Adam Mickiewicz – Dziady cz. III
PLAN WYDARZEŃ:
Prolog
1 listopada 1823 r. (rok uwięzienia członków Towarzystwa Filomatów, również Mickiewicza), cela więzienna w Klasztorze Bazylianów. Więzień śpi, nad nim pochyla się Anioł Stróż, jego słowa świadczą, że oddany mu pod opiekę człowiek ma wyjątkową osobowość.
Więzień okazuje się być poetą, wieszczem; budzi się i zasypia, nad nim odbywają się zmagania duchów.
Bohater powtórnie się budzi, przeżył głęboką wewnętrzną przemianę: z Gustawa - romantycznego kochanka przeobraził się w Konrada - narodowego przywódcę.
Akt I
Wigilia Bożego Narodzenia, więzienie w klasztorze O.O. bazylianów w Wilnie w celi zbierają się więźniowie (postacie autentyczne: Jakub - Jakub Jagiełło, Adolf - Adolf Januszkiewicz, Żegota - Ignacy Domejko, Tomasz - Tomasz Zan, Feliks Kółakowski, Jan Sobolewski)
wiadomość o przybyciu z Warszawy do Wilna senatora Nowosilcowa - będzie prowadził śledztwo, w celu wykrycia spisku wśród młodzieży; opowieść J. Sobolewskiego o wywożeniu na Syberię młodych Polaków; pieśni: Jankowskiego (w której ten bezcześci imiona Jezusa i Marii), Feliksa (ironicznie o „pracy dla cara”), Konrada (pieśń zemsty);
Mała Improwizacja - Konrad omdlewa.
Konrad sam w celi - Wielka Improwizacja - wystąpienie przeciw Bogu.
Ksiądz Piotr odprawia egzorcyzmy nad nieprzytomnym Konradem: wiadomość o uwięzionym Rollisonie, któremu Konrad siłą swej myśli poddał pomysł samobójstwa, uratowanie Konrada.
Dworek pod Lwowem - widzenie Ewy.
Cele Księdza Piotra - Widzenie - Polska jako Chrystus narodów.
Sypialnia w pałacu Nowosilcowa - sen Senatora - o łasce i niełasce cara.
Jeden z salonów warszawskich: towarzystwo stolikowe - konformiści, kosmopolici, zwolennicy cara i Nowosilcowa; towarzystwo „przy drzwiach” - patrioci, wśród nich Adolf, który opowiada o Cichowskim (aresztowanym, torturowanym, po opuszczeniu więzienia jest wrakiem człowieka).
Pałac Senatora - Nowosilcow, Bajkow i Pelikan rozmawiają o młodym Rollisonie; przybycie pani Rollison - matki chłopca - rozmowa z Senatorem; decyzja o zgładzeniu Rollisona (umożliwienie mu wyskoczenia przez okno); rozmowa z Księdzem Piotrem, który przepowiada śmierć Bajkowa i Pelikana,
trwa bal (prawa strona - patrioci, zmuszeniu okolicznościami do uczestnictwa w balu, wśród nich Justyn Pol i A. Bestużew; lewa strona - zdrajcy, konformiści);
wpada pani Rollison, już wie, że syn próbował popełnić samobójstwo, przeklina Nowosilcowa: Ksiądz Piotr mówi jej, że syn żyje, wzrasta lęk, który potęguje wiadomość o śmierci Doktora (Bajkowa);
Ksiądz Piotr uzyskuje zezwolenie na widzenie się z Rollisonem, opuszcza pałac, na schodach spotyka Konrada, któremu przepowiada wolność, spotkanie z tajemniczym nieznajomym, służbę narodowi.
Noc Dziadów - Guślarz i Kobieta - rozmawiają o duchu, który już pojawił się podczas wesela Kobiety, ale był niemy. Duch się nie zjawia. W końcu pojawia się orszak, na którego czele jedzie mężczyzna ubrany w czarny strój - to ukochany Kobiety (prawdopodobnie Konrad - zmienił imię, o czym wcześniej mówił Guślarz, ma ranę na piersi - przeżył nieszczęśliwą miłość i ranę na czole - ślad po zmaganiach z Bogiem).
Ustęp
Droga do Rosji - obraz wojsk i kibitek poruszających się po drogach biegnących w głąb Rosji.
Przedmieścia stolicy - opis opustoszałego miasta - car przeniósł się na zimę do centrum miasta.
Petersburg - opis stolicy; spotkanie pielgrzyma z jednym z mieszkańców (wątek Konrada mającego spotkać się z człowiekiem, który wskaże mu dalszą drogę).
Pomnik Piotra Wielkiego - historia pomnika.
Przegląd wojska - manewry żołnierskie, które dla zabawy urządził car.
Dzień przed powodzią petersburską 1824 r. Oleszkiewicz. - sylwetka Polaka, który wypowiada proroctwa dotyczące zagłady cara.
Do przyjaciół Moskali: Epitafium poświęcone pamięci przyjaciół - dekabrystów.
BOHATEROWIE:
Konrad
Poeta, wizjoner, indywidualista i samotnik. Osoba ponura i blada. Natchnienie miewa o północy. Słynie wśród więzów z daru przewidywania przyszłych zdarzeń.
Ksiądz Piotr
Bernardyn, cichy i pokorny sługa Boży. Ma dar jasnowidzenia
Senator
Okrutnik, który pragnie odzyskać przychylność cara. Śledztwo prowadzi według własnych praw, często wykorzystując je do własnych interesów. Słynie z organizowania balów. Lubi otaczać się pięknymi kobietami. Pijak, który roztrwonił majątek. Człowiek bez serca, kat i tyran.
Postacie drugoplanowe:
Ewa
Dobra i pokorna, wierząca w Boga. Mieszka pod Lwowem z rodzicami i siostrą.
Kapral
Polak, siłą wcielony do wojska carskiego, były legionista.
Więźniowie:
Żegota
nowy więzień, nie wie, dlaczego został aresztowany. Sądzi, że zebrani w celi zostaną uwolnieni, skoro nie udowodniono im żadnej winy.
Adolf
więzień, prawdopodobnie odzyskał wolność. Opowiada historię Cichowskiego w Salonie Warszawskim.
Tomasz
jeden z pierwszych aresztowanych Polaków, przebywa najdłużej w więzieniu i zna wszystkich. Pragnie poświęcić się dla dobra sprawy i przyjaciół, biorąc na siebie winę, aby umożliwić uwolnienie tych, którzy mają rodziny.
Jan Sobolewski
więzień, który podczas spotkania wigilijnego w celi Konrada opowiada o wywożeniu uczniów.
Cichowski
młody Polak, który wkrótce po ślubie zaginął. Przez wiele lat był torturowany i przesłuchiwany. Odzyskał wolność, lecz stał się innym człowiekiem: zastraszonym, milczącym i nieufnym.
Jan Rollison
uczeń gimnazjum, aresztowany jako uczestnik spisku. Załamał się psychicznie pod wpływem tortur, lecz nie wydał przyjaciół. Kilka razy próbuje popełnić samobójstwo.
Jakub, Ksiądz Lwowicz, Frejend, Feliks Kółakowski, Suzin, Jankowski
więźniowie, uczestniczący w spotkaniu w celi Konrada.
Zenon Niemojewski, Wysocki, Adam Gurowski, Ludwik Nabielak
polscy patrioci, stojący przy drzwiach podczas spotkania w Salonie Warszawskim.
Hrabia, Damy, Generałowie, Urzędnicy, Oficerowie, Literaci
osoby należące do towarzystwa stolikowego, rozmawiający po francusku, obojętni na sprawy narodowe.
Literat III
osoba z towarzystwa stolikowego, pierwowzorem postaci był Kajetan Koźmian.
Literat II
osoba z towarzystwa stolikowego, pierwowzorem postaci był Kazimierz Brodziński.
Pani Rollisonowa
niewidoma staruszka, matka Rollisona.
Bestużew
młody Rosjanin, student, przyjaciel Polaków
Justyn Pol
patriota polski, obecny na balu Senatora, pełen nienawiści do cara i Namiestnika, którego chce zabić.
Senator
Polak, który jest zmuszony do uczestniczenia w balu Senatora, patriota.
Poplecznicy Senatora:
Bajkow
sprzymierzeniec Senatora, bezwzględny i okrutny podczas przesłuchań.
Doktor
poplecznik Senatora, zdrajca narodowy, pierwowzorem postaci Doktora był August Bécu, ojczym Juliusza Słowackiego, wykładowca higieny i medycyny sądowej na Uniwersytecie Wileńskim. Ginie rażony piorunem – jego śmierć przepowiada Ksiądz Piotr.
Pelikan
zdrajca narodowy i sprzedawczyk, starający wkraść się w łaski Senatora, pierwowzorem postaci był Wacław Pelikan, profesor Uniwersytetu Wileńskiego.
Guślarz
przewodnik obrzędu Dziadów.
Kobieta
czeka na dawnego ukochanego na cmentarzu.
PROBLEMATYKA:
"Dziady" część III - ocena postawy moralnej młodzieży polskiej na podstawie sceny I dramatu
Dramat Mickiewicza opiera się na różnorodnych antagonizmach, spośród których najważniejsze to: spór między zaborcą rosyjskim a Polakami, konflikt między tyranią a dążeniem do odzyskania niepodległości oraz odwieczna walka dobra ze złem. Zdaniem poety, głównym motorem działań ówczesnych despotycznych władców była chęć uzyskania niczym nieskrępowanej władzy. Na tym właśnie dążeniu oparli oni swe działania, traktując ucisk i tyranię jako drogi do osiągnięcia władzy absolutnej. Postać Gustawa jest łącznikiem zespalającym II i IV część "Dziadów" z częścią III dramatu. Przechodzi on wielką przemianę duchową w celi więziennej, czego symbolem są wyryte na ścianie słowa: "Gustaw umarł, narodził się Konrad". Z nieszczęśliwego, romantycznego kochanka mężczyzna staje się bojownikiem o niepodległość narodu. Owa metamorfoza była typowa dla polskiego romantycznego bohatera, u którego osobiste szczęście ustępowało miejsca miłości do ojczyzny i walce o jej wyzwolenie.Bezpośrednim powodem, dla którego Mickiewicz napisał trzecią część "Dziadów" było niepowodzenie powstania listopadowego. Poeta nie brał w nim czynnego udziału, bowiem był wówczas poza granicami kraju. Zaczerpnął więc ze swych wcześniejszych doświadczeń i głównym wątkiem utworu uczynił wydarzenia związane z aresztowaniami i procesami młodych filomatów wileńskich.Mickiewicz w swym dramacie ukazał męczeństwo młodych Polaków, ale także przedstawił dość szczegółową charakterystykę społeczeństwa polskiego w obliczu niewoli narodowej, jak również okrutne metody działania rosyjskiego zaborcy.Najbardziej wymowną pod względem przedstawionego tu cierpienia Polaków jest scena I dramatu. Widzimy tu celę Konrada, w której, za zgodą Kaprala, zebrali się inni więźniowie, by uczcić Wigilię Bożego Narodzenia. Z rozmów toczonych przez zebranych wyłania się obraz poglądów młodzieży polskiej. To gorący patrioci, których nie złamało ani więzienie ani doznane cierpienia. Byli gotowi na największe nawet poświęcenia w imię miłości do ojczyzny. Więźniowie rozmawiają o metodach, jakimi posługują się ich oprawcy. Uważają, że część z nich trafiła do niewoli bez jakichkolwiek dowodów na popełnienie winy. Stali się ofiarami carskiego aparatu policyjnego. Obecny tu Tomasz Zan jest przekonany, że - znany ze swego okrucieństwa i podłości - namiestnik Nowosilcow dokonał tak licznych aresztowań, by w ten sposób przypodobać się carowi.Młodzi członkowie Towarzystwa Filaretów mają swój kodeks honorowy, którym kierowali się na wolności i na którym chcą się oprzeć i tutaj, w więzieniu. Zan uważa, że jako przywódca i współzałożyciel towarzystwa powinien całą winę wziąć na siebie i w ten sposób uratować kolegów.
"Ja stałem na waszego towarzystwa czele
Mam obowiązek cierpieć za was przyjaciele".
Inny z więźniów, Jan Sobolewski, w czasie drogi na przesłuchanie widział scenę wywózki skazańców na Sybir. Byli tam nie tylko młodzi ludzie, ale nawet dziesięcioletnie dzieci. Widział też swego przyjaciela - Janczewskiego, który mimo głodzenia i tortur nie dał się złamać carskim oprawcom, co napawało Sobolewskiego dumą. W chwili odjazdu Janczewski, próbując podbudować towarzyszy, podniósł do góry rękę i wykrzyknął: "Jeszcze Polska nie zginęła!". Inny więzień, Wasilewski, był w dużo gorszej kondycji. Został pobity tak mocno, że nie miał siły iść i niesiony był przez współtowarzyszy. Skonał z rozkrzyżowanymi jak Chrystus ramionami za miłość do swego kraju.
W czasie trwania spotkania więźniowie śpiewają trzy pieśni: pieśń Jankowskiego o charakterze bluźnierczym, skierowaną przeciwko Matce Bożej, która nie uratowała ich przed więzieniem; pieśń Feliksa nosi znamiona szyderstwa, bowiem mężczyzna deklarując wierność carowi, jednocześnie pragnie jego śmierci i wreszcie pieśń Konrada, która jest deklaracją zemsty. Konrad gotowy jest wystąpić nawet przeciwko Bogu w imię dobra narodu. Wszystkie trzy pieśni świadczą dobitnie o determinacja, jaka ogarnęła uwięzionych mężczyzn.
"Wielka Improwizacja" dowodem patriotyzmu Konrada, jak i jego twórcy - Adam Mickiewicza
Opisywaną powyżej scenę I kończy tzw. "Mała Improwizacja". Konrad widzi w niej siebie jako orła, zaś w przysłaniającym mu przyszłość kruku dostrzega symbol carskiego zaborcy.Po takim wstępie Konrad wygłasza "Wielką Improwizację". W początkowej jej części bohater wyraża dumę z tego, że jest poetą. Czuje się jednostką wyjątkową, którą natura obdarzyła talentem twórczym. Jego wielki indywidualizm sprawił, że otaczający go ludzie nie potrafią go zrozumieć. Zastanawia się więc czy artyści jakiejkolwiek maści są potrzebni, jeśli nie potrafią w jasny i klarowny sposób wyrazić swych uczuć i myśli i przemówić do narodu. Zawsze bowiem ich wytwory są gorsze od zamysłów artysty. Konrad czuje się poetą najlepszym spośród wszystkich istniejących na świecie. Duma i pycha popychają go do tego, że stawia się na równi z Bogiem.W dalszej części "Wielkiej Improwizacji" Konrad określa się mianem patrioty:
"Ja kocham cały naród"
A dalej stwierdza:
"Ja i ojczyzna to jedno"
Zwraca się do Boga, by Ten oddał mu władzę nad ludźmi. Kiedy Stwórca milczy, Konrad zarzuca Mu, że nie jest miłością, a jedynie mądrością, chłodny rozumem. Ogarnięty coraz większą pasją bohater posuwa się do największego bluźnierstwa, określając Boga nie ojcem świata, lecz jego carem. Miłość do ludzi, połączona z pychą i dumą sprawiła, że Konrad wystąpił przeciwko Bogu i miał ponieść za to karę.Klęska, jaką poniósł Konrad jest aluzją do niepowodzenia powstania listopadowego. Mickiewicz przyczynę jego upadku widział w tym, że spiskowcy próbowali działać sami, nie wciągając do zrywu narodowego całego ludu, a nie tędy wiedzie, zdaniem poety, droga do wolności.
Profetyczny charakter części III "Dziadów"
Typową cechą twórczości polskich romantyków były częste elementy mistyczne, czyli oparte na poglądzie, który uznawał możliwość pozazmysłowego kontaktu człowieka i boga.W "Dziadach" mistyczny charakter ma scena IV. Jej bohaterką jest Ewa, młoda dziewczyna, która modli się za ciemiężonych rodaków, głównie zaś w intencji studentów wileńskich. Wieści o ich prześladowaniu błyskawicznie bowiem roznoszą się po kraju, budząc współczucie i żal. Dziewczyna przed snem modliła się do Matki Boskiej, której obraz przystroiła kwiatami. Kiedy zasypia, jeden z nich - róża - ożywa.Wizyjny charakter ma również następna scena, "Widzenie księdza Piotra". Piotr, pokorny sługa Boży, doznaje widzenia, w którym dostrzega przyszłość Polski. Najpierw jednak widzi los młodzieży polskiej, która w wyniku prześladowań, zostaje skazana na zsyłkę na Sybir. Przerażony ich losem ksiądz pyta Boga:
"Tam na północ - Panie, Panie!
Jakiż to los ich - wygnanie!
I dasz ich wszystkich wygubić za młodu,
I pokolenie nasze zatracisz do końca?"
Dalej Piotr dostrzega wśród młodych Polaków "dziecię", które przetrwało i ma się stać obrońcą i wyzwolicielem narodu. Poeta porównał je do Mesjasza i nadał mu tajemnicze imię "Czterdzieści i cztery".Mamy bowiem w "Dziadach" nie tylko mistycyzm, ale i mesjanizm, wyrażający wiarę w rychłe nadejście Zbawiciela. Mesjanizm polski charakteryzował się tym, że owym zbawicielem całego świata miała być Polska. Kolejną sceną wizyjną w dramacie Mickiewicza jest scena VI, ukazująca widzenie, którego doznał Nowosilcow. Ten okrutny człowiek jest nieustannie dręczony przez diabły koszmarami sennymi. Tym razem senatorowi śni się, że car obdarował go wielkimi bogactwami (100 tysięcy rubli) i zaszczytami (tytuł księcia). Senator pławi się teraz w dumie i zazdrości ze strony innych zauszników cara. Niespodziewanie jednak czar pryska, a dotąd pełni uniżoności dworacy carscy teraz szydzą z tego, że: "Senator wypadł z łaski..."
Charakterystyka i ocena polskiego społeczeństwa w trzeciej części "Dziadów"
Zachowania Polaków w obliczu niewoli rosyjskiej były różnorodne. Przeważającą część stanowili patrioci, lecz obok nich pojawiali się i lojaliści i okrutni zdrajcy narodu.Przedstawicielami pierwszej grupy byli w dramacie: Konrad, ksiądz Piotr, towarzystwo zebrane przy drzwiach w "Salonie warszawskim" (scena VII), jak również młodzież wileńska ukazana w scenie więziennej (scena I). To młodzi patrioci, którzy publicznie rozmawiają po polsku i nie wahają się ostro krytykować zachowania arystokracji. Jeden z uczestników powstania listopadowego, Adam Gurowski, uważa, że członkowie tej grupy społecznej powinni zawisnąć na haku za swój lojalny stosunek do zaborcy. Natomiast Ludwik Nabielak, który uczestniczył w szturmie na Belweder, jest rozgoryczony faktem, że ludzie tak tchórzliwi i dbający tylko o własne zyski, zajmują czołowe miejsca w rządzie polskim. Podobnego zdania są: Zenon Niemojewski i Adolf Januszkiewicz, a poglądy ich wszystkich najlepiej oddają słowa Piotra Wysockiego:
"[...] Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi,
Pluwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi."
Takie same poglądy mają i bohaterowie sceny VII (ksiądz Piotr, pani Rollison i prawa strona gości zebranych na balu u Senatora), którzy załamani sytuacją panującą w kraju, pałają żądzą zemsty i nienawiścią do zaborców.Grupę druga stanowią lojaliści, którzy w dramacie przedstawieni są jako towarzystwo siedzące przy stoliku w "Salonie warszawskim". To wysocy urzędnicy, damy, generałowie i oficerowie, a także literaci na usługach Rosjan. Nie interesuje ich tragiczna sytuacja w kraju, zajmują się rozmowami na temat bali urządzanych przez Nowosilcowa. Ubolewają, że Senator wyjechał z Warszawy, ponieważ teraz czeka ich tylko nuda. Zebrani tu ludzie rozmawiają po francusku, co jest przejawem ich kosmopolityzmu. Źle ocenione zostało tu również środowisko prorosyjskich literatów, którzy po usłyszeniu historii męczeńskiej śmierci Cichowskiego, uznają, że nie nadaje się ona na temat ich twórczości. Uważają, że sprawa jest zbyt świeża, a samo zdarzenie zbyt krwawe i okrutne.Wśród Polaków znajdują się i zdrajcy, będący zausznikami i poplecznikami Nowosilcowa. Należą do nich Pelikan (postać autentyczna, dr Wacław Pelikan) i Doktor (pierwowzorem postaci był August Becu, ojczym Juliusza Słowackiego). Za wszelką cenę próbują zaskarbić sobie łaskę senatora. Prawią mu więc komplementy, a nawet donoszą na rodaków. Kiedy Pelikan, wypełniając polecenie Doktora, wymierza policzek księdzu Piotrowi, ten przepowiada mu rychłą śmierć. Owa przepowiednia szybko się sprawdza, a Doktor ginie rażony piorunem. Zausznicy cara rywalizują nawet między sobą o łaskę Nowosilcowa i są w stanie posuną się do morderstwa, by mu się przypodobać. Tak dzieje się w przypadku młodego Rollisona, który zostaje zamordowany w wyniku ich podłej intrygi. Zbrodnie zdrajców nie ujdą im jednak płazem, czego dowodem ma być los, jaki spotkał Doktora.
Stosunek poety do zaborcy oraz narodu rosyjskiego w "Dziadach" części III
Słowa Mickiewicza wypowiadane pod adresem carskiego zaborcy są bardzo ostre, pełne oskarżeń i wyrzutów. Natomiast stosunek poety do narodu rosyjskiego jest zgoła inny, pełen współczucia i życzliwości. Mickiewicz wie, że lud rosyjski cierpi takie same upokorzenia, jak Polacy.Stosunek poety do poczynań caratu wyrażają następujące sceny dramatu:
scena I, będąca oskarżeniem zaborcy za prześladowania, jakie spotkały polską młodzież
scena V, pokazuje tragiczny los, jaki stał się udziałem Polaków na skutek polityki carskiej
scena VI, ukazuje okrutne oblicze carskich zauszników w sennej wizji Nowsilcowa
scena VII, potwierdzająca tragiczne losy młodzieży polskiej, na przykładzie historii Cichowskiego
"Ustęp" do III część "Dziadów", będący protestem poety wobec przemocy carskiej.
"Ustęp" do III części "Dziadów" zawiera stosunek poety do cierpiącego narodu rosyjskiego:
"Droga do Rosji' (opis cierpień narodu rosyjskiego)
"Przedmieścia stolicy" (budowanie pałaców możnych rosyjskich kosztowało wielu Polaków i Rosjan zdrowie, a nawet życie)
"Petersburg" (nowa stolica postawiona kosztem tysięcy ludzkich istnień)
"Pomnik Piotra Wielkiego" (antagonizm między despotyzmem i okrucieństwem cara a szlachetnością Marka Aureliusza)
"Przegląd wojska" (potęga militarna Rosji będąca efektem cierpienia żołnierzy)
"Oleszkiewicz" (wielkie oskarżenie przeciwko carowi i zapowiedź kary, która go spotka).