Fiodor Dostojewski - „Zbrodnia i kara”
PLAN WYDARZEŃ:
część I
Raskolnikow u lichwiarki Alony Iwanowny-zastawienie srebrnego zegarka
Spotkanie Raskolnikowa z Marmieładowem.
Straszny sen Raskolnikowa o katowanej kobyłce.
Przygotowania do zbrodni.
Zabójstwo lichwiarki i jej siostry-Lizawiety
część II
Pozbycie się skradzionych kosztowności.
Choroba Raskolnikowa.
Aresztowanie Mikołaja podejrzanego o zbrodnię na lichwiarce.
Powrót Raskolnikowa na miejsce zbrodni.
śmierć Marmieładowa.
Matka i siostra u Raskolnikowa.
część III
Wizyta Soni z wiadomością o pogrzebie ojca.
Pierwsza rozmowa Raskolnikowa z Porfirym.
część IV
świdrygajłow u Raskolnikowa.
Zerwanie przez Dunię zaręczyn z Lużynem.
Raskolnikow w mieszkaniu Soni.
Druga rozmowa Raskalnikowa z Porfirym.
częśc V
Stypa po pogrzebie Marmieładowa.
Katarzyna Marmieładow i jej dzieci wyrzucone z mieszkania.
Raskolnikow wyjawia Soni prawdę.
Smierć Katarzyny Iwanowny.
część VI
Odkrycie prawdy przez Porfirego Pietrowicza.
Dramatyczne spotkanie Duni ze Swidrygajłowem.
Pożegnanie Raskolnikowa z matką.
Przyznanie się Raskolnikowa do winy.
Epilog
Wyrok na Raskolnikowa -8 lat katorgi.
Slub Duni i Razumichima.
Miłość Raskolnikowa do Soni.
BOHATEROWIE:
Rodion Romanowicz Raskolnikow
Główny bohater. Ma 23 lata, był studentem prawa na petersburskim uniwersytecie. Przyjechał do miasta z prowincji przed trzema laty. Jego rodzina to: matka Pulcheria Raskolnikow, wdowa po urzędniku, oraz siostra, piękna i wykształcona Awdotia (Dunia) Romanowna, o rok młodsza od brata. Raskolnikow żyje w skrajnej nędzy, mieszka w maleńkiej izdebce, często bywa głodny. Buntuje się przeciwko niesprawiedliwemu porządkowi świata. Zabija lichwiarkę i jej siostrę. Przed dokonaniem zbrodni ogłosił w "Słowie Periodycznym" artykuł "O zbrodni " Dokonał w nim podziału ludzi na zwykłych i niezwykłych. Zwykli powinni żyć w posłuchu i nie przekraczać obowiązujących praw. Niezwykli natomiast mają prawo do wszelkich zbrodni i przestępstw, gdyż jako wybitni nie podlegają żadnym prawom, nie muszą liczyć się z obowiązującymi normami. Zgodnie z tymi wywodami uważa, że ma prawo zabić lichwiarkę.
Awdotia Romanowna (Dunia)
Córka Pulcherii, siostra Raskolnikowa. Energiczna, wzbudzająca szacunek. Jest gotowa wyjść za mąż za człowieka, którego nie kocha, by polepszyć warunki materialne rodziny.
Dymitr Prokopowicz Razumichin
Młody, student, kolega Rodiona z uniwersytetu, jedyny szczery przyjaciel rodziny Raskolników i samego Rodiona, mąż Duni. Opiekuje się chorym Raskolnikowem. Kiedy do Petersburga przyjeżdżają matka i siostra Raskolnikowa, otacza je opieką.
Sonia Siemionowna Marmieładowa
Córka z pierwszego małżeństwa Siemiona Zacharycza, byłego urzędnika, pijaka, złego człowieka. Rodzina, w której żyje, znajduje się w trudnym położeniu, ojciec nigdzie nie pracuje, matka zajmuje się młodszymi dziećmi. Sonia Marmieładowa zajmuje się prostytucją, bo w Petersburgu nie ma innych możliwości, by uczciwie zarabiać na życie. Jest jedyna opiekunką całej rodziny, podporą macochy Katarzyny Iwanowny Marmieładowej i jej trójki dzieci. Z czasem staje się osobą najbliższą Raskolnikowi.
Siemion Zacharowicz Marmieładow
Ojciec Sonii, urzędnik, alkoholik. Po pięćdziesiątce. Umiera stratowany przez konie.
Katarzyna Iwanowna Marmieładow
Druga żona Marmieładowa, macocha Sonii. Wychowuje trójkę dzieci z pierwszego małżeństwa. Ładna, mniej więcej trzydziestoletnia. Umiera na gruźlicę.
Arkadiusz Swidrygajłow
Meżczyzna pięćdziesięcioletni, właściciel ziemski. Niefortunny zalotnik Duni, nihilista, cynik, popełnia samobójstwo.
Zosimow
Lekarz, kolega Rodiona Raskolnikowa i Razumichina, ukończył studia. Pierwszy uświadomił sobie, że sprawcą morderstwa jest jego kolega Rodion.
Piort Pietrowicz Łużyn
Narzeczony Duni. Urzędnik państwowy czterdziestopięcioletni radca dworu, bogaty, kawaler. Niezbyt dobrze wykształcony, pozbawiony delikatności, źle wychowany, zarozumiały, pełen frazesów, obłudnik.
Andrzej Siemionowicz Lebieziatnikow
Sąsiad wdowy po Marmieładowie, dawny znajomy Łużyna, wynajmował mu pokój do chwili, gdy Piotr Pietrowicz podjął próbę oszkalowania Sonii.
Alona Iwanowna
Lichwiarka, wdowa po urzędniku. Bogata, zła, nielubiana. Znęca się nad swoją przyrodnią siostrą Lizawietą Iwanowną. Obie są ofiarami morderstwa dokonanego przez Raskolnikowa.
Porfiry Pietrowicz
Sędzia śledczy, zastępca komisarza. Prowadzi sprawę morderstwa Lichwiarki i jej siostry. Człowiek mądry, wie że Raskolnikow jest mordercą, ale nie chce mu szkodzić, pragnie tak poprowadzić śledztwo, by zabójca przyznał się dobrowolnie.
Mikołaj Dementiew
Młody chłop. Znajduje zawiniątko z kolczykami, które morderca zgubił, uciekając. Sprzedaje kolczyki, przez co staje się podejrzany o dokonanie zbrodni. Boi się, że go osądzą, że podejmuje próbę samobójstwa, a następnie przyznaje się do morderstwa.
PROBLEMATYKA:
Zbrodnia i kara Raskolnikowa – ideologia nietzscheańska a chrześcijańska
W utworze zawarte są przemyślenia autora na temat sprzecznych ze sobą idei i otaczających człowieka przeciwieństw. Sam wątek zbrodni jest punktem wyjścia do rozważań, dotyczących zestawień takich problemów jak: dobro i zło, wiara i brak wiary w Boga, wolna wola człowieka i bezwzględne podporządkowanie się władzy. Główny bohater powieści, Rodion Raskolnikow, wierzy w ideologię głoszącą, że ludzie dzielą się na ludzi prawdziwych i tych gorszych, którzy należą do niższego gatunku. Ci pierwsi, aby osiągać swoje wzniosłe cele (którymi są postęp i czynienie dobra dla ludzkości), mają prawo do robienia wszystkiego, co uznają za słuszne. Mogą nawet posunąć się do zabijania tych drugich (tak, jak Raskolnikow starą lichwiarkę, Alonę Iwanownę). Ci drudzy natomiast mają być bezwzględnie posłuszni ustanowionym prawom. Sam Raskolnikow wypowiada się:
„co do podziału ludzi na zwykłych i niezwykłych, to przyznaję, że jest on nieco dowolny, ale ja przecież nie obstaję przy ścisłych liczbach. Podtrzymuję tylko moją myśl główną, a jest ona taka, że już wedle prawa natury ludzie w ogóle dzielą się na dwie kategorie: na jedną niższą, ludzi zwykłych, czyli tak zwany materiał, którzy służą tylko do rozmnażania i utrzymania życia, oraz kategorię drugą, do której należą ludzie w całym tego słowa znaczeniu, to jest ci, którzy mają dar lub talent wypowiedzenia nowego słowa w swoim środowisku.”
Na poparcie swoich przekonań bohater wymienia wielkie postacie historyczne, które w sposób rewolucyjny zmieniały bieg świata i ludzkie wyobrażenie o nim: Keplera (astronom, twórca praw opisujących ruch planet wokół słońca), Newtona (matematyk i fizyk, twórca powszechnego prawa ciążenia), Likurga (w połowie legendarny król starożytnej Sparty, twórca praw i ustroju Sparty), Solona (grecki polityk, reformator ustroju i gospodarki starożytnych Aten), Mahometa (twórca i prorok islamu). Jednocześnie Raskolnikow deklaruje się jako niewierzący w Boga. Ideologia wyznawana przez bohatera bezpośrednio nawiązuje do stworzonej później przez niemieckiego filozofa, Fryderyka Wilhelma Nietzschego, teorii o nadczłowieku. Nietzsche uznawał, że w przyszłości powstanie rasa nadludzi, w wysokim stopniu sprawnych intelektualnie, niezwykle rozwiniętych duchowo i jednocześnie sprawnych fizycznie. Przeciwstawiał im ciemne masy społeczne (opisał to między innymi w aforystycznej przypowieści Tako rzecze Zaratustra). Zupełnie odmienne przekonania ma prostytutka Sonia. Mimo wykonywanej profesji (do czego zmusza ją jej sytuacja rodzinna – ojciec nie ma pracy, matka jest chora, ponadto bohaterka ma do wykarmienia młodsze rodzeństwo) odznacza się ona głęboką wiarą w Boga. Uważa, że wszystko wpisane jest w swój, nieprzewidywalny dla człowieka, boski porządek. Popełnione przez Raskolnikowa morderstwo od początku traktuje jako zbrodnię, którą winowajca musi odpokutować i namawia bohatera do przyznania się przed policją do winy i pokornego przyjęcie wyroku (jaki by on nie był). Jednocześnie jednak żywi też przekonanie, że szczera skrucha i poddanie się karze umożliwi bohaterowi odpokutowanie winy. Raskolnikow w końcu, wymęczony myślą o dokonanej zbrodni, poddaje się perswazji Sonii, czego dobitnym dowodem jest przyjęcie przez niego od Sonii cyprysowego krzyżyka. Ponadto pojawia się motyw czytania biblijnej przypowieści o Łazarzu (tak, jak nowotestamentowa postać, Raskolnikow miałby zmartwychwstać). Tak naprawdę znękany, biedny student wciąż jednak wierzy w swoją teorię. Tak samo jak zbrodnia ma dwa wymiary (morderstwo to jednocześnie złamanie praw obowiązujących w Rosji oraz złamanie piątego przykazania), tak za nią spotykają go dwa rodzaje kary. Pierwsza odnosi się do sfery fizycznej. Jest to cierpienie spowodowane chorobą, na którą zapada bohater po dokonaniu morderstw, oraz zesłanie na katorgę na Syberię. Druga, o wiele straszniejsza kara, to męka psychiczna. Po zabiciu starej lichwiarki i jej siostry pojawiają się rozterki, a w końcu świadomość niemożliwości udźwignięcia ciężaru bycia
„człowiekiem w pełnym tego słowa znaczeniu.”
Problemy: sumienia, skruchy i odkupienia
Wiara jest w utworze niezwykle istotnym tematem. Od samego początku po popełnieniu zbrodni Raskolnikowa dręczą wyrzuty sumienia. Zapada on z ich powodu w malignę, bez sensu włóczy się po mieście, ma koszmarne sny. Odkupieniem popełnionej zbrodni ma być dla bohatera przyznanie się, a co za tym idzie poddanie wyrokowi sądu. Zapowiadać i symbolizować ma je postać Łazarza, bohatera biblijnej przypowieści, którą Sonia czyta bohaterowi. Uważa ona, że aby było to prawdziwe odkupienie, bohater musi z pokorą i skruchą poddać się wyrokowi, na który zostaje skazany. To wystarczy, ponieważ Bóg, w którego wierzy Sonia, odpuszcza wszystkie grzechy (tak jak w jej przypadku prostytucję; w przypadku jej ojca alkoholizm i okrucieństwo), jeśli tylko będzie się względem niego absolutnie posłusznym, ukorzy przed nim i na wzór Chrystusa dobrowolnie podda cierpieniu (podobnie jak chce to zrobić inny bohater występujący w utworze – robotnik Mikołaj, przyznający się przed policją do morderstwa, którego nie popełnił). Ostatnia część i epilog powieści pokazują, że wedle przekonań narratora powieści wiara jest silniejsza od teorii filozoficznych. To ona, a nie wyznawane przez Raskolnikowa idee, pozwala na zatriumfowanie dobra nad złem. Nawet główny bohater, nie mając innego wyjścia (być może tylko pozornie), na końcu powieści z niechęcią poddaje się jej.
Postawa Raskolnikowa a Łużyna i Swidrygajłowa
Główny bohater utworu ma dwie postacie wyraźnie z nim kontrastujące, będące jego przeciwieństwami ze względu na wyznawane przekonania i postawę. O ile Raskolnikow popełnia zbrodnię w imię wyższych wartości, tak Piotr Łużyn oraz Arkady Swidrygajłow są pospolitymi łajdakami, który dopuszczają się niegodziwości i krzywdzą innych ludzi dla pieniędzy lub własnej przyjemności. Łużyn to podlec i kłamca, który źle traktuje kobiety (widać to, kiedy zostaje przez Raskolnikowa zdemaskowany jego stosunek do Duni, z którą jest zaręczony) i dba wyłącznie o siebie. Interesują go głównie pieniądze i zdobywanie ich niekoniecznie uczciwymi sposobami – jest pospolitym dorobkiewiczem. Natomiast Swidrygajłow to erotoman, pedofil, truciciel i oszust. Nawet Raskolnikow widzi go w niepozytywnym świetle. Łużyn i Swidrygajłow różnią się od Raskolnikowa jeszcze tym, że głównego bohatera w znacznie większym stopniu męczy świadomość popełnionej zbrodni.
Ponadczasowość utworu
Siła literacka Zbrodni i kary polega na tym, że był to utwór równie aktualny w czasach jego powstania, jak i jest obecnie. Główne przesłanie powieści zawiera się w ponadczasowej prawdzie, głoszącej że człowieka za każdą zbrodnię spotyka kara. Jest to zarówno kara wynikła z pogwałcenia praw ludzkich (wyrok Raskolnikowa) jak i praw natury czy boskich (cierpienia duchowe Raskolnikowa). Ponadto w utworze zostało zawartych i ukazanych w wieloznaczny sposób wiele problemów filozoficznych, które od zawsze nurtują człowieka. Przy tym, chociaż się z nim łączą, dotyczą one nie tylko głównego wątku powieści. Na przykład Raskolnikow mówi:
„Ciekawe też, czego ludzie boją się najbardziej. Jakiegoś nowego swojego czynu, nowego słowa czy też…”