FUNKCJE KOMUNIKATU WG ROMANA JACOBSONA
Nauka zwana poetyką bada, co przekształca komunikat językowy w dzieło artystyczne, jest więc częścią lingwistyki (badającej język `w ogóle').
Poetyka dotyczy również innych sztuk - nie tylko literatury - mówimy przecież o poetyce filmu, poetyce obrazu malarskiego, jest więc także poetyka częścią semiotyki (czyli nauki o z n a k u - jak znak rozumie ona także dzieło sztuki, które przedmiotom nieznaczącym nadaje znaczenie, farba nie ma sama w sobie żadnego znaczenia, ale obraz tak).
Poetyka bada zarówno zjawiska synchroniczne (te tyczące się pisarzy w danym momencie), jak i zjawiska diachroniczne (ponadczasowe, np. wpływ Norwida na poezję Młodej Polski).
Wzór komunikatu eg Jacobsona:
k o m u n i k a t
n a d a w c a k o n t e k s t o d b i o r c a
k o n t a k t
k o d
Ze względu na nakierowanie pewnych części tekstu na poszczególne elementy schematu komunikacji Jacobson wyróżnia następujące funkcje:
emotywna - nakierowana jest na nadawcę, a realizuje się w bezpośrednim okazywaniu stosunku do tego, o czym nadawca mówi. Najczęściej szczere lub udawane emocje (dlatego emotywna, a nie emocjonalna). Na poziomie tekstu realizuje się najczęściej w wykrzyknikach: Tut! Tut! - rzekł McGinty.
poznawcza - nakierowana na kontekst, najbardziej podstawowa z funkcji - w pewnym sensie można ją odnaleźć w każdym tekście. Realizuję się przede wszystkim w przekazywaniu informacji, oznaczaniu. Najczęściej w zdaniach oznajmujących.
konatywna - nakierowana na odbiorcę, często nazywana perswazyjną. Na poziomie tekstu realizuje się w sposób `najczystszy' w zdaniach rozkazujących: Pij!
Te trzy funkcje Jacobson uważa za najbardziej podstawowe. Pisał już o tym modelu - trójelementowym - Karol Bruhler w swoim dziele Sprchtheorie. Z niego wyprowadza Jacobson kolejną funkcję nazwaną przez siebie magiczną.
o d b i o r c a
f. konatywna
k o n t e k s t n a d w c a
f. poznawcza f. emotywna
magiczna - nakierowana na trzeci element ∆ Bruhlera - `coś, p czym się mówi'. Tradycyjnie jest to kontekst, pole, na którym spotykają się dwaj rozmówcy, jednak w funkcji magicznej ten kontekst zmienia się niejako w odbiorcę konatynego (perswazyjnego) komunikatu. Jako przykład Jacobson przytacza tu przede wszystkim zaklęcia.
fatyczna - (wprowadzona przez Bronisława Malinowskiego) pochodzi już spoza ∆ Bruhlera i nakierowana jest on na kontakt, jaki rozpoczynają oraz przedłużają nadawca i odbiorca w czasie aktu mowy. Na poziomie tekstu realizuję się w wyrażeniach typu: Halo, czy pan mnie słyszy?, Yhm…
metajęzykowa - nstawiona na kod, którym posługują się obaj uczesnicy aktu komunikacji. Realizuje się w momentach, gdy sens komunikatu zostaje sprowadzony do kodu, na poziomie tekstu zaś w zwrotach: Rozumie pan, co powiedziałem? Nie jestem pewien, co przez to rozumiesz.
p o e t y c k a - z punku widzenia poetyki jako nauki jest w tekstach najważniejsza (oczywiście wtedy, ggdy dominuje, a nie tylko współtworzy tekst). Realizuje się przy nastawieniu na sam komunikat. Jacobson pisze, że f u n k c j a p o e t y c k a to projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji - konstruując komunikat dobieramy słowa pod względem ich odpowiedniości (ekwiwalencji) z całego dostępnego nam słownika. Kiedy zdenerwowani chcemy powiedzieć, że dziecko płacze, nie powiemy raczej `cherubinek kwili', a `bachor ryczy'. Jeśli właśnie ta f-cja w tekście dominuje, mamy do czynienia z tekstem poetyckim.