J.I. KRASZEWSKI - STARA BAŚŃ
Rodowód Starej baśni.
I ogniwo cyklu 29 kronik powieściowych Kraszewskiego z dziejów Polski.
Zainteresowania pisarza początkami narodu i państwa polskiego, kulturą słowiańską.
Doświadczenia życiowych kontaktów pisarza.
Gramadzenie materiałów ludoznawczych i etnograf.
Śledził przejawy „ruchu” zbierania samorzutnej twórczości lud. w zakresie pieśni, podań, legend. Korespondencja z jego gł. Przedstawicielami. Recenzje i wypowiedzi w „Tygodn. Petersb.”
Baczne śledzenie nauk. prod. hist., dot. pocz. państwowości pol. i pradziejów narodu.
Sztuka u Słowian miała się stać w zamiarze autora pocz. encykloped. dzieła o historii cywilizacji w Polsce. Jest wys. ceniona przez historyków etnografii.
Stara baśń - artystyczna realizacja poszukiwań pisarza na terenie dziejów Słowiańszczyzny i pocz. Polski, realizacja pragnień ich przedstawienia.
Cykl prelekcji wygłosz. w Wa-wie 1860, wyd. 1861 Odczyty o cywilizacji. Autor wylicza gł. motywy pieśni lud., ulubione tem. Odtwarza świat uczuć ludu, typowe postaci jego pieśni, syt. ludz., ludz. konflikty. Próbuje przedstawić różnice między piesniami różnych regionów kraju, na I miejsce wysuwa krakowiaka. Łączy pochodz. pieśni lud. z podaniami o przedhist. dziejach narodu.
Pod. o Lechu, Czechu i Rusie - „idea braterstwa ludzkości całej”.
Gniazdo orle - „ziemia, kt. karmi (…) wszystkie stany społ.”
12 wodzów - „przypomnienie stanu przejścia i rządów wiernych i wybranych przez lud naczelników”.
Krakus, jego koncepcja rządów - lud. ideał władzy państw. (tow. w królestwie”).
Zabicie smoka - zwycięstwo nad „przemożnym żywiołem, pożytym sztuką, a nie siłą, umysłem, a nie pięścią”.
Mogiła Krakusa - idea zbiorowej siły, kt. góry wznosi i wieki trwać może.
Wanda - „ideał w brzasku dziejowej zorzy”, symbol odwiecznych zmagań z germ. niebezpieczeństwem.
Niechęć do naszego Oświecenia i jego gł. reprezentantów w literat. i nauce.
Lit. tradycja gatunku. (1. Fr. S. Jezierski, Rzepicha - dzieje poznania się Pista z Rzepichą, dzieje konkurentów o jej rękę, małżeństwa i zamieszk. w Kruszwicy, wybór Piasta i Rzepichy na „królestwo”, sprawiedliwe rządy Pista, zwycięskie walki Siemowita, śmierć Piasta i jego pogrzeb; dydakt. i satyr. - konfrontacja bytu i moralności ludu wiejskiego z zepsuciem na dworach pańskich i w mieście; wypowiedzi programowe; Kraszewski uznał powieść za niesmaczną, ale uważał, że powieści Jezierskiego rozpowszechniały idee demokrat. 2. Aleksander Bronikowski, Mysia wieża utrzymana w poetyce grozy - Popiel jako okrutnik, pijak, zła żona Gierda, Piast - wieśniak spod Kruszwicy; wiele sc. krwawych, obrazy pełne sadyzmu. Okrucieństwa Gierdy i Popiela. 3. Tad. Bułharyn, Słowianie czyli oswobodzenie Arkony - pow. z dziejów staroż., pomoc udzielona zdobytej przez Duńczyków i Niemców Arkonie na Rugii (w tekście Wolin) poprzez rycerza z Nowogrodu Rościsława Aleksandrowicza Lubicza; zaakcentowanie jedności Słowian w walce z naporem obcym; w zamian za pomoc - przyjęcie chrześcijaństwa. 4. Tłum. „pow.” Christopha Martina Wielanda Libussa albo założenie miasta Pragi - śladami kroniki Kosmasa; o pochodz. Libussy i jej miłości do pięknego strzelca-rolnika Przemysława; poetyka baśn. 5. Krasicki, Pow. prawdziwa o narożnej kamienicyw Kukurowcach - alegoria. 6. Miecz. Romanowski, trag. w 5 akt. Popiel i Piast - związki ze Słowackim (język, wiersz, koncepcja postaci Popiela); zawikłana akcja, gąszcz postaci, wątki uboczne, sc. epizodyczne; Popiel - trag. boh., kt. ginie śmiercią samobójczą; krwawe sc.; chaotycznośc, brak konsekwencji myślowej i artyst. 7. Niemcewicz, Śpiwy historyczne, śpiew I Piast - pop. wersja tem.; w Przydatku do tego śpiewu - przytocz. podania o pocz. narodu i państwa pol. 8. Słowacki, Lilla Weneda - teoria podboju. 9. Kronika Wielkopol. 10. Słowacki, dram. Krak. 11. Norwid, dram. Krakus, ks. nieznany. 12. Lenartowicz, Wanda. 13. Lenartowicz, Szopka).
Zamiar stworzenia dzieła, kt. mogłoby zastąpić oryg., pochodz. co najmniej ze średniow., lud. pieśni i epos bohat. lud. pochodz.
Znajomość zabytków słowiańskich i średniow. zabytków literat. zach.
Motywy patriot. Świadectwo naszemu pochodz., dawności organizaji państw., poziomowi kultury naszych przodków.
Kraszewski zdawał sobie sprawę z tego, że było wielkie społeczne zamówienie na wszelkie artystyczne realizacje związane z pocz. naszych dziejów w zakresie literat. i malarstwa.
Polemiczny charakter w stos. do cyklu niem. powieściopisarza Gustawa Freytaga Die Ahnen - Przodkowie. (Polemika w ramach generalnej kampanii p/ zakusom Bismarckowskiego Kulturkampfu).
Stara baśń
Kraszewski - pełna dojrzałość artystyczna.
Model pow. dokumentarnej nie nadawał się tu do wykorzystania.
Nie chciał rozpoczynać swej zbeletryzowanej historii kraju ojczystego w zamierzonym cyklu powieśc. od interpretacji błędnych i przez to kontynuować tradycji tych poprzedników, kt. naiwnie powtarzali lub przerabiali kronik. legendy i utrwalali w świadomości społ. fałsz. mniemania o historyczności baśniowo-legendarnych postaci i zdarz.
Trudno jednak było zrezygnować z podań i legend jako mat. powieśc.
Droga RACJONALIZACJI legend - zużytkowanie ich jako elem. fab. pow.; ich kryt. ocena w Dopisku. Teoret. postulat zgodności z prawdą dziejową, od kt. uzależniał artystyczny sens pow. hist.
Na czoło wysunął (…) konflikt społ. między starym i nowym, między Polską plemienną i rodową a Polską kneziowską, (…) wczesnofeudalną. (…) Stosunki społ., zobrazowane w pow., w og. zarysie nie odbiegają od tego, co dziś sądzimy o wiekach VIII-X w proc. kształtowania się organizmów państw. na naszych ziemiach. (…) świat wolnych chłopów, tkwiących w przeżytkach wspólnoty pierwotnej, tchnie prawdą (…). Nie doceniał (…) w pełni schyłkowej postaci wspólnoty (…) terytorialnej jako formy życia pol. (…).
Pozory pow. dokumentarnej. Niezwykła intuicja hist. Umiejętności narrac. Na ogół trafnie i zgodnie ze stanem ówczesnej wiedzy odtworzony gł. proc. społ.-ustrojowy - powst. formacji wczesnofud. Świadomość wspólnoty narod. Słowian od Łaby za Bug.
Błędy w obrazie kultury materialnej nadgoplańskich Polan, w opisie wierzeń, przedstawieniu Olimpu polańskiego i in. nieścisłości.
Zarzuty: czemu opowiedział się za wolnymi kmieciami, ich swobodami, wiecami? Czemu nie dał Piastowi cech typowego władcy? Bo: byłoby to sprzeczne z przekazami źródł.; kilkakrotnie daje do zrozumienia, że chodzi mu o likwidację złego władcy, a wprowadz. na jego miejsce dobrego z ludu.
Na podstawie: Józef Ignacy Kraszewski, Stara baśń. Powieść z IX w. Kraków 1975. Oprac. Wincenty Danek. [Tu: Wstęp].
Posłowie A. Gieysztora do: J. I. Kraszewski, Stara baśń, Warszawa 1956, s. 441, 443.
Gdy Kraszewski pisał tę pow., „nauka o pradziejach była jeszcze w powijakach” (Józef Kostrzewski).