Jan Jakub Rousseau

Nowa Heloiza

wstęp: E. Rzadkowska (BN II 136)

WSTĘP

1. Jan Jakub Rousseau prze napisaniem Nowej Heloizy

• Nowa Heloiza - wyd. 1760 r.; w ogóle powstaje w gorączkowym pośpiechu - w latach 1756-58. Gatunek powieści był ledwie tolerowany przez elity intelektualne Paryża. J.J. Rousseau żyje w kręgu encyklopedystów, przyjaźni się z Diderotem, Grimmem. Rousseau chciał poduczyć się, dorównać swojemu wiekowi, rozwinąć wiedzę, wciąż dokształca się głównie w gronie encyklopedystów. Obcowanie z Diderotem i Condillakiem dopiero zrobiło z niego filozofa. Udzieliła się Rousseau'owi atmosfera pierwszego zespołu Encyklopedii. W 1754 jedzie do rodzinnej Genewy. Różnica między Rousseau a Diderotem a encyklopedystami dotyczy religii (Rousseau ją ceni jako sposób osiągnięcia szczęścia) oraz polityki (nie chciał reformizmu encyklopedystów). Powoli Rousseau zaczyna patrzeć na nich krytycznie - nie marzy już o karierze dyplomatycznej, zaczyna wieść życie skromne wierząc we własne posłannictwo. W 1756 r. opuszcza Paryż, jedzie do Vincennes. Tam z porywu serca zaczyna pisać Nową Heloizę.

2. Kompozycja i układ powieści

• Rousseau stwarza parę zakochanych: Julię - pannę z zamożnego domu i jaj nauczyciela - Saint Preux - nierównego jej pochodzeniem i majątkiem.

• Dialog zakochanych odbywa się na tle brzegu Jeziora Genewskiego, w miasteczku Clarens, przy górach alpejskich.

• Czas: lato i jesień 1756r.

• Problemy w Nowej Heloizie: edukacja, samobójstwo, nierówność stanów. Problem moralny: zagadnienie szczęścia ludzkiego i obowiązków względem innych.

• Rousseau dokładnie przedstawia miesiące, czas akcji, realia.

• Powieść długa, gadatliwa, jest summą życia umysłowego, moralnego i uczuciowego Rousseau. Kompozycja Nowej Heloizy tylko na pozór dowolna, ale logiczna i ma cel.

• Saint Preux w płomiennych listach wyznaje miłość swojej uczennicy - Julii; cnotliwa o opanowana, nie potrafi kłamać, wobec groźby jakiegoś rozpaczliwego kroku ze strony S-P daje do zrozumienia, że też kocha; w oczach świata jednak S-P jako mieszczanin nie ma prawa ubiegać się o rękę Julii; Julia wyjawia swą tajemnicę kuzynce Klarze, korzystającej też z nauk młodego nauczyciela, która pomaga jej spotkać się z nim; pierwszy pocałunek, w obecności Klary, daje im poznać gwałtowność i siłę własnych uczuć; rozsądna Julia wyprawia młodego nauczyciela w podróż, ten przemierza pieszo Alpy i przysyła doń piękne listy; nie wie, że w tym czasie wraca do domu, po odbyciu służby na obcym dworze, ojciec Julii i przywozi ze sobą przyjaciela - barona de Wolmer, któremu obiecał rękę córki; Julia po wyjeździe barona zapada w ciężką chorobę; przerażona Klara wzywa S-P, domyślając się przyczyn cierpienia; S-P wraca, Klara odzyskuje zdrowie, ale nie ma siły walczyć dalej z uczuciem; nie wyjawiając planu ojca ukochanemu, ulega mu, sądząc, że znajdzie siłę do walki z niesprawiedliwością rodziców, ale upadek sprowadza wyrzuty sumienia, które koi jedynie dobrowolna ofiara na rzecz cnoty, gdy S-P zamiast na spotkanie Julii śpieszy z pomocą młodej dziewczynie wiejskiej i jej narzeczonemu, zwerbowanemu na długie lata do wojska

• W tym samym okresie do małego miasteczka przybywa Anglik - milord Bomston, który obraziwszy S-P przeprasza go dzięki wstawiennictwu Julii i roztacza opiekę nad kochankami; mimo to nie udaje się wciąż przekonać ojca Julii; spotkanie kochanków, po którym muszą się rozstać, bo dłuższe przebywanie S-P w Clarens grozi skandalem i utratą życia; milord Edward zabiera młodzieńca do Paryża i ty S-P stara się znaleźć swe miejsce w świecie; planuje ucieczkę Julii z domu i wyjazd do Anglii, gdzie Edward gotów jest oddać im pół majątku; Julia jednak przez wzgląd na chorą matkę sprzeciwia się szaleńczym pomysłom i S-P szuka w życiu towarzyskim i kulturalnym Paryża rozrywki i ukojenia; jego listy do Julii pokazują niechęć młodego Szwajcara do wyrafinowanych przyjemności (krytykuje modę francuską, teatr, operę itd.); w Clarens zachodzą zmiany: Klara wychodzi za mąż, a matka Julii znajduje listy S-P do córki, co oznacza niemożność kontynuowania korespondencji

• Matka Julii umiera wkrótce po znalezieniu listów; Julia, gnębiona wyrzutami sumienia, zapada na zdrowiu (ospa - prawie śmierć); S-P wraca do niej i wyjednuje krótką chwilę u łoża kochanki, korzysta z niej, chcąc pocałunkiem zarazić się od nieprzytomnej Julii i sam zapada na ospę; Julia zdrowieje i po walce z ojcem, zgadza się na oddanie ręki nie kochanemu panu de Wolmar, aby ratować szlachecki honor pana d' Etange; ale nie chce wyrzec się nadziei połączenia z kochankiem, myśli albo o potajemnych schadzkach, albo o samobójstwie

• Ślub z panem de Wolmar staje się przełomem; Julia znajduje oparcie we własnym sumieniu, postanawia zacząć nowe życie; to nagłe „nawrócenie” Julii wtrąca S-P w otchłań rozpaczy; bliski samobójstwó S-P ulega perswazjom milorda Edwarda i bez nadziei wyjeżdża na statku admirała Ansona w podróż dookoła świata

• Akcja po 6 latach: S-P zjawia się w Europie zahartowany na trudy i niedole, ale nie umie zapomnieć o Julii, ona zaś cieszy się względnym szczęściem, wychowuje dwoje dzieci; wiadomość o powrocie S-P skłania ją do szczerej rozmowy z mężem, a Wolmar, pragnąc okazać jej zaufanie i przeprowadzić zbawienny eksperyment psychologiczny, zaprasza S-P do Clarens; S-P po dziesięciu latach rozłąki widzi Julię - jako panią mądrze prowadzonego majątku; podziwia też rządy Wolmara; wspólnie spacerują

• S-P jest prawie pogodzony z losem; wnika w życie Womara, zapoznaje się z poglądami małżonków na wychowanie dzieci, dowiaduje się o ateizmie Womara, ten postanawia go prosić o edukację nad jego dziećmi (S-P jest we Włoszech); S-P ma złe przeczucia, Julia snuje projekty połączenia go małżeństwem z Klarą, od kilku lat wdową, bardzo w nim zakochaną

• S-P postanawia żyć dozgonnym celibacie i poświęcić się wychowaniu synów Wolmara, a wierny mu w przyjaźni Bonston obiecuje zamieszkać w Clareus, tam też przenosi się Klara z córką; katastrofa: Julia ratując swe tonące dziecko nabawia się choroby i umiera przed powrotem z Włoch S-P i Bonstona; przed śmiercią składa wyznanie wiary; daje do zrozumienia mężowi, że jej śmierć jest okupieniem jego ateizmu, posyła ostatni list do S-P; odkrywa przed nim tajoną prawdę, że na próżno walczyła z uczuciem i śmierć uważa za jedyny ratunek przed pokusą złamania przysięgo małżeńskiej; doradza S-P związek z Klarą i prosi o opiekę nad mężem i dziećmi; List Klary, będący ostatnim akcentem powieści odbiera wszelkie cechy szczęśliwego zakończenia; widać z niego wyraźnie, że Klara nie zdecyduje się nigdy na powtórne małżeństwo i będzie sama żyła pod grozą śmierci.

3. Nowość i oryginalność dzieła

• Powieść bardzo bujnie rozwija się we Francji. Formę ma niedoskonałą i bardzo różnorodną. Szukano prawideł. Ale wiek XVII uznaje wszystko, co podoba się publiczności. Teoretycy chcą, by powieść ograniczyła fantastykę i heroiczność.

• Rousseau bardzo ceni Honoriusza d' Urfe i jego (XVII w.) powieść-sielankę Astrea. Czyta także Listy portugalskiej zakonnicy. Świadomie Rousseau nawiązuje do Listów Abelarda i Heloizy. Koncepcję miłości Rousseau kształtowały: Telemak Fenelona, Świątynia z Knidos Monteskiusza.

• Nowa Heloiza ma zasługę jako pierwsza powieść roztrząsająca wszelkie doświadczenia wewnętrzne człowieka. Każdy z bohaterów ma swój intymny świat przeżyć.

4. Publikacja Nowej Heloizy i jej znaczenie dla współczesnych

• Diederot odsłania niezgodność między życiem Rousseau a jego pismami

• zwolenników estetyki klasycznej razi rozlewna i swobodna forma Nowej Heloizy

• popularność: Francja i Europa przyjęły Nową Heloizę jako objawienie. Stała się ona przykładem, jak literatura może wpływać na życie

• dla Francuzów bardzo ważne - zagadnienie cnoty

• filozofowie potępiają jej założenia głównie etyczne

• cnota jako konieczność życia i głos natury

• budzi ciekawość turystyczną