wojska  widział,  i  ja  bym  był  wolał  się  bić;
ale  przypatrzywszy  się  tak  wielkiemu  nierządowi  i  nieochocie,  nie  mogę  wam  bona
conscientia  radzić,  tylko  się  jednać,  summa  tego  dawszy  rationes”

. Inaczej rzecz

widział hetman w. kor. M. Potocki, tłumacząc się z zawieszenia broni kanclerzowi

A. Leszczyńskiemu; nie tylko szacował siły kozackie na 100 tysięcy a tatarskie na
30 tysięcy, ale wskazywał że J. Radziwiłł wobec braku wieści z obozu wojska swe

go pod Lubeczem dłużej nie może współdziałać z siłami koronnymi

. Zakończenie

działań  wojennych  na  Ukrainie  przyjął  J.  Radziwiłł  ze  zrozumieniem,  gdyż  od  kilku
tygodni  siły  litewskie  w  Lubeczu  były  blokowane  przez  Kozaków  z  pułku  czerni-
howskiego,  a  nie  lepsza  była  sytuacja  Litwinów  pod  Kijowem.  Po  ewakuacji  Kijowa
hetman rozłożył oddziały na leża zimowe, cześć żołnierzy abdankując ze służby

Działania sił litewskich w 1651 r. zaskoczyły B. Chmielnickiego i postawiły go

w trudnej sytuacji w trakcie rokowań pod Białą Cerkwią. Jednak szansy na rozbicie

głównych  sił  wodza  kozackiego  hetmani  nie  wykorzystali.  A.  O.  Gurbik  wysoko
ocenił  działania  pułku  kijowskiego  A.  Żdanowicza,  który  opóźnił  marsz  Litwinów
na  Kijów  i  tym  samym  dał  czas  na  przygotowanie  obrony  zgrupowania  białocer-

kiewskiego

. Wydaje się jednak, że głównie kunktatorskie działania obu hetmanów

koronnych M. Potockiego i M. Kalinowskiego idących od Krzemieńca (18 Iipca) do
Hermanówki (13 września) dały czas B. Chmielnickiemu na koncentrację sił po klęs

ce beresteckięj. Wszak na przebycie dystansu około 300-320 km wojsko koronne

potrzebowało niemal 2 miesięcy

. Wycofanie się Litwinów z teatru ukraińskiego

związane było nie tylko z koniecznością nawiązania kontaktu z ugrupowaniem pod

Lubeczem ,ale brakami w zaopatrzeniu i podobnie jak w kampanii 1649 r. znikomy

mi zapasami prochu ,kul i siana dla koni. Nieobecność głównych sił litewskich wy
korzystali Kozacy do rozpuszczenia zagonów w głąb Wielkiego Księstwa Litew

skiego, a szczególnie ucierpiał powiat mozyrski. Za zaistniałą sytuację odpowiadał

hetman  w.  lit.  Janusz  Kiszka,  który  miał  organizować  drugi  rzut  wojska,  złożony
głównie  z  chorągwi  powiatowych,  oraz  zabezpieczyć  osłonę  walczącym  Litwinom
pod  komendą  J.  Radziwiłła.  Nie  ulega  wątpliwości,  że  przemarsz  wojsk  litewskich
z Ukrainy dał się we znaki mieszkańcom miast i wsi pogranicznych powiatów

Oświęcim S. Dyaryusz 1643-1651 / wyd. W. Czerniak. Kraków, 1907. S. 376.

M. Potocki do kanclerza A. Leszczyńskiego z obozu 1 X 1651 // Relacje wojenne z pierwszych

lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu «Ogniem i Mieczem» (1648-

1651). S. 316-317.

Wisner H. Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648-1655. S. 87-88; por.: Bobiatyński K.

W cieniu Beresteczka. S. 28-29.

Гурбик А. Вторгнення військ Великого князівства Литовського в Україну та оборона

Києва (1651 р.). С. 52.

Zob. diariusze wyprawy białocerkiewskiej w: Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-

kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu «Ogniem i Mieczem» (1648-1651). S. 269-319.

392

W.  Ks.  Lit.  J.  Radziwiłł  jednak  sprawnie  rozłożył  oddziały  na  leża  zimowe  i  korzy
stając  z  faktu  że  9  listopada  kończyła  się  kolejna  ćwierć  służby  cześć  żołnierzy
zwolnił.  Oddziały  rozłożył  na  pograniczu  i  częściowo  za  zgodą  hetmana  M.  Potoc

kiego w Koronie na płd od Turowa «na otrzymanej u Ich MM. Panów koronnych

części chleba od Polesia, aż ku Wołyniowi i Pińskowi»

. Stacjonowały tu chorągwie

pułku hetmana polnego lit. pod komendą M. Frąckiewicza Radzimińskiego. Natomiast

w powiecie starodubowskim rozłożył się pułk Hrehorego Mirskiego, inne oddziały
w okolicach Nowogrodu Siewierskiego, a piechota i artyleria pozostała w Brahiniu

Pod  wrażeniem  dyslokacji  wojska  po  zakończeniu  kampanii  przez  J.  Radziwiłła  był
kanclerz  lit.  A.  S.  Radziwiłł,  który  w  swym  pamiętniku  odnotował:  «Hetman  litew
ski  powrócił  na  Litwę  i  rozłożył  żołnierza  na  granicach;  godny  najwyższej  chwały,
że  tak  dzielnie  się  sprawił,  a  jeszcze  bardziej  za  to,  że  10  000  żołnierzy
z  najwyższą  zapobiegliwością  i  staraniem  tak  rozpuścił  niesłyszanym  przykładem,
ze  spokojnie  oczekiwali  w  domu  żołdu,  a  tylko  5000  pozostawił  dla  pilnowania  nie
przyjaciela»

Działania militarne armii litewskiej w 1651 r. nie mogły przynieść przełomu

w wojnie z Kozakami. Nawet po zajęciu Kijowa 4 sierpnia tr. siły litewskie były za

słabe  aby  samodzielnie  kontynuować  marsz  na  Białą  Cerkiew;  mogły  w  tym  wzglę
dzie  współdziałać  z  armią  koronną.  Kampania  ta  jednak  wykazała,  że  koncentrycz
ne  uderzenie  sił  koronnych  i  litewskich  było  dla  B.  Chmielnickiego  bardzo  groźne.
Uzmysłowiło  mu,  że  to  ze  strony  Litwy  grozi  Kozaczyźnie  śmiertelne  niebezpie
czeństwo  uderzenia  na  jego  tyły  po  uprzednim  zdobyciu  słabo  ufortyfikowanego

Kijowa. Jednak polityka Jana Kazimierza, który ze względu na osobistą niechęć

do  hetmana,  wyraźnie  osłabiał  siły  mu  podporządkowane  prowadziły  do  dalszej
eskalacji  konfliktu.  Tym  bardziej,  że  tak  w  1651  r.  jak  w  roku  następnym  monar
cha  próbował  skłonić  J.  Kiszkę  do  objęcia  naczelnej  komendy  nad  wojskiem  litew
skim  aby  odsunąć  od  niej  J.  Radziwiłła.  Hetman  w.  lit.  jednak  nie  wykazał  się
w  trakcie  tej  kampanii,  wspomagając  młodszego  kolegę  jedynie  kilkoma  rotami

jazdy. Nie udało mu się skłonić chorągwi powiatowych do przyjścia z pomocą ob

leganym Litwinom w Lubeczu. Szlachta z powiatów: oszmiańskiego, połockiego,
brasławskiego, upitskiego choć dotarła pod Rzeczycę to wraz z zakończeniem

ćwierci rozeszła się do domów, opuszczając służbę. Rotmistrze zwinęli roty a to

skłoniło J. Kiszkę do wydania na nich protestacji i wpisania jej w aktach trybunal
skich w Mińsku 18 X 1651 r.

W odróżnieniu jednak od kampanii 1649 r. udało się ograniczyć rozmiar strat

i grabieży ze strony oddziałów kozackich, rozkładając chorągwie na pograniczu, co
nie spotkało się z aplauzem żołnierzy. Były to tereny słabo zaludnione i ogołocone

z żywności w trakcie walk z lat 1648-1649, ale zapobiegło to dalszym grabieżom ze

AGAD. AR. Dz. IV. Sygn. 188. K. 8-10. Postscriptum listu J. Radziwiłła do J. Kiszki. Słuck.

X 1651; za: Bobiatyński K. W cieniu Berestcczka. S. 28.

Wisner H. Janusz Radziwiłł 1612-1655. S. 151-152.

Radziwiłł A. S. Pamiętnik o dziejach w Polsce. T. III. S. 314.

AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 4151. K. 20-23; por.: Bobiatyński K. W cieniu Beresteczka. S. 28-29.

393