Wolna i zniewolona w marzeniach i w rzeczywistości, ale zawsze Polska. Przedstaw funkcjonowanie motywu ojczyzny w wybranych utworach literackich.
Czym jest ojczyzna? Czy jest tylko wytyczonym obszarem na kuli ziemskiej, zamieszkiwanym przez określoną grupę ludzi? Nie, ojczyzna to coś więcej! Ojczyznę tworzą ludzie, ich kultura, wzajemne kontakty. To ona jest dla nas schronieniem w czasach dobrobytu, lecz także to ona wymaga poświęceń.
Polska jako kraj ma niezwykle bogatą przeszłość historyczną, miewała swoje wzloty i upadki, ale zawsze pozostawała w sercach swoich mieszkańców. Koleje losu, nie zawsze obchodziły się z naszą ojczyzną w należyty sposób. Wielokrotnie chciano odebrać nam ją: był okres zaborów trwający 123 lata, kiedy Polska zupełnie została zmazana z mapy Europy, jak również okres okupacji i próba zniszczenia wszelkich przejawów polskości.
Trzeba przyznać, że nie zawsze potrafiliśmy dbać o nasz kraj w należyty sposób, gdyż już w renesansie możemy dostrzec negatywne cechy społeczeństwa. Dopiero smutne fakty z przeszłości Polski uświadomiły Polakom potrzebę walki o polskość. Ukazały, że świadomość narodowa jest w nas głęboko zakorzeniona, że jesteśmy w stanie zachować naszą ojczyznę w sercach i umysłach jak również potrafimy odbudować ją . Motyw ojczyzny bardzo różnie kreował się w literaturze polskiej, głównie za sprawą zmieniającej się sytuacji społeczno-politycznej. Świadomość miłości do ojczyzny rozwijała się u Polaków przez wszystkie wieki, historia wręcz zmuszała nas do tego. Początki były niezwykle trudne, lecz problem dbania o nią, został dostrzeżony już przez społeczeństwo epoki renesansu Jednym z pierwszych, który widzi potrzebę zmian jest Mikołaj Rej. W jego „Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” odnajdziemy krytyczny obraz społeczeństwa. Brak zainteresowania, którejkolwiek warstwy społecznej problemami Polski. Duchowieństwo nie sprawuje posługi kapłańskiej w należyty sposób, szerzy się pijaństwo. Szlachta jest opieszała, uchwala tylko te ustawy, które będą dla niej korzystne. Interes Rzeczypospolitej jest dla niej zupełnie nie ważny. Chłop cierpi biedę, jest przytłaczany coraz to nowymi podatkami (dziesięcina, odpusty).
Zainteresowanie sprawami ojczyzny odnajdujemy także u Jana Kochanowskiego w Pieśni XII, która porusza problem służby ojczyźnie. Kochanowski głosi w niej, że służba ojczyźnie jest największą cnotą jaką może posiadać człowiek. Jest drogą do nieba, gdyż Bóg będzie wynagradzał takie poświecenie. Pochwałą patriotycznej postawy jest także Pieśń V (O spustoszeniu Podola). Kochanowski chce uświadomić nam, że brak woli walki, brak zainteresowania ojczyzną doprowadzą do jej upadku. Należy umieć poświecić się dla kraju, gdyż jest to nie tylko obowiązek ale przede wszystkim wielki zaszczyt. Kochanowski doskonale zdaje sobie sprawę, że Polska zaczyna być „kolosem na glinianych nogach”. I takie stanowisko odnajdujemy w „Odprawie posłów greckich”. Przedstawiona w dramacie Troja jest alegorią szesnastowiecznej Polski, kraju jeszcze silnego, lecz nieudolnie rządzonego, osłabionego wewnętrznymi sporami. Na podobne problemy, poruszane przez Kochanowskiego, zwraca również uwagę Piotr Skarga w swoich „Kazaniach sejmowych”. Kazań było osiem i stanowiły wyraźną propagandę programu polityczno - społecznego. Skarga jako zwolennik rządów silnego króla wylicza najważniejsze „choroby” Rzeczypospolitej a są nimi: wewnętrzny rozkład, wrogowie wewnętrzni, niezgoda i zawiść, niesprawiedliwe prawa, ucisk, prywata. Wszystko to konsekwentnie doprowadzało do upadku państwa . I tak się stało.
Konkretny plan reform społeczno - politycznych przedstawia Andrzej Frycz Modrzewski w swoim traktacie „O naprawie Rzeczpospolitej” Domaga się on zarówno rządów silnego monarchy jak i rządów ludu. Tworzy wizję, jak na tamte czasy, państwa utopijnego i nierealnego, przy czym wskazuje kierunki zmian.. Domaga się przebudowy szkolnictwa. W jego rozumieniu przyszłość ojczyzny leży w rękach ludzi młodych. Padają także liczne zarzuty w kierunku kościoła i niesprawiedliwości społecznej. Ostrą krytykę szlachty, która myśli tylko jak najlepiej ustawić się w życiu , dostrzegamy u Wacława Potockiego. Autor poświecił większość swych utworów tematyce patriotycznej, wskazując problemy z jakimi boryka się Polska. Do najbardziej znanych należą „Zbytki polskie”, utwór krytykujący nieistotne problemy szlachty. Jej brak zainteresowania granicami ojczyzny, które „kurczyły się” nieustannie. Potocki pragnie zaszczepić we współczesnych sobie ludziach elementy patriotyzmu czego przykładem może być „Transkrypcja wojny chocimskiej”. Utwór przepełniony jest satyrycznymi komentarzami, ukazującymi lenistwo i zamiłowanie do zbytku szlachty jak również wiarę w bożą opatrzność. Jednym z ulubionych gatunków innej epoki, epoki oświecenia , były satyry. To w nich możemy odnaleźć najbardziej wierny obraz polskiej rzeczywistości. W satyrze „Świat zepsuty” - Ignacego Krasickiego znajdziemy aluzje do cesarstwa rzymskiego. Jest to przestroga dla Polaków, tak jak potężny Rzym upadł z powodu niekompetentnej władzy, tak też może upaść Polska.
Krasicki poszukuje sposobu aby temu zapobiec, a swoje wnioski jak powinna wyglądać „wzorcowa” ojczyzna wykłada nam w powieści „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Główny bohater powieści Mikołaj, przebywając na wyspie Nipu, staje się mądrym człowiekiem, prawym i uczciwym patriotą, ale także praktycznym racjonalistą. Oświecony obywatel powinien posiadać te własne cechy, dla dobra własneg i dobra kraju. Potrzebę zmiany myślenia o ojczyźnie jak i reform politycznych widział Julian Ursyn Niemcewicz. Jego komedia polityczna „Powrót posła” zawiera kompletny program zmian ustrojowych. Są nimi zniesienie liberum veto jak i wolnej elekcji. Bohaterowie są wyraźnie podzieleni na wzorowych patriotów, myślących o dalszych losach swojego kraju, jak i konserwatystów dbających tylko o wygodne życie dla siebie i swojej rodziny. Celem utworu jest zwrócenie uwagi na potrzebę reform, zmian politycznych, jak również ukazanie zacofania sarmatów. Innym gatunkiem literackim, często poruszającym tematy narodowe jest traktat. Jednym z ważniejszych dzieł jest utwór „Przestrogi dla Polski” Stanisława Staszica. Autor porusza w nim nie tylko problematykę reform społecznych, lecz także wymienia przyczyny upadku Polski między innymi rozpustę ,chciwość i marnotrawstwo. Za jedną z najważniejszych przyczyn uważa podłość możnowładców. To wielcy panowie przyczynili się do upadku kraju, to oni powinni dbać o społeczeństwo, edukować je w zakresie świadomości narodowej, jak również sami powinni być wzorem cnót obywatelskich.
Nierówności społeczne panujące w kraju, przez które Polska jako kraj nie może być w pełni ojczyzną wszystkich ludzi, dostrzega Hugo Kołłątaj. Jego autorstwa „Anonima listów kilka” w bezpośredni sposób atakują niesprawiedliwości panujące w Polsce. Jest przecież niedopuszczalne aby w kraju który jest ojczyzną dla wszystkich, występował podział na panów i niewolników .Hugo Kołłątaj nawołuje także do wzmocnienia władzy królewskiej, reformy podatkowej jak i utrzymanie dobrze wyszkolonej armii. Ma to wszystko doprowadzić by Polska stała się prawdziwą ojczyzną dla wszystkich a nie tylko wybranej grupy społecznej. W wieku XIX sytuacja uległa zmianie, gdyż w okres ten wkraczamy bez własnego państwa. Dominujące miejsce w świadomości narodu zajmują teraz problemy walki o ojczyznę, o niepodległość. Polacy dostrzegają, że ojczyzna jest największym skarbem jaki posiadają, rozumieją potrzebę walki o wolność. Poruszeni ideałami wolności i demokracji głoszonymi podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej sami pragną dążyć do odzyskania pełnej suwerenności. Hasła takie jak: wolność, patriotyzm, ojczyzna, niepodległość, zaczynają nabierać nowego znaczenia. Okazało się bowiem, że to co kiedyś było na wyciągniecie ręki /niepodległość/ jest teraz daleko. Musiano o to walczyć. Tak Polska wkracza w okres romantyzmu, czasu walki, buntu przeciwko zastanej rzeczywistości, gotowości ofiarowania życia dla ojczyzny, jak również solidarności ludzi. Wszystkie ideały doskonale są przedstawione w „Pieśni Legionów Polskich we Włoszech” - Józefa Wybickiego. Jeden z najbardziej patriotycznych utworów, które kiedykolwiek powstały. Doskonale oddaje motyw ojczyzny jako zbiorowości ludzkiej. Już pierwsze wersy „Jeszcze Polska nie umarłą / Kiedy my żyjemy” pobudzały i pobudzają naszych rodaków do walki. Przywołane zostają w niej najbardziej chlubne dla Polski wydarzenia i postacie, takie jak: Czarnecki, Bonaparte, Kościuszko. Pieśń ta oddaje ducha ojczyzny, którego kiedyś zatraciliśmy a teraz chcemy odzyskać. Jednym z ważniejszych utworów poświeconych tematyce ojczyzny jest powieść Adama Mickiewicza - „Konrad Wallenrod”. Konrad jest doskonałym przykładem romantycznego bohatera. Jest samotnym bojownikiem o dobro narodu, postanawia sam zmierzyć się z wrogiem drogą podstępu i zdrady. Potrafi dla dobra ojczyzny poświecić szczęście własne i ukochanej. Polska jest dla niego największą wartością Jest w stanie poświecić dla niej to, co ma najcenniejsze, etos rycerski, honor, miłość do ukochanej. Droga kłamstwa i zbrodni budzi w nim moralny sprzeciw, ale jednocześnie jest nakazem, gdyż takiego poświecenia wymaga od niego ojczyzna. Te same tematy poruszane są w „Dziadach”, znakomitym dramacie Adama Mickiewicza. Autor przedstawia w nim wizję Polski jako Mesjasza Narodów, samego Konrada zaś jako Chrystusa - zbawiciela. Dzieło to ma charakter programowy i przedstawia jedną z koncepcji walki o niepodległość. To silna jednostka ma się poświecić i walczyć o wolność. Świadczyć mogą o tym słowa wypowiedziane przez Konrada w Wielkiej Improwizacji: „Ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się Milijon - bo za milijony Kocham i cierpię katusze”. Utożsamia się on z ojczyzną, staje się ona dla niego równa Bogu, wręcz przedkłada ją ponad niego. Ma poczucie odpowiedzialności za jej losy, czuje w sobie nadludzką siłę, boską moc tworzenia. „Dziady” poruszają także problem martyrologii młodzieży polskiej. Jest to obraz męczeństwa patriotycznej młodzieży polskiej w imię dobra ojczyzny. Mesjanizm w twórczości Mickiewicza stanowi często powtarzający się element. Taką ideę zawierają „Księgi narodu polskiego” oraz „Księgi pielgrzymstwa polskiego”. Jest to wizja emigrantów polskich jako apostołów, a ojczyzny w niewoli, jako zbawiciela innych narodów.
Mickiewicz w swoich utworach często podejmuje tematy patriotyczne a także przedstawia obrazy Polski szlacheckiej. Takim utworem jest „Pan Tadeusz”, w którym odnajdziemy w szczególności umiłowanie do tradycji, obyczajów i patriotyzmu, który ukazuje się nam w osobie Jacka Soplicy. Potrzeby kraju dostrzeżone zostają także przez Juliusza Słowackiego. Przedstawia on swoją koncepcję walki o wolność, która opiera się na haśle „Polska Winkelridem narodów”. Taką ideę wysuwa w „Kordianie”. Poznajemy w utworze bohatera, który jest spiskowcem walczącym z zaborcą. Ma on jednak dylemat moralny pomiędzy zabiciem cara (królobójstwem) a losem ojczyzny. Słowacki przedstawia tutaj swoją koncepcję walki. Według niego to jednostka powinna pobudzić w społeczeństwie chęć walki, gdyż walka w pojedynkę nie ma sensu. Dramat zawiera również w swojej treści ocenę powstania listopadowego. Słowacki dopatruje się przyczyn upadku w złym przygotowaniu spiskowców, którzy poświęcają się samotnie. To samotne poświecenie powinno iść w stronę edukacji społeczeństwa. Jednostka powinna wciągnąć do walki wszystkich, którym los ojczyzny nie jest obojętny. Spiskowcy nie posiadają programu działań, są niedojrzali psychicznie, a sam pomysł spisku jest wytworem wybujałej wyobraźni. Liczne nawiązania do antyku w twórczości Słowackiego często zawierają aluzje dotyczące Polski. Przykładem może być „Grób Agamemnona”. Jest to ostry sąd o Polsce szlacheckiej obecnej i dawnej. Zostaje w tym utworze porównana klęska Greków pod Cheronea z klęską powstania listopadowego. Oskarża Polaków o brak takiego zaangażowania w powstaniu listopadowym jakie Grecy wykazali pod Termopilami, których było znacznie mniej niż Polaków. Słowacki uzależnia wyzwolenie narodowe Polski od wyzwolenia społecznego chłopów. Dopóki chłop będzie gnębiony przez szlachtę i trzymany z dala od spraw narodowych, dopóty Polska nie odzyska wolności. Najbardziej wymownym utworem Słowackiego wzywającym do walki o ojczyznę jest „Testament mój”. Poeta nawołuje naród do walki, do poświęcenia się dla ojczyzny. Ofiara, którą trzeba ponieść może okazać się duża, lecz w obliczu wolnej ojczyzny będzie to tylko niewielkie poświecenie.
Wydawać by się mogło, że tylko duże eposy mogą nieść ze sobą naprawdę poważne rozważania nad losami ojczyzny. Jest jednak inaczej a przekonujemy się o tym w noweli Henryka Sienkiewicza - „Latarnik”. Jest to opowieść o tragicznym losie emigrantów polskich, ich nieustannej tułaczce, tęsknocie za krajem. Nowela dotyka problemów literatury, jakże potrzebnej dla narodu. Skawiński, główny bohater utworu jest z dala od ojczyzny, a jego jedynym kontaktem z nią jest literatura. To ona utrzymuje go przy życiu, przybliża go do kraju. Jest namiastką opuszczonej ojczyzny.
Nowe spojrzenie na ojczyznę niesie ze sobą pozytywizm. Pojawiają się nowe hasła programowe; praca u podstaw i praca organiczna. Powstaje nowa wizja walki o niepodległość, którą odnajdziemy w powieści Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem”. Jest to walka o polskość poprzez pracę na polskiej ziemi. To praca czyni człowieka wolnym, nadaje sens jego życiu, a jeżeli jest to praca na polskiej ziemi tym bardziej powinna być ceniona. Nie brak jednak w powieści opisów zrywów wyzwoleńczych takich jak powstanie styczniowe czy listopadowe. Natomiast mogiła żołnierzy przedstawiona w utworze jest symbolem patriotyzmu, z niej młodzi mają czerpać moc i otuchę, ma dawać im siłę do walki za ojczyznę.
Orzeszkowa pochwala różne rodzaje walk o kraj. Rozumie potrzebę zrywów narodowościowych, o czym świadczy nowela „Gloria victis”. Pochwala w niej męstwo powstańców. Mimo że nie odnieśli zwycięstwa są godni chwały przez sam fakt podjęcia walki. Złożyli w ofierze samych siebie, a wszystko to w imię wolnej ojczyzny. Dali w ten sposób świadectwo wielkości narodu. Ich śmierć nie będzie daremna, zostaną zapamiętani. W trudnych chwilach dadzą siłę innym.
Krytyczny obraz społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX, które nie wykazuje zainteresowania ojczyzną, przedstawia nam Bolesław Prus w „Lalce”. Szczególnie ostro zostaje zaatakowana arystokracja, cechująca się pogardą dla pracy, próżniactwem i pychą. Pokazuje ona wielką obojętność arystokracji wobec losów kraju i narodu. Jest ona złym przykładem dla innych warstw społecznych, których ideałem staje się lenistwo, rozrywki i wystawne życie. Prus poddaje również krytyce mieszczaństwo polskie, jego brak inicjatywy, wiary we własne siły, zadufanie. Mieszczaństwo nie wykazuje chęci do pracy, jest skłócone, zmanierowane a za wzorzec do naśladownictwa uznaje arystokrację. Społeczeństwo polskie marnotrawi dorobek pokoleń, niszczy jednostki nieprzeciętne. Przykładem jest przedwczesna śmierć Rzeckiego, uczciwego i wartościowego patrioty, gotowego do poświęceń dla drugiego człowieka. Rzecki był uczestnikiem Wiosny Ludów oraz powstania styczniowego. Dla niego walka w obronie ojczyzny to nie tyle obowiązek co przywilej. Podobną postawą cechuje się Wokulski - romantyk i pozytywista jednocześnie. Bierze udział w powstaniu styczniowym, ale jest entuzjastą wiedzy i postępu - dwóch najważniejszych założeń programowych pozytywizmu.
Adam Asnyk - jeden z wybitnych poetów dobry pozytywizmu poświęcił motywowi ojczyzny cykl sonetów „Nad Głębinami”. Sonety te wychwalają ducha walki powstania styczniowego, oddają cześć i szacunek poległym za wolność ojczyzny. Jednocześnie zwracają naszą uwagę, że Polska istnieje zawsze, jeżeli tyko w narodzie jest duch swobody. Musimy pamiętać, że ojczyzna to nasze serca i umysły, nasze marzenia. Zupełnie nowe spojrzenie na problem wyzwolenia ojczyzny pojawia się w Młodej Polsce. W epoce tej zostaje dostrzeżona potrzeba dotarcia i poruszenia mas chłopskich. Takie stanowisko wysuwa Stanisław Wyspiański w swoim dramacie symbolicznym - „Wesele”. Pragnie pokazać, że chłopi interesują się polityką, to oni są w stanie wyzwolić ojczyznę. Jednak podstawowym ich problemem jest brak przywództwa, trzeba nimi pokierować, bo sami jeszcze tego nie potrafią. Chłop jest waleczny, trzeba mu tylko wskazać właściwą drogę. Wyraźna jest niechęć i pogarda inteligencji dla chłopstw, która uważa, że chłop powinien interesować się tylko sprawami roli a nie polityką. Jest niechętna do walki narodowo- wyzwoleńczej. Nie dorosła jeszcze do roli przywódcy. Ostatnia scena dramatu - taniec chocholi, przedstawia prawdziwy obraz społeczeństwa, które jest niezdolne do walki o wolność, pogrążone w bezmyślności, marazmie i niezdolne do podjęcia jakichkolwiek działań.
Obrazy młodzieży poddawanej rusyfikacji odnajdujemy w „Syzyfowych Pracach” Stefana Żeromskiego. W młodym pokoleniu chciano zniszczyć resztki polskości, aby w przyszłości nie podejmowało działań narodowo- wyzwoleńczych. Młodzież nie poddaje się jednak rusyfikacji, podejmuje walkę. Ich walka polega na czytaniu, dyskusjach, poznawaniu przeszłości narodu. Siłę do stawiania oporu zaborcy młodzież czerpie z literatury romantycznej, która uczy ich miłości do ojczyzny i patriotyzmu. .. Żeromski jest jednak przeciwny rewolucyjnym zmianom , które gwałtownie zmieniłyby sytuację Polski. Stanowisko to zostaje wypowiedziane w powieści „Przedwiośnie”. W kulminacyjnej scenie Cezary idąc wraz z rewolucjonistami opuszcza pochód, zrozumiał, że gwałtowna zmiana nie przyniesie nic dobrego. Żeromski obala w tym utworze koncepcję „szklanych domów” reprezentowana przez ojca Cezarego. Jest to idealistyczna wizja Polski, w której panuje dobrobyt i ogólne zadowolenie społeczne. W swych utworach Żeromski porusza także problem postawy chłopów wobec sprawy polskiej. Opowiadaniem o takowej tematyce jest „Rozdziobią nas kruki, wrony.” Niezwykle makabryczna wizja powstania styczniowego i stosunku chłopów do niego. Chłop jest obojętny wobec ojczyzny, nie wie czym jest powstanie, nie odczuwa potrzeby udzielenia pomocy walczącym rodakom. Jego zacofanie staje się przyczyną upadku powstania.
Literatura polska, ta dawna i ta współczesna zawiera różne wątki, ale polskość, ojczyzna, wolność nigdy nie zostały pominięte. To literaci i poeci przypominali sobie współczesnym co jest najważniejsze w życiu. W najdawniejszych czasach, kiedy Polska nie musiała zmagać się z zaborcami, literatura poruszała głównie problemy reform i negatywnego obrazu sprawujących władzę. Pisarze i poeci w swych utworach domagali się zniesienia liberum-veto i wolnej elekcji. Krytykowali szlachtę, jej brak zainteresowania ojczyzną, chęć bogacenia się i niedostrzeganie problemów kraju.
Sposób postrzegania ojczyzny zmienia się jednak z chwilą kiedy Polska traci suwerenność w czas zaborów. Nadchodzą lata rewizji poglądów na sprawy narodowe. Okazało się bowiem, że ojczyzna to najcenniejsze dobro. Powoli zaczęto dostrzegać co tak naprawdę odebrano Polakom. Pojawiają się pierwsze koncepcje walki o wolność przedstawione w literaturze przez poetów Mickiewicza i Słowackiego. Bardzo popularne stają się hasła niepodległościowe, walki za kraj, o przyszłość nowych pokoleń. Jednak wszelkie zrywy narodowe kończą się fiaskiem. Upada zarówno powstanie listopadowe jak i styczniowe. Polacy mimo to nie poddają się. Rodzą się nowe pomysły odzyskania wolności i ojczyzny. Są to pozytywistyczne hasła „pracy u podstaw” i „pracy organicznej”. Ojczyzna zaczyna być postrzegana niczym ludzki organizm, w którym choroba jednego organu ma wpływ na pozostałe. Polska nie zawsze istniała jako suwerenny kraj, nie zawsze potrafiliśmy dbać o nią w taki sposób jakiego od nas wymagała, ale zawsze pozostawała w sercach swoich synów jako największy skarb. W okresie zaborów była wspólnym marzeniem wszystkich Polaków. Czasy zniewolenia były dla nas próbą czy duch narodowy jest w nas na tyle silny, że zdoła przetrwać nawet największe represje. Przez minione wieki polscy pisarze i poeci uczyli nas miłości do kraju ojczystego, ukazywali wady rządzących, pokazywali kierunki zmian. Wolna czy zniewolona, w marzeniach czy w rzeczywistości, ale zawsze Polska - o tym pamiętali i pamiętają wszyscy prawdziwi Polacy tak w utworach literackich jak i w życiu.
1