Literatura oświeceniowa w służbie wychowania nowego pokolenia Polaków.
Literatura oświeceniowa rozwijała się w dramatycznym okresie dziejowym Polski . Trwający ponad osiemdziesiąt lat okres przemian w literaturze doprowadził do zasadniczych i trwałych przeobrażeń świadomości Polaków . Rzeczpospolita stała się krajem otwartym dla nowatorskiej myśli "wieku filozoficznego" . Oświecenie polskie nie stworzyło wielkich systemów filozoficznych , dominowała w nim myśl racjonalnego ułożenia stosunków społecznych i politycznych oraz wychowania światłego człowieka . Nie spotykany gdzie indziej w takim nasileniu duch reform dal Polsce najnowocześniejszy w ówczesnej Europie system oświatowy .
Ulubionymi gatunkami literackimi w literaturze okresu Oświecenia były bajki i satyry . W obu tych gatunkach szczególnie zasłynął talent Krasickiego . Tak bajki jak i satyry służyły celom , jakie stawiała sobie literatura Oświeceniowa , mianowicie wychowaniu dzieci i dorosłych . Typowa bajka to krotki utwór poetycki zawierający morał - prawdę życiową . Posługując się najczęściej postaciami zwierząt poeta pokazuje w skrócie obraz życia ludzkiego . Zwierzęta są tylko symbolami cech ludzkich . Ponieważ warunkiem bajki jest zwięzłość , zwierzęta są szczególnie wygodnymi aktorami , gdyż reprezentują pewne określone cechy ludzkie np. osioł jest symbolem uporu , gęś głupoty . Niektóre bajki mają pesymistyczny wydźwięk . Ukazują one życie jako poważną rzeczywistość , mówią , ze światem rządzi prawo walki o byt , że w nieszczęściu człowiek jest samotny , opuszczają go wtedy najbliżsi przyjaciele ( bajka "Przyjaciele" ) . W życiu zwycięża ten , kto jest silniejszy , decyduje argument siły fizycznej ( "Jagnie i wilcy" ) . W bajce "Kot i szczur" poeta piętnuje próżniactwo i zarozumialstwo , zbytnie zadufanie w sobie prowadzące do tego , ze wrogowie wykorzystując sprzyjające okoliczności pozbawiają głupich pyszałków życia .
Nieco inaczej pokazuje Krasicki życie w satyrach . Są one juz większymi utworami poetyckimi zawierającymi dokładne obrazy z życia , żywe dialogi i sceny . Traktuje tu swoich bohaterów z wytworną ironią , pozornie pobłażliwą , ukazuje współczesnych sobie ludzi z wszystkimi wadami . W satyrze pt. "Pijaństwo" zakreślił Krasicki obraz z życia drobnej szlachty , tej nie tkniętej zupełnie kulturą Oświecenia , ciemnej i znajdującej jedyną rozrywkę w kieliszku .
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" są pierwszą powieścią , która zawiera w sobie trzy typy powieści popularnych w wieku Oświecenia . Księga I obrazująca życie w Polsce w czasach saskich to powieść obyczajowa . Księga II zawierająca przygody bohatera po opuszczeniu domu rodzinnego jest powieścią awanturniczą , zaś księga III pokazuje idealne społeczeństwo na nie istniejącej nigdzie wyspie Nipu ( powieść utopijna ) . Powieść XVIII - wieczna w myśl wskazana filozoficznych miała służyć wychowaniu człowieka . Ta tendencja bardzo silnie zaważyła na powstaniu powieści Krasickiego . W I-szej księdze autor pokazuje społeczeństwo polskie , głownie szlachtę z jej wadami , które doprowadziły kraj do utraty niepodległości . Krasicki piętnuje fatalne wychowanie dzieci , zupełne lekceważenie nauki , zabobony , wiarę w sny , ciemnotę jaka panowała w dworach szlacheckich . W domu państwa Doświadczyńskich nie ma książek poza kalendarzem i modlitewnikiem .
Również dramat heroikomiczny "Monachomachia" ma głębszy sens . Krasicki przyszedł w nim z pomocą Komisji Edukacji Narodowej w walce z ciemnotą utrzymywaną w dużym stopniu przez szkolnictwo zakonne .
Przeciw szkolnictwu zakonnemu był też Stanisław Staszic . W swoim utworze pt. "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" przedstawił program reform państwa polskiego . Reformy te w głównej mierze miały polegać na zmianie sposobu nauczania młodego pokolenia . Staszic proponował oddzielenie teologii od edukacji publicznej , uważał ze w Polsce powinny istnieć tylko szkoły rycerskie
Drugim obok Staszica wybitnym pisarzem politycznym obozu postępu i reform był Hugo Kołłątaj . W okresie Sejmu Czteroletniego należał do najczynniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego i współtwórców reformy uwieńczonej Konstytucja 3 maja . Wokół niego i pod jego przywództwem skupiła się grupa radykalnych pisarzy zwana Kuźnicą Kołłątajowską , która odegrała dużą role w urabianiu postępowej opinii publicznej . Kołłątaj był również aktywnym działaczem Komisji Edukacji Narodowej powołanej po I rozbiorze Polski . Reformy wprowadzone przez KEN były dalszym ciągiem reform Stanisława Konarskiego . W miejsce łaciny wprowadzono język polski , do programu nauczania wprowadzono przedmioty przyrodnicze , fizykę , chemie . KEN odebrała szkoły kościołowi i otoczyła je opieką państwową . Zajęła się również sprawą wychowania dzieci chłopskich i mieszczańskich ( szkoły ludowe ) , szkoły elementarne były przeznaczone dla chłopców i dla dziewcząt , uczono w nich pisania , czytania , rachunków i katechizmu . KEN reformowalna szkolnictwo nie tylko szkol elementarnych , ale i wyższych uczelni min. Akademii Krakowskiej i Akademii Wileńskiej . W 1779 roku KEN powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych , którego zadaniem było opracowanie podręczników . KEN odegrała wielką role w walce o język polski . Dewizą KEN były słowa Stanisława Staszica : " Takie będą Rzeczypospolite , jakie ich młodzieży wychowanie ".