Józef Ignacy Kraszewski: Stara baśń. Powieść z XI wieku. opr: Wincenty Danek

Stara baśń jest pierwszym ogniwem cyklu 29 kronik powieściowych Kraszewskiego z dziejów Polski.

1. Rodowód Starej baśni:

→ Stara baśń jest artystyczną realizacją znacznej części poszukiwań pisarza na terenie dziejów Słowiańszczyzny i początków Polski- zainteresowania Kraszewskiego problematyką Słowiańszczyzny, w charakterystycznym powiązaniu z ludoznawczym nastawieniem.

→ Kraszewski przystąpił do kreślenia opartej na podaniach pierwszych kronikarzy wizji prahistorycznych dziejów Polski z zamiarem stworzenia dzieła, które mogłoby zastąpić oryginalne, pochodzące przynajmniej ze średniowiecza ludowe pieśni czy epos bohaterski ludowego pochodzenia.

→ Wykorzystał potencjalne literackie możliwości tkwiące w legendach i podaniach (głównie kroniki Długosza). Chciał wypełnić lukę w dziejach naszego średniowiecznego piśmiennictwa, utworzoną przez to, że nie było w niej bohaterskiej epiki. (*zamiar czysto literacki)

→ motywy patriotyczne: dać świadectwo pochodzeniu, dawności organizacji państwowej, poziomowi kultury naszych przodków w X i XI wieku- sytuacja polityczna i wzrost tendencji germanizacyjnych składały się na taką decyzję (*zamiary obywatelskie, narodowe)

→ wielkie „zamówienie społeczne” na wszelkie artystyczne realizacje, związane z początkami naszych dziejów

→ polemiczny charakter Starej baśni w stosunku do cyklu powieściowego Gustawa Freytaga: Die Ahnen- Przodkowie.

OKOLOCZNOŚCI	ŹRÓDŁA (szlaki literackiej tradycji gatunku, z której wyrosła powieść Kraszewskiego- nie jest pewne czy wszystkie te, chronologicznie wcześniejsze dzieła, poza ogólną inspiracją artystyczną, mogły wpłynąć na kształt ideowo- artystyczny Starej baśni )
1) Jeszcze w czasach młodości pisarza gromadzone materiały ludoznawcze i etnograficzne - charakterystyczne dla Kraszewskiego powiązanie ludoznawczych zainteresowań z bardzo intensywnym przejęciem się problematyka słowianoznawstwa - baczna obserwacja naukowej produkcji historycznej, dotyczącej początków państwowości polskiej i pradziejów narodu (Joachim Lelewel, Karol Szajnocha) - wczesne dzieła: Anafielas dotyczący dziejów Litwy; Sztuka u Słowian; Odczyty o cywilizacji w Polsce - refleksja nad początkami państwa łączyła się u pisarza automatycznie z refleksją nad znaczeniem pieśni ludowej dla wyjaśnienia charakteru narodowego i jego pierwotnych dziejów (Jeśli nam przyjdzie szukać panującego w nich uczucia, znajdziemy chyba jedną tęsknotę […]), oraz podania, „będącego rozdartym na szmaty śpiewem”: „Lud z ubiegłych swych przygód tworzy to, czego dusza jego pragnie: ideał swój dziejowy. Prawda w nich nie absolutna, nie kronikarska, ale duchowa. Dlatego podania za podstawę badań dziejowych rzadko służyć mogą, ale są tkanką ważną dla badacza narodowego ducha” → KANON INTERPRETACYJNY, którym kierował się Kraszewski tworząc swoją powieść o Popielu i Piaście	1) Franciszek Salezy Jezierski: Rzepicha (1790) - dzieje poznania się, małżeństwa i życia rodzinnego Piasta, Rzepichy i Siemowita; opowieść o sprawiedliwych rządach Piasta, zwycięstwach Siemowita itd. - odautorskie konfrontacje bytu i moralności ludu wiejskiego z zepsuciem na dworach pańskich i w mieście - dziwaczne przemieszanie kultu bóstw słowiańskich z rzymskim Olimpem - zapożyczenia: sposób ukazania postaci Piasta, mocne akcentowanie chłopskiego rodowodu Rzepichy i Piasta
		2) Franciszek Salezy Jezierski: Goworek
		3) Aleksander Bronikowski: Mysza wieża - własna interpretacja zanotowanych przez kronikarzy legend i postaci (np.pijany przeważnie Popiel i jego zła żona Gierda) - utwór utrzymany w poetyce grozy - zapożyczenia: postać Popiela- okrutnika i pijaka; pewne cechy Gierdy do postaci Brunhildy; elementy stylizacyjne w odtworzeniu sytuacji na dworze w Kruszwicy
		4) Tadeusz Bułharyn: Słowianie czyli oswobodzenie Arkony. Powieść z dziejów starożytnych (1828) - pomysły fabularne; szczegóły koncepcji tematycznej - akcentowanie jedności Słowian w walce obcym naporem
	2) Rozbudzone z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Nauk prace zbierackie przejawów twórczości ludowej wszystkich narodów, które wchodziły w skład dawnej Rzeczypospolitej (m.in. Jan Paweł Woronicz, Hugo Kołłątaj) - charakterystyczny stosunek do przeszłości narodowej, typowy dla lat schyłku Rzeczypospolitej i lat porozbiorowych- rewizja oświeceniowego krytycyzmu przedhistoryczny przekazów, wyraźnie patriotyczny charakter podejmowania owej tematyki, w oczywistym związku z katastrofą polityczną i pierwszymi usiłowaniami „wybicia się na niepodległość” - propaganda twórczości literackiej, ożywiającej przeszłość narodową - marzenie o stworzeniu „słowiańskiej epopei” - koncepcja historycznej powieści dokumentalnej, skomponowanej w oparciu o mity i legendy, zachowane w zniekształconym zapisie kronikarskim	5) Christoph Martin Wieland: Libussa albo założenie miasta Pragi
		6) Ignacy Krasicki: Powieść prawdziwa o narożnej kamienicy w Kukurowcach (1794) - alegoryczna wykładnia dziejów Polski ( prawdopodobne źródło pomysłu powieści o formowaniu się narodu i państwa polskiego)
		7) Mieczysław Romanowski: Popiel i Piast (1862)- tragedia w pięciu aktach - własna interpretacja podań o Popielu i Piaście (Popiel- bohater tragiczny utworu) - wrażenie chaosu, braku konsekwencji myślowej i artystycznej
3) Działalność Zoriana Dołegi Chodakowskiego- źródło podstaw naukowych i wzorów praktycznego działania.	8) Julian Ursyn Niemcewicz: Śpiewy historyczne (Śpiew I: Piast) - poetycka tradycja tematu - popularna wersja tematu
	* także: Lilla Weneda Słowackiego- wymieniana jednak tylko dla ścisłości [ ;) ] *Antoni Małecki: Lechici w świetle historycznej krytyki (1897) - dzieje sporu kronikarzy i historyków o sprawę najazdu Lechitów n kraj Polan - pozytywne komentarze Starej baśni
		9)Juliusz Słowacki: Balladyna i Rapsod I Króla Ducha - mogły wpłynąć na pomysł Starej baśni
		10) fragment nieukończonego dramatu Słowackiego: Krak
		11) C. K. Norwid: Krakus, książę nieznany (1861)
		12) Teofil Lenartowicz: Wanda (1876), Szopki (1849), O królu Popielu i o myszach (1895)
		13) średniowieczne zabytki literatur zachodnich: Pieśń o Rolandzie, Pieśń o Nibelungach

2. Stara baśń

INFORMACJE OGÓLNE:

• prace nad przygotowaniem Starej baśni bezpośrednio poprzedzają doświadczenia Kraszewskiego związane z kończonym właśnie cyklem saskim: Hrabina Cosel (1874), Bruhl (1875), Z siedmioletniej wojny (1876)

→ trylogia saska- świadectwo artystycznej dojrzałości i słuszności teoretycznych koncepcji pisarza, związanych z powieścią historyczną- można tworzyć dzieła powieściowe o wysokiej randze literackiej dzięki umiejętnemu operowaniu autentycznymi postaciami, zdarzeniami i konfliktami oraz wprowadzaniu poświadczonych dokumentami szczegółów tła obyczajowego i kulturalnego

fikcja i wyobraźnia ograniczone do dialogów, kompozycji i zabiegów narracyjnych

• w zakresie powieściowej prozy historycznej rezygnuje Kraszewski z beletryzacji zdarzeń czy procesu dziejowego na podstawie zapisów dokumentarnych, a skupia się na zasłyszanych lub w inny sposób przez tradycję przekazywanych opowiadaniach o sprawach czy ludziach z marginesu wielkiej historii

• kładzie nacisk na ciekawą relację o przygodach i awanturach

• posługuje się chwytami gawędowymi

→ kompozycja kronikarska i sztuka opowiadania „w jednym” - która nie przystawała do tematu Starej baśni:) [o czym pisze w Dopisku], ze względu na znikomą ilość przekazów dotyczących czasów przedhistorycznych „Polski”. Chcąc uniknąć błędnych interpretacji i naiwnych powtórzeń nie był równocześnie w stanie zrezygnować z podań i legend- wybrał zatem drogę ich racjonalizacji i krytycznej oceny, biorąc za podstawę przekaz Długosza, co umożliwiało spełnienie teoretycznego postulatu zgodności z prawda dziejową i zachowanie pozorów powieści dokumentarnej. Kompleks wczesnohistorycznych legend stanowi zatem odpowiednik wątku dziejowego, splataego z wątkami romansowymi, czy przygodowymi.

• historyczny wątek powieści: konflikt wolnych kmieci z kneziem na tle obrazu wczesnohistorycznej krainy Polan, ich życia i kultury

• najistotniejsze „potknięcia” Kraszewskiego to szczegóły opisu kultury materialnej Polan nadgoplańskich (broń, szczegóły odzieży), oraz błędy w opisie wierzeń/ w przedstawieniu polańskiego Olimpu (błędy w tym zakresie prostują przypisy do tekstu). Jednak braki te w przeważającej mierze są wynikiem ówczesnego stanu wiadomości o dziejach Polan.

• na ogół trafnie odtworzył główny proces społeczno- kulturowy, czyli powstanie formacji wczesnofeudalnej na gruzach porządku plemiennego i rodowego

• Kraszewski opowiada się w Starej baśni wyraźnie po stronie wolnych kmieci, ich swobód i wieców, nie po stronie reprezentanta feudalizujących tendencji (Chwostka- Popiela).

• konflikty w Starej baśni: ścieranie się kmieci między sobą + zwycięska walka kmieci z okrutnym Chwostkiem + walka z najazdem Sasów i Pomorców, organizowanym przez synów Chwostka i Brunhildy

Kilkakrotnie daje do zrozumienia, iż chodzi mu o likwidację z ł e g o władcy, despoty, okrutnika, sprzymierzonego z wrogiem zewnętrznym, o wprowadzenie na jego miejsce d o b r e g o z ludu pochodzącego (Piast).

GŁÓWNE ZAGADNIENIA:

• ważnym i eksponowanym przez Kraszewskiego elementem świadomości Polan IX i X w. jest świadomość wspólnoty Słowian od Łaby po Bug, od Bałtyku po Karpaty, Sudety aż do Moraw i Czech. Wspólnota przeciwstawiona zostaje zaborczości plemion germańskich. Podkreślona zostaje równocześnie ich kłótliwość i wzajemne zwalczanie (np. Pomorcy vs. Kaszubi, czy kmiecie vs kneź).

→ niezgoda wiecujących nad obiorem nowego władcy Polan posiada podtekst historyczny, aluzyjny, skierowany przeciw sejmowładztwu szlacheckiemu w Polsce i podtekst aktualny, apelujący o jedność słowiańską w obliczu zagrażającej Europie ekspansji niemieckiej.

• Zapoczątkował Kraszewski w pewnym sensie system ostrzeżeń przeciw germańskiemu niebezpieczeństwu, potęgowanemu przez spory wewnętrzne i brak solidarności słowiańskiej.

• Szczegóły życia Polan nad Gopłem zachowują dokumentarny charakter. Wprowadzone w świat powieści składniki legend o charakterze cudowności bądź cechach baśniowych (aniołowie, cudowne rozmnożenie napitku i jadła w czasie postrzyżyn syna Piasta, wysłannicy św. Cyryla i Metodego) nie czynią w powieści cudów, lecz wykonują funkcje nieomal polityczne- nawołują do solidarności plemion słowiańskich przeciw Niemcom i do przyjęcia nowej religii dla wzmocnienia pozycji tychże plemion w walce ze wspólnym wrogiem.

• Stara baśń miała zmieścić w sobie sporą część legend, związanych z wczesnohistorycznym, nie poświadczonym źródłami okresem naszych dziejów. Kraszewski „radzi sobie z nimi” w dwojaki sposób:

a) wprowadza je w materię powieści, nie biorąc jakby za nie odpowiedzialności- bo śpiewane są lub recytowane przez Słowiana (np. pieśń o Kraku i zabiciu smoka)

b) inne zaopatruje w krytyczne oświetlenie w Dopisku, naukowym komentarzu do artystycznej całości, co świadczy o tym, że z wprowadzeniem podań do organizmu powieści poradził sobie Kraszewski tylko częściowo.

• wątek miłosny (Doman- Dziwa) w fabule i w kompozycji Starej baśni:

→ „znak luźności” kompozycyjnej Starej baśni: toczy się odrębnie i niezależnie od wątku „publicznego”

→ ta właśnie niespoistość dwu elementów dzieła umożliwiła bogaty jego wystrój w epizody, które zapoznają czytelnika z życiem Polan, ich obyczajami i wierzeniami

• dramatyczna historia miłości Domana i Dziwy to perypetie o niewątpliwie ludowym, czy balladowym pochodzeniu

• potęgują baśniowy charakter powieści

• sposoby zdobywania ukochanej dziewczyny odpowiadają wyobrażeniom co do obyczajowości epoki (<lol>)

• wybranka Domana to „heroina”, kobieta nieszablonowa, trudna, o skomplikowanej psychice, wyróżniająca się z tłumu rówieśniczek

• świat ludzki Starej baśni:

→ typowy u Kraszewskiego k o n t r a s t: postaci pozytywne (np. patriarcha Wisz), otoczone autorska sympatią i podziwem,czy też tylko aprobowane, oraz ich w r o g o w i e (np. Chwostek).

• niezaangażowany w walkę dwu obozów jest Słowian- uosobienie tradycji plemiennej, zamkniętej w niepisanych pieśniach- podaniach

• obóz kneziowski składa się nieomal wyłącznie z czarnych charakterów:

- Chwostek: despota, pijak, czasem aż groteskowy tchórz

- Brunhilda: okrutna trucicielka, zły duch męża

- Hengo: szpieg niemieckiej

-Smerda: ponury sługa

- Znosek: karzeł- szpieg

Członkowie, skontrastowanego z obozem Polan, dworu kneziowskiego są sprawcami najbardziej dramatycznych, najbardziej krwawych i ponurych zdarzeń powieściowych.

→ Walczą ze sobą dwa światy (poza Brunhildą i Hengą) wywodzące się z jednego plemienia. Czytelnik pozostaje pod wrażeniem, że to właśnie wpływ niemiecki przyniósł ze sobą dążność do despotycznych rządów metodą bezprawia i okrucieństwa.

• postać Jaruhy: pełni funkcję figury sprawczej, ukrytego reżysera zdarzeń powieściowych.

Przy wszystkich realnych rysach ma w sobie Jaruha coś z czarownicy- bez szatańskich powiązań. To typowa „wiedźma”, mądra i odważna. Jest prototypem całego szeregu kobiet z ludu w powieści; kieruje losami ludzkimi, pomaga jednym, a szkodzi drugim.

Jest jednym z najbardziej aktywnych i ważnych czynników baśniowych dzieła. Jest koniecznym elementem baśniowości utworu, w którym nie wszystko musi się dziać według reguł życiowego prawdopodobieństwa i konwencji powieściowego realizmu.

* inne elementy baśniowe:

- przepowiednie i wróżby

- obrazy przyrody (zbliżone czasem aż do romantycznego efektu grozy: towarzyszą dramatycznym zdarzeniom, bądź je zapowiadają

• Kraszewski pisał Starą baśń ze z góry powziętymi założeniami koncepcyjnymi (koncepcja „historiozoficzna”) dla całego cyklu powieści- kronik:

- pogląd na dzieje ojczyste: w centrum uwagi umieszczał władzę, państwo i siły, które służą jego umocnieniu, i te, które działając odśrodkowo szkodzą jedności terytorialnej i całości państwa.

( Władza sprawowana środkami amoralnymi nie mogła przynieść korzyści społeczności Polan. Dlatego też musiał zwyciężyć w powieści władca dobry, wywodzący się z ludu.)

- dzieje ojczyste ukazane są w cyklu jako odwieczna walka z niebezpieczeństwem germańskim:

Dlatego zagrożenie przez niemczyznę zostało w powieści odtworzone w rozmiarach wyprzedzających jego historyczne istnienie, w rozmiarach co najmniej o jeden wiek wcześniejszych.

(Kto próbuje szukać pomocy u Niemców, ten musi w świecie powieściowym Kraszewskiego zostać ukaranym.)

*Kończące powieść zakończenie konfliktów wewnętrznych ma charakter aktualny, ale chodzi tu o s o l i d a r n o ś ć narodową w warunkach, które przynosiło panowanie zaborców, ich germanizatorskie i rusyfikatorskie tendencje.

→ s e n s i d e o w y przebiegu i rozwiązania konfliktów wewnątrz- plemiennych.

Takie aktualizujące założenia ideowe uniemożliwiały stworzenie eposu o starożytnych dziejach kształtowania się narodu i państwa.

• założenia artystyczne cyklu:

- obrazy kultury i obyczajowości

- swoiste studium psychiki zbiorowości narodowej w jej historycznych przejawach

• cechy „konstrukcyjne”:

- narracja autorska góruje ilościowo nad partiami dialogowymi

- bardzo rozbudowane i szczegółowe opisy, o właściwościach malarskich, informacyjnych, bądź jako nastrojowy odpowiednik akcji

- autor i narrator ujawniają się jako jedna postać, dekonspirując jakby baśniowy i ludowy charakter utworu

- charakter dawności i pozory relacji naocznego świadka uzyskane zostają dzięki starannie wytrzymanym zabiegom archaizacyjnym autora (w narracji, opisach i dialogach)

• archaizmy gramatyczne:

(np. mianownik l. mn. rzeczowników męskich: „bogi, pachołcy, syny”;

narzędnik l. mn.: „długimi włosy”; 1 os. l.mn. czasowników: „nie bronim”)

• słowotwórstwo:

częste stosowanie przyrostków -isko, -szcze (np. horodyszcze, grodzisko)

• indywidualne, odmienne od normy stosowanie przedrostków czasownikowych:

(ubito- zamiast: zabito; zasłyszał- zamiast posłyszał)

• składnia zdania:

inwersja, zmiana szyku, parataksa

• częste przypadki opuszczania zaimka „się” w czasownikach zwrotnych, jeżeli w rozbudowanym zdaniu został już użyty

• nadużywanie konstrukcji imiesłowowego równoważnika zdania

• zapożyczenia polszczyzny kresowej

• słownictwo:

- wielka ilość archaizmów rzeczowych (np. obiata, skórznie, tyn)

- archaizmy znaczeniowe (np. łupież- łup, stadnik- dozorca koni, tok- podłoga)

-archaizmy słowne (np. dziewierz, krzno, ojczyc, wietnica)

• zapożyczenia z innych języków słowiańskich (czeskie- hradyszcze, ruski- mir)

• neologizmy w funkcji archaizacyjnej (chram, kneź, księżyc, nocnica)

→ przeważają archaizmy słownikowe nad gramatycznymi

→ dobór różnego rodzaju chwytów archaizacyjnych dowodzi świadomej pracy autora nad tekstem i posługiwania się pełnym zasobem możliwości w celu wzmocnienia wrażenia czasowej odległości.

• język Starej baśni wykazuje dążność do aforystycznego, sentencjonalnego formułowania wypowiedzi (maksymy i przysłowia wyraźnie wzorowane na zasobach wiejsko- gospodarskiej polszczyzny)

„Ptakiem dolecieć, rybą dopłynąć” [ ;) ]

• rytmizacja dużych partii autorskiej narracji, oraz pieśni i opowieści Słowiana (dodatkowo rymowane)

• recepcja Starej baśni przez krytykę współczesną Kraszewskiemu:

• Piotr Chmielowski: recenzja będąca próba unicestwienia i ośmieszenia powieści i jej autora

- odmawia dziełu wszelkich wartości ideowych, oceniając je według kryteriów, które stosuje się do rozpraw historycznych

• Fryderyk Henryk Lewestam: brak umiaru w pochwałach

- pochwala koloryt powieści, dyskretna archaizacje języka i umiarkowane wykorzystanie zdobyczy archeologii

• Bolesław Czerwieński: podziwia intuicje Kraszewskiego, dzięki której odtworzył on bardzo prawdopodobny obraz życia Polan w IX w.

- wysoko ocenia partie opisowe powieści

• recenzent ukryty pod pseudonimem: „W.”

- wysoko ocenia wprowadzoną różnorodność postaci i ducha pieśni ludowych w opowieściach Słowiana

• Antoni Pilecki: zastrzeżenia co do nieładu kompozycyjnego (brak związania wątku miłosnego z reszta fabuły)

• St. M. Rzętkowski: „Powieść cała jest wspaniałym obrazem”

• Aleksander Tyszyński: zastrzeżenia co do realiów kultury materialnej, ścisłości obrazu religijności oraz nazw czczonych przez nich bóstw

• Ernest Świeżawski: dzieło Kraszewskiego ocenia jako poważne osiągnięcie literackiej

• Michał Bobrzyński: pretensja o nieukazanie procesu integracji plemion lechickich w jednolity organizm państwowy

→ współczesna autorowi krytyka przyjęła Starą baśń, nie bez zastrzeżeń, przychylnie.

• recepcja późniejsza:

• Juliusz Feldhorn: za największe osiągnięcie Kraszewskiego uznał racjonalizację legend i podań, oraz syntetyczne przedstawienie kultury materialnej i duchowej Słowian

• Konstanty Wojciechowski: pełne opracowanie historycznoliterackie z 1927 roku

• Józef Birkenmajer

• Adam Bar: dostrzega w utworze przewagę elementów starej baśni ludowej

- zwrócił uwagę, że apel Kraszewskiego o solidarność plemion słowiańskich jest zwrócony nie tylko przeciw germańskiemu niebezpieczeństwu, ale i przeciw roszczeniom carskiego panslawizmu

• Julian Krzyżanowski: Stara baśń jest realizacją romantycznych koncepcji naukowych o początkach narodu i państwa i kontynuacją romantycznej tradycji literackiej z tym tematem związanej.

• ideologiczną wymowę powieść Kraszewskiego zawdzięcza

koncepcjom demokratycznym o gminowładztwie Joachima Lelewela

• „potomstwo literackie” Starej baśni:

- J. I. Kraszewski: Lublana. 1879.

- Stanisław Helsztyński: Zmierzch Popielidów. 1964.

- Władysław Bodnicki: Syn Popiela. 1973.

• Stara baśń- znaczenie:

- kształtowanie zbiorowej wyobraźni w zakresie naszych pradziejów

- akcentowanie zaborczej roli dążeń germańskich w naszej historii

• przekłady:

- czeski

- rosyjski

- serbsko- chorwacki

- słowacki

- ukraiński

• liczne inscenizacje teatralne i adaptacja filmowa Jerzego Hoffmana

1

---