INNY ŚWIAT
Informacje biograficzne o autorze
Gustaw Herling-Grudziński to pisarz znany młodzieży szkolnej przede wszystkim jako autor utworu Inny Świat oraz opowiadań, m.in. Wieża. Urodził się 20 maja 1919 r. w Kielcach, jako najmłodsze, czwarte dziecko w rodzinie.1 Wakacje spędzał w Suchedniowie, gdzie zamieszkał jego ojciec po odziedziczeniu części młyna i domu. Od 1929 r. Gustaw uczęszczał do Gimnazjum Męskiego im. Mikołaja Reja (później im. Stefana Żeromskiego). Będąc w VI klasie (1935), debiutował w warszawskiej „Kuźni Młodych” reportażem poświęconym Górom Świętokrzyskim. W1936 r. współredagował pismo „Nowa Kuźnia”, zaprzyjaźnił się wtedy z Jerzym Głowanią.
W 1937 r. Grudziński rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie im. J. Piłsudskiego w Warszawie. Uczęszczał na wykłady znakomitych mistrzów: Z. Szmydtowej, W. Borowego, J. Krzyżanowskiego, T, Kotarbińskiego. Współpracował z pismami: „Przemiany”, „Orka na Ugorze”, „Ateneum”, „Pion” i „Nasz Wyraz”. Zajmował się przede wszystkim recenzją i eseistyką literacką. Interesował się zwłaszcza twórczością Miłosza, Gombrowicza i - ogólnie - przemianami kultury polskiej (liczne dyskusje na łamach pism i podczas spotkań Koła Polonistów).
Kiedy wybuchła wojna, przyszedł czas na inne działania. 15 października 1939 r. powstała konspiracyjna organizacja Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa (PLAN), której współorganizatorami byli krytycy związani z „Orką na Ugorze”, m.in. Herling-Grudziński (pełnił funkcję szefa sztabu). Potrzebne było nawiązanie kontaktów z Zachodem oraz zorganizowanie podobnej grupy we Lwowie - tam też wyjechał Herling. Mimo pomocy literatów (Ostapa Ortwina, Marii Dąbrowskiej, Juliusza Kleinera, Teodora Parnickiego), nie mógł znaleźć pracy i udał się do Grodna. Zagrożony aresztowaniem ukrywał się we wsi Sokółka, a potem, za pożyczone pieniądze, pod opieką przemytników próbował przedostać się na Litwę. Jeden z nich, Mickiewicz, będący na usługach NKWD, wydał przyszłego pisarza policji zaraz za rogatkami miasta.
Po przesłuchaniach w Grodnie zapadł wyrok: pięć lat więzienia za działalność na rzecz niemieckiego wywiadu (z powodu brzmienia nazwiska) i zamiar walki przeciwko Rosji. Lato 1940 pisarz spędził w celi w Witebsku, zaś w listopadzie został skierowany do Leningradu, następnie do Wołogdy, a potem - do Jercewa pod Archangielskiem. W obozie początkowo był tragarzem w bazie żywnościowej (rozładowywanie wagonów). Praca była bardzo wyczerpująca, ale dawała możliwość zdobycia (kradzież) dodatkowego pożywienia, o czym można przeczytać w książce Inny Świat. W lutym 1941 r przeziębiony pisarz przebywał przez dwa tygodnie w szpitalu.
29 czerwca 1941 r. (po wybuchu konfliktu między Niemcami a Rosją) wszyscy cudzoziemcy zostali przeniesieni do brygady pomocniczej nr 57, pracującej przy sianokosach, w tartaku i przy wyrębie lasu. W listopadzie tego roku Grudziński wraz z grupą więźniów podjął głodówkę - protest przeciwko przetrzymywaniu w Jercewie osób objętych amnestią dla Polaków więzionych w ZSRR. Jej skutkiem było zwolnienie pisarza z obozu 20 stycznia 1941 r. Wyruszył w długą podróż - najpierw przez Wołogdę i Buj do Swierdłowska (tu zapisał pierwsze notatki), potem do Czelabińska i do Ługowoje w Kazachstanie, gdzie wstąpił do 10. Dywizji. Z nią dotarł do Krasnowodska nad Morzem Kaspijskim, skąd 30 marca odpłynął do Persji. Była to dopiero część wielkiej wędrówki. Z armią gen. Andersa wyruszył do Iraku, potem przez Palestynę i Egipt do Włoch (dłuższy pobyt w szpitalu brytyjskim w Nocera i rekonwalescencja w Sorreto). W Italii poznał filozofa Benedetta Crocego (po latach poślubił jego córkę Lidię). W maju 1944 r. Grudziński walczył pod Monte Cassino w 3. Dywizji Strzelców Karpackich i został odznaczony krzyżem Virtuti Militari.
W 1943 r. na nowo rozpoczął pisanie. Publikował swoje artykuły w Bagdadzie i Jerozolimie - w polskojęzycznych pismach, zwłaszcza w „Orle Białym”. W 1945 r. w Rzymie ukazał się zbiór szkiców poświęconych literatom, których zabrała wojna, pt. Żywi i umarli. Niedługo później powstały wstępy do książek, m.in. do Ksiąg pielgrzymstwa i narodu polskiego A. Mickiewicza oraz do antologii opowiadań wojennych. Krytykował zarówno mesjanizm (fałsz i megalomania narodowa) jak i radykalne stanowiska: faszyzm, komunizm.
Podejmując decyzję o pozostaniu na obczyźnie, pisarz postanowił nadal walczyć o niepodległość kraju. Właściwie odczytał zmiany w ojczyźnie. Zdawał sobie sprawę z nowych zagrożeń, jakie spadły na powojenną Polskę. Osiadł w Rzymie, gdzie kierował działem literackim w piśmie „Orzeł Biały” i został członkiem PEN-Clubu. Ożenił się z malarką Krystyną Domańską (zmarłą w 1952 r.). Wraz z J. Giedroyciem założył miesięcznik literacki „Kultura” (od 1947 r.), później przeniesiony do Paryża i Maisons-Laffitte we Francji. Grudziński wyjechał do Londynu i współpracował z miesięcznikiem „Wiadomości”, redagowanym przez M. Grydzewskiego. Od 1952 r. przebywał w Monachium, angażując się w Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Publikował swoje teksty w pismach włoskich i wspomnianej „Kulturze”, tłumaczył literaturę włoską, angielską i rosyjską.
Kolejny okres życia Herlinga-Grudzińskiego związany jest z pobytem w Neapolu we Włoszech. Tu powstała większość jego utworów, podjął współpracę z pismami w języku włoskim, ponownie się ożenił (z Lidią Croce). Po zmianie sytuacji politycznej w Polsce mógł już wydawać swoje dzieła w kraju. Oczywiście, przełomowym wydarzeniem była publikacja Innego Świata. W uznaniu dla jego dorobku Senat Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu przyznał mu tytuł doktora honoris causa. W przemówieniu Herling podkreślił zasadniczą zmianę w jego życiu - polskiego emigranta we Włoszech: [...] przestałem być pisarzem emigracyjnym, a stałem się pisarzem polskim zamieszkałym w Neapolu.2 Decyzję o pozostaniu za granicą Grudziński uzasadnił przywiązaniem jego żony do rodzinnego miasta i tym, że ułożył już swoje sprawy w tamtych warunkach. Od tego czasu odwiedzał Polskę, spotykał się z przyjaciółmi i czytelnikami. Zawsze witany z uznaniem, stanowi dla Polaków postać-symbol, kojarzy się z męczeństwem rodaków w sowieckich łagrach i postawą człowieka, dla którego wartości humanistyczne pozostaną zawsze podstawowe i warte obrony.
Geneza i pierwsze publikacje utworu
Inny Świat to utwór, którego źródeł należy szukać w autobiografii autora. Przeżycia i obserwacje obozowe nie mogły pozostać bez wpływu na sposób myślenia i odczuwania byłego więźnia. Literackie ujęcie tych doświadczeń mogło być zarazem formą „oczyszczenia”, próbą analizy niecodziennego zjawiska, jakim był łagier - swoisty mikroświat rządzący się odrębnymi prawami, stojącymi w sprzeczności z ogólnoludzkimi zasadami współegzystencji. Przede wszystkim jednak utwór ten odbierano jako dokument historyczny, dowód zniewolenia jednostki, upodlenia przymusową wyczerpującą pracą w skrajnie złych warunkach.
Podobną problematykę podejmowano już wcześniej. Jako punkty odniesienia dla Innego Świata badacze wskazują Wspomnienia z domu umarłych (Zapiski z martwego domu) Dostojewskiego i Dziennik roku zarazy Daniela Defoe. Pierwsze fragmenty dzieła pisarz opublikował w 1947 r. w londyńskich „Wiadomościach” (Zabójca Stalina).
Systematyczną pracę nad całością książkową Herling rozpoczął w 1949 r. [w Rugby]. [...] Zostały one opublikowane w „Wiadomościach” pod roboczym tytułem Martwi za życia.
Andrzej Ciołkosz przetłumaczył je z rękopisu na język angielski, a Witold Czerwinski zaniósł je do znanego wydawnictwa londyńskiego Heinemann. U Heinemanna recenzentem Martwych za życia był znany krytyk Malcolm Muggeridge, który wspomnienia Herlinga ocenił niezwykle pozytywnie. Dzięki tej opinii pisarz otrzymał zaliczkę, która pozwoliła mu na dokończenie książki w 1950 r. Dokładnie rzecz biorąc, Inny Świat powstał między lipcem 1949 a lipcem 1950 r.
Całość, pod nowym tytułem Inny Świat. Zapiski sowieckie, ukazała się po raz pierwszy po angielsku w roku 1951, w doskonałym, zdaniem autora, tłumaczeniu Josepha Marka (czyli Andrzeja Ciołkosza) i z króciutką przedmową Bertranda Russella.3
W. Bolecki pisze dalej, że był to wielki sukces wydawniczy, który pociągnął za sobą wznowienia w Anglii i publikację w Ameryce. Polskojęzyczna wersja ukazała się najpierw w Anglii (1953, wydawnictwo Gryf), a po kilkunastu latach we Francji (1965, Instytut Literacki), gdzie była kilka razy wznawiana aż do 1989 r. W Polsce żywot Innego Świata rozpoczęły publikacje w wydawnictwach „podziemnych” począwszy od 1980 r. (NOWA). Oficjalnie dzieło mogło się ukazać dopiero po zniesieniu cenzury w 1989 r. (Czytelnik). Zostało przyjęte z wielkim zainteresowaniem i wprowadzone do programu szkoły średniej. Dzięki temu jest często wznawiane i obecnie powszechnie znane w kraju i za granicą. Ukazało się wiele przekładów na języki obce, również poza Europą (m.in. na japoński, chiński i arabski). Wyjątkowo późno opublikowano utwór w języku francuskim - w 1985 r.4.
Czytelnicy doceniali podjętą problematykę oraz literacki sposób ujęcia. Wśród innych dzieł poświęconych tematyce obozowej właśnie to pozwala zachować wiarę w człowieczeństwo, o którym nie zapominano całkowicie nawet w tak nieludzkich warunkach, jakie panowały w sowieckich łagrach. Książka zawiera również analizę systemu totalitarnego, która jawi się w pełni poprzez ogląd stosunków panujących w tym odmiennym świecie (począwszy od powodów i sposobu aresztowania aż do - często odkładanego na nieokreślony czas - zwolnienia z łagru).
Odbiór książki dowodzi, że zapotrzebowanie na takie dzieło było ogromne. Nie była to jedyna wypowiedź o takiej tematyce (konteksty literackie wskazujemy w rozdziale pt. Inny Świat wobec znanych wypowiedzi o życiu w obozie), jednak właśnie ona zdobyła sobie szczególne uznanie. Rozważenie fenomenu popularności Innego Świata umożliwi zapewne podjęta dalej refleksja nad treścią i formą utworu.
Streszczenie
Utwór został podzielony na dwie części o podobnych rozmiarach i zamknięty Epilogiem. Pierwsza z nich zawiera osiem rozdziałów, w tym jeden złożony z trzech podrozdziałów (Praca), zaś druga - z siedmiu rozdziałów (dwa z wewnętrznym podziałem). Tytuły wyodrębnionych fragmentów książki zostały w niniejszym streszczeniu podkreślone grubszą czcionką.
Część pierwsza
Witebsk - Leningrad - Wołogda.
Pobyt autora w więzieniu w Witebsku został ukazany jako wspólny los wielu osób oczekujących na wyrok. Tekst rozpoczyna się informacją, że jest koniec lata, aresztowani wsłuchują się w dochodzące odgłosy, umieją je rozpoznawać. Ich dni wypełnia oczekiwanie, niepewność jutra, wielka niewiadoma - co się z nimi stanie. Zamknięci ludzie próbują tworzyć grupy (katolicy wokół księdza, Żydzi przy rabinie). Nowy więzień z Grodna - maleńki, czarny „Jewriej” (12)5 - przyniósł tragiczną wiadomość: „Niemcy wzięli Paryż” (12). Informacje o życiu w celi przeplatają literackie opisy pogody, pory dnia.
Autor relacjonuje warunki i przebieg przesłuchania przed ogłoszeniem wyroku. Wyrwany ze snu, w ostrym świetle żarówki skierowanym na twarz, musiał odpowiadać na pytania. Zarzucono mu, że jest polskim oficerem pracującym w niemieckim wywiadzie (w wysokich butach z cholewami, podobnych do „oficerek” próbował przekroczyć granicę Związku Sowieckiego i Litwy, skojarzono również podobieństwo brzmieniowe z nazwiskiem marszałka lotnictwa niemieckiego - w języku rosyjskim Herling wymawia się Gerling). Ostatecznie oskarżenie sformułowano tak: „Zamierzał przekroczyć granicę sowiecko-litewską, aby prowadzić walkę ze Związkiem Sowieckim.” (14). Ogłoszono wyrok: pięć lat w obozie pracy. W nowej celi (jeszcze ciągle w więzieniu witebskim) narrator spotkał Rosjan i Żydów. Jednego z Żydów, szewca, aresztowano i skazano na pięć lat za to, że sprzeciwił się tandetnemu żelowaniu nowych butów skrawkami skóry. On jednak uważał, że stało się to na skutek ludzkiej zawiści - wykształcił syna na kapitana lotnictwa. Wierzył, że wstawiennictwo spokrewnionego oficera wyzwoli go z opresji. Niedługo po opowieści Żyda na skutek donosu jednego z „bezprizornych” odebrano mu po rewizji jedyną pamiątkę - fotografię syna.
Dalej następuje szczegółowy opis drogi do miejsca zsyłki: warunki, w jakich transportowano skazanych, pogoda, postoje, zasłyszane informacje o liczbie więźniów w ZSRR - W dyskusjach więziennych wahała się ona pomiędzy 18 a 25 milionami (21). Autor stopniowo zapoznaje się z terminologią więzienną. Dowiaduje się o różnicach między przetrzymywanymi. „Urkowie” - to przestępcy kryminalni, recydywiści, którzy mają daleko lepszą pozycję niż więźniowie polityczni („biełoruczki”), są niejako na usługach kierujących obozem, wprowadzają swoje porządki. Narrator stale obserwuje życie więźniów, nawiązuje nowe znajomości, dowiaduje się, za co skazano tych ludzi - następuje wymiana informacji. Rozdział kończy się wiadomością, że Herling wraz z innymi dotarł do stacji Jercewo pod Archangielskiem.
Nocne łowy.
Autor wyjaśnia, w jaki sposób organizowano sowieckie obozy pracy. Jercewo powstawało od 1937 r., budowane przez skazanych. W niskiej temperaturze (-40°C) spali w prowizorycznych szałasach, odżywiali się trzystugramową porcją czarnego chleba i talerzem gorącej zupy dziennie. Po wyrębie lasu na polanie wzniesiono baraki i otoczono je drutem kolczastym. W Jercewie rozwinięto przemyśl drzewny. Drewno transportowano stąd koleją.
Od owych pionierskich lat utrzymał się „proizwoł”, tzn. rządy więźniów od późnego wieczoru do świtu. Strażnicy nie wtrącali się w wewnętrzne porachunki, przemoc i krzyki mordowanych „politycznych”. Nocą jeszcze bardziej wzrastała władza „urków”. Autor opisuje swoje pierwsze dni w obozie. Po przybyciu rozchorował się i trafił do szpitala - lazaretu - położonego w pobliżu baraku dla kobiet. Szpital był jedynym miejscem, gdzie spało się w pościeli i otrzymywało godziwe pożywienie. Tam poznał mężczyznę chorego na „pyłagrę”. Takich jak on i innych nieuleczalnie chorych umieszczano w, Jcostnicy” („trupiarni”), gdzie w trudnych warunkach czekali na śmierć. W lazarecie narrator poznał siostrę Tamarę, od której dostał trzy książki. Dzięki transakcji z „urką” (oficerskie buty i 900 gramów chleba) został przydzielony jako tragarz do bazy żywnościowej (dzięki temu uniknął pracy w brygadzie „lesorubów” (drwali) lub przewiezienia na inny „łagpunkt”. Była to również ciężka praca (czasem po dwadzieścia godzin na dobę), ale stwarzała okazję do kradzieży jakichś produktów żywnościowych, a więc dawała szansę przetrwania.
Po zmroku w obozie odbywały się „nocne łowy” (por. tytuł rozdziału), tzn. polowanie na kobiety. Oderwani od rodzin ludzie z wielką siłą odczuwali popęd seksualny. „Urkowie”, którzy mieli pewną swobodę poruszania się i przewagę nad innymi więźniami, wykorzystywali ją podczas eskapad w okolice kobiecego baraku. Nieostrożne lub nowo przybyłe skazane były narażone na bolesne doświadczenia. Autor przedstawia okoliczności zbiorowego gwałtu, dokonanego przez ośmiu „urków” na Marusi. Dziewczyna przychodziła potem co noc do Kowala (przywódcy grupy), jednak budziło to między kompanami konflikty, wtedy szef pozwolił im ponownie ją zgwałcić. Potem Marusię przeniesiono do innego obozu. Kowal podeptał jej miłość dla zachowania zgody między „urkami”.
Praca.
Rozdział ten składa się z trzech części zatytułowanych: Dzień po dniu, Ochłap, Zabójca Stalina. W pierwszej z nich znajdujemy szczegółowy rozkład dnia pracy w obozie, począwszy od pobudki. Po śniadaniu więźniowie wędrowali do odległego miejsca, by do wieczora rąbać las, oraz do innych zajęć, w nadziei, że minie czas kary i wrócą do domu. Niejednokrotnie okazywało się, że pod byle pretekstem wyrok przedłużano, czasem „biezsroczno”, czyli dożywotnio (np. kolejarzowi Ponomarence z Kijowa, który - gdy stracił nadzieję - zmarł na atak serca).
Przydatność więźniów oceniano ze względu na wydajność w pracy i odpowiednio żywiono. Ustawiano trzy kotły. W pierwszym była najrzadsza kasza bez dodatków dla słabych, schorowanych, nie osiągających wymaganych norm, w drugim - gęściejsza dla wyrabiających 100 procent normy, zaś ci, którzy byli tak sprawni, że wypracowali 125 procent normy, otrzymywali łyżkę gęstej kaszy ze śledziem. Podobnie dzielono chleb - po 400, 500 i 700 gramów dziennie. Praca była wyczerpująca, wielogodzinna, w trudnych warunkach klimatycznych, dlatego niewielu udawało się uzyskać prawo do trzeciego kotła. Wykonywano różne zadania: Za „lesorubami” ruszały brygady na birżę drzewną, brygady ciesielskie do miasta, brygady ziemne, brygady na bazę żywnościową, brygady zatrudnione przy budowie dróg, na stacji pomp i w elektrowni Od wrót obozu rozchodziły się na wszystkie strony czarne korowody więźniów - pochylonych, skurczonych z zimna i wlokących za sobą ciężko nogi [...] (57). Więźniowie byli głodni, czasem okradali się, wyrywali sobie blaszankę z zupą. Ich zarobki zatrzymywano, wyjaśniając, że zaledwie pokrywają utrzymanie w obozie.
Fragment tego rozdziału, zatytułowany Ochłap, opowiada losy Gorcewa, więźnia, który niewiele mówił o sobie, ale dowiedziano się, że był enkawudzistą w Charkowie. W brygadzie „lesorubów” dał się poznać jako fanatyk broniący partii i komunizmu. Kiedyś w przypływie złości powiedział, że zabił wielu ludzi. Gorcew został w pełni zdekonspirowany, gdy w obozie pojawiła się jedna z jego ofiar. Więźniowie na znak Dimki (zamknięcie drzwi na klucz) jednocześnie przystąpili do wymierzenia sprawiedliwości. Bili, kopali, uderzali żelaznym prętem. Przydzielono mu najcięższą pracę bez zmiennika, nie dawano chwili wytchnienia, czerpano przyjemność z torturowania go. Kiedy stracił przytomność przy pracy i przewożono go do obozu, po drodze „zgubił się” i zamarzł.
W części pt. Zabicie Stalina autor opowiada niezwykłą historię zesłańca chorego na tzw. „kurzą ślepotę” (utrata zdolności widzenia po zmroku na skutek braku tłuszczów w pożywieniu), który starał się ukrywać swoją chorobę. Trafił on do obozu na skutek oskarżenia o próbę zamachu na Stalina - po pijanemu założył się, że strzeli w jego oko na portrecie. Kiedy po siedmiu latach pobytu w łagrze ujawniono jego chorobę, został przeniesiony z brygady tragarzy do „lesorubów” na powolną śmierć. Stracił godność i popadł w obłęd - uwierzył, że istotnie zabił Stalina, chciał zapewne uzasadnić swoje cierpienie przyznaniem się do zbrodni.
Drei Kameraden.
Rozdział przedstawia trzech niemieckich komunistów, którzy uciekli z Niemiec z powodu Hitlera w nadziei, że w Związku Sowieckim znajdą azyl. Tymczasem oskarżono ich o działalność szpiegowską i skazano na pobyt w obozie pracy w Jercewie. Stefan studiował na uniwersytecie w Hamburgu, a pozostali dwaj - rosły Hans i przysadzisty Otto - pracowali w warsztatach mechanicznych w Düsseldorfie. [...] Wszyscy trzej należeli przed puczem hitlerowskim do niemieckiej partii komunistycznej [...] (84). Po pożarze Reichstagu każdy z nich (nie znali się) powziął myśl o ucieczce do „kraju komunistycznej szczęśliwości”. Hans i Otto spotkali się przy pracy w charkowskiej fabryce maszyn. Stefan angażował się jako członek komitetu studenckiego w Kijowie (nie studiował, uczył się dopiero języka). Zostali uwięzieni na fali Wielkiej Czystki. Po długotrwałym śledztwie zostali skazani na dziesięcioletnie wyroki. Z Jercewa odesłano ich do Niandomy.
Rozdział zawiera dopisek, w którym Grudziński wspomina, że w 1947 r. w Londynie dowiedział się, iż zimą 1940 r. most na Bugu przekroczyła grupa niemieckich komunistów, którzy powracali do swego kraju po doświadczeniach obozowych.
Ręka w ogniu.
Autor opatrzył ten rozdział mottem z Zapisków i martwego domu F. Dostojewskiego: ... że zaś zupełnie bez nadziei żyć nie można, znalazł rozwiązanie w dobrowolnym, prawie sztucznym męczeństwie (91). Tekst rozpoczyna refleksja o pracy i śledztwie jako narzędziach tortur, dających sadystyczną satysfakcję tym, którzy je zadawali. Należało pozbawić człowieka jego godności, osobowości, zmusić do przyznania się do najbardziej absurdalnych win i całkowicie podporządkować oprawcom. Wstęp ten prowadzi do ujawnienia losu Michaiła Aleksiejewicza Kostylewa, z którym Gustaw Herling-Grudziński zaprzyjaźnił się w Jercewie.
Kostylew został uformowany na wzorowego komunistę, znał dzieła klasyków marksizmu. Podczas studiów w Akademii Morskiej we Władywostoku korzystał z prywatnej wypożyczalni książek Bergera, dzięki której poznał dzieła Balzaca, Stendhala, Flauberta i Musseta. Owe ćwiczenia w języku francuskim doprowadziły do zachwytu nad kulturą Zachodu. Odsunął się od partii, ale na razie nie wykorzystano tego przeciw niemu. Gdy uwięziono starego Bergera, wydało się, kto korzystał z wypożyczalni książek i tak - przez przypadek - doszło do uwięzienia Kostylewa. Mimo potwornych tortur nie przyznał się do szpiegostwa, więc zarzucono mu organizację tajnej grupy na uniwersytecie, a ostatecznie skazano na dziesięć lat pracy w obozie za próbę obalenia z pomocą obcych mocarstw ustroju Związku Sowieckiego. Zgubiły go marzenia o podróżach po Zachodzie i niefortunnie wypowiedziane zdania: „ Wyzwolić Zachód! Od czego? Od takiego życia, jakiego myśmy nigdy nie oglądali na oczy!” (108).
W obozie starał się pomagać innym, oddawał swoją żywność, wspomagał chorych, zawyżał więźniom normy (rodzaj oszustwa nazywany „tuftą”), aż jeden z brygadierów go zadenuncjował. Odesłany do brygady leśnej i złamany pracą fizyczną stał się człowiekiem nielitościwym, dążącym do zdobycia większej ilości chleba kosztem innych, zatracił swoje człowieczeństwo. Odzyskał równowagę psychiczną dzięki książkom i wtedy postanowił ocalić swoją godność, skazując się przy tym na potworne cierpienie: żeby nie pracować dla oprawców potajemnie opalał w ogniu rękę, tak, żeby rana się nie zabliźniła. Ponieważ nie można go było wyleczyć, skierowano go na etap na Kołymę, co w praktyce oznaczało śmierć. Nie spotkał się z matką, chociaż przez lata łudzono go taką nadzieją. Nie zezwolono również narratorowi, żeby zastąpił przyjaciela. W desperacji Kostylew oblał się wiadrem wrzątku i umarł w męczarniach, do końca zachowując swoją godność.
Nie zawiadomiono o śmierci Kostylewa jego matki, która przyjechała z daleka po to, by się dowiedzieć o tym na miejscu i zabrać kilka pamiątek po swoim dziecku.
Dom Swidanij.
Obok wartowni postawiono nowy barak, w którym więźniowie mogli spotkać się z kimś z najbliższej rodziny, jeżeli im na to pozwolono. Starający się o widzenie również musieli wykazać wielki heroizm, by w końcu uzyskać zgodę. Obie strony zobowiązywały się do milczenia na temat warunków życia w obozie. Więźniowie spotykali się z bliskimi ostrzyżeni, umyci, czysto ubrani. Mogli przebywać najwyżej trzy dni w ,,Domu Swidanij”, również odpowiednio przygotowanym: umeblowany pokój z firankami, czysta pościel. Była to również przystali [...] życia uczuciowego (129), za którym tęskniono, bo przecież obóz to miejsce gwałtów, prostytucji, kpin z ciężarnych dziewcząt. Gdy jeden z więźniów dostał list z informacją, że żona po widzeniu oczekuje dziecka, traktowano je niemal jak wspólne. Czasem z „Domu Swidanij” dochodziły odgłosy płaczu. Niekiedy spotkania były zarazem momentami tragicznego rozstania małżonków, którzy już nigdy nie mieli być razem (długoletnia rozłąka bywała przyczyną rozpadu związku). W przeważającej większości były to jednak chwile bardzo oczekiwane, po których trudno było znowu wrócić do przerażającej obozowej rzeczywistości.
Zmartwychwstanie.
Szpital był w obozie jedynym miejscem, gdzie otrzymywało się bardziej kaloryczne i uzupełnione witaminami pożywienie, można było tu odpocząć w lepszych warunkach. Więźniowie, którzy byli u kresu wytrzymałości, dokonywali samookaleczeń, by dostać się chociaż na parę dni do lazaretu (np. Dimka z tego powodu nosił protezę prawej nogi, co dało mu też szansę na stosunkowo lekką pracę „dniewalnego” w baraku). Narrator opisuje swój pobyt w szpitalu w towarzystwie Niemca S. i rosyjskiego aktora filmowego Michaiła Stiepanowicza W.
Wolny lekarz Jegorow zakochał się w pielęgniarce - więźniarce Jewgienii Fiodorownie, która, gdy poznała studenta z Leningradu, właśnie jego obdarzyła uczuciem. Lekarz doprowadził do przeniesienia go w inne miejsce, ale siostra poprosiła o to również. Umarła przy porodzie, wydając na świat dziecko ukochanego studenta.
Wychodnoj dień.
Czas wolny od pracy, tzw. „wychodnoj dień”, był przewidziany co dziesięć dni, jednak zarządzano go w obozie średnio co 3-4 tygodnie. Więźniowie wypełniali go rozmowami, śpiewem, pisaniem listów do rodziny. Wtedy przeprowadzano także rewizję - tzn. kontrolowano osobiste rzeczy uwięzionych. Rozdział ten zawiera również historię Kozaka znad Donu, Pamfiłowa, dawnego „kułaka” pozbawionego gospodarstwa, którego syn, Sasza, młody lejtnant wojsk pancernych w Armii Czerwonej, skąpił ojcu listów, uważając go za słusznie skazanego. Pamfiłow rzetelnie pracował, licząc na spotkanie z synem. Po długiej przerwie otrzymał list (szedł on prawie rok) z wyraźnym potępieniem ze strony najbliższego człowieka. Załamany więzień najpierw się rozchorował, ale potem wrócił do pracy, nie starał się już jednak o wielką wydajność - stracił jedyny jej cel. Pewnego dnia Sasza znalazł się w tym samym obozie. Ojciec wybaczył mu wszystko. Nazajutrz młodego Pamfiłowa odstawiono etapem do Niandomy.
Fin Rusto Karinen opowiada o próbie ucieczki z obozu, którą podjął zimą 1940 r. Skazano go po zabójstwie Kirowa, posądzając o to, że przywiózł do Rosji instrukcje dla zamachowców. Po siedmiu dniach uciążliwej wędrówki w mrozie i o głodzie zasłabł we wsi oddalonej od obozu o piętnaście kilometrów. Chłopi odwieźli go z powrotem, a w Jercewie tak go skatowano, że ledwo uszedł z życiem. Często odtąd mawiał: „Od obozu nie można uciec [...]” (172). Jeżeli więźniów nie upilnowali strażnicy, to reszty dokonywał głód i mróz -wracali sami.
Część druga
Głód.
Z powodu doskwierającego głodu fizycznego i seksualnego więźniowie zapominali o zasadach moralnych z czasów wolności. W tych skrajnych warunkach kobiety uciekały się do prostytucji, by zapewnić sobie pożywienie lub lżejszą pracę. Autor nie potępia takiej postawy, ponieważ wymusił ją głód. Więźniowie reagowali na brak dostatecznego pożywienia bardzo różnie. Wykształcony, kulturalny człowiek z zasadami, profesor N., szybko stał się zaniedbanym ludzkim wrakiem przeżywającym ataki szału głodowego.
W tej części książki znajdujemy słynny fragment: Przekonałem się wielokrotnie, że człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sadzenia go według uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich - tak jakby wodę można było mierzyć ogniem, a ziemię piekłem (176).
Krzyki nocne.
To jeszcze jeden rozdział opatrzony cytatem z Zapisków z martwego domu F. Dostojewskiego: My, ludzie bici - mówili - mamy odbite wnętrzności; oto dlaczego krzyczymy po nocach. (190). Autor kontynuuje rozważania o głodzie prowadzącym do apatii, opuchlizny głodowej i śmierci. Zniszczeni obozem i torturami ludzie bali się jednak umierać (wtedy po człowieku nie pozostawał nawet ślad), jednak byli i tacy, którzy się o to modlili - jak stary czeczeński góral, którego pozbawiono majątku, zesłano rodzinę (nie wiedział nic o losach bliskich), jego zaś okrutnie katowano, by wyjawił miejsce, gdzie zakopał worek pszenicy (była to jego zemsta, w której wytrwał do końca). On jeden nie krzyczał w nocy. Inni więźniowie bali się anonimowej śmierci. Źródłem tego niepokoju było stałe narażanie się na nią i poczucie wspólnego losu - bezsilności, bezbronności więźniów. Zawierano układy, że ten, kto ocaleje, zawiadomi rodzinę o losach kolegów.
Zapiski z martwego domu.
Tytuł tego rozdziału autor zapożyczył od Dostojewskiego, który w swoich wspomnieniach z Sybiru ujawnia prawdę, że Rosja to martwy dom. Grudziński przedstawia tu, w jaki sposób więźniowie zaspokajali swoje potrzeby kulturalne. Zdarzały się pokazy filmowe, a także - oczywiście rzetelnie ocenzurowane - więzienne spektakle teatralne. Złodziej Kunin prowadził wypożyczalnię książek z obozowej biblioteki, gdzie znajdowały się przede wszystkim pozycje propagandowe, ale również dzieła klasyków rosyjskich. Natalia Lwowna, pracująca w biurze rachmistrzów, życzliwa dla innych, skora do wzruszeń, wręczyła autorowi książkę Dostojewskiego, która stała się dlań źródłem informacji o dawnym życiu obozowym, okazją do porównań i ...zachętą do samobójstwa, traktowanego jako pewna szansa wyzwolenia. Jednak po dwóch miesiącach książka wróciła do Natalii Fiodorowny, która czerpała z niej inne wartości - przede wszystkim nadzieję. Próbowała ona popełnić samobójstwo. Odratowaną przeniesiono do pracy w kuchni, a potem do cerowania worków (ponieważ wynosiła więźniom ziemniaki).
Autor przedstawia losy artystów przygotowujących kolejny spektakl: tancerkę Tanie, wytatuowanego postaciami cyrkowymi Wsiewołoda i Żyda - skrzypka Zelika Lejmana. Była to składanka różnych elementów, ale łaknący strawy duchowej więźniowie byli nią zachwyceni.
Na tyłach otieczestwiennoj wojny.
Podzielony na dwie części (Partia szachów i Sianokosy) rozdział jest trzecim, który otwiera cytat z wspomnianego już dzieła F. Dostojewskiego, mówiący o donosicielstwie. Po napaści Niemców na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. więźniowie liczyli na zmianę sytuacji w obozie, szybko jednak okazało się, że jest on na tyle odległy od centrum zdarzeń, że nie mają one nań wielkiego wpływu. W grudniu 1941 r. Stalin obwieścił, że ofensywę niemiecką zatrzymano na przedpolach Moskwy i Leningradu. Była to wiadomość przekreślająca nadzieje więźniów.
Autor opisuje dalej sytuację związaną z denuncjacją. W baraku technicznym zatrudniano osoby z wyższym wykształceniem, między innymi Ormianina Machapetiana, z którym narrator grywał w szachy. Po usłyszeniu radiowego komunikatu o strąceniu przez samoloty sowieckie 35 maszyn nieprzyjaciela młody pijany technik wyraził ciekawość, ile spadło samolotów rosyjskich. Jeden z obecnych - Zyskind - natychmiast pobiegł go zadenuncjować. Machapetiana zmuszono do potwierdzenia tego faktu, zaś nieostrożnego młokosa zastrzelono. Donosicielstwo było w obozie na porządku dziennym, skłaniano do takiego zachowania, a nawet zmuszano.
W części zatytułowanej Sianokosy jest mowa o zaangażowaniu więźniów do pracy przy sianie. Narrator zaprzyjaźnił się tam ze starym bolszewikiem, Sadowskim, człowiekiem prawym, solidarnym i inteligentnym. Po sianokosach brygadę skierowano na birżę drzewną, gdzie piłowała kloce i jodły masztowe. Tu Grudzinski zachorował na cyngę: Wszystkie zęby chwiały mi się w dziąsłach jak w miękkiej plastelinie, na udach i nogach poniżej kolan wystąpiły ropiejące czyraki [...] (245). Do dolegliwości dołączyła się kurza ślepota. Mimo amnestii dla Polaków, nie zwalniano go z obozu. Wielką pomocą służył mu Machapetian. Dopiero stary szewc uświadomił Herlingowi, że właśnie ów „przyjaciel” donosił na niego do Struminy - kobiety, w stopniu starszego lejtnanta NKWD.
Męka za wiarę.
Spośród dwustu Polaków w Jercewie pozostało sześciu. Grudzinski podjął więc desperacką głodówkę protestacyjną wraz z innymi rodakami. Naczelnik obozu, Samsonow, umieścił buntowników w izolatorach. Niedaleko przebywały trzy Węgierki, siostry zakonne, które odmówiły pracy w obozie, traktując ją jak służbę szatanowi. Po kilku dniach troje więźniów zabrano do szpitala, zaś Grudziński zaobserwował, że zaczyna puchnąć z głodu. Koledzy przekazywali sobie wiadomości między celami. Ósmego dnia Zyskind wyprowadził z cel narratora i więźnia określonego jako T. Podpisali oni depeszę do ambasadora Rzeczypospolitej, Kota, w Kujbyszewie i zostali umieszczeni w szpitalu. Stary lekarz Zabielski uratował im życie zastrzykami z mleka (gdyby zjedli zupę, dostaliby skrętu kiszek).
Trupiarnia.
Tu umieszczano ludzi niesprawnych, niezdolnych do pracy. Z czasem, gdy ich stan uległ znacznej poprawie, mogli znowu wrócić do dawnego baraku, jednak zazwyczaj przebywali w tym miejscu do śmierci. Ludzie ci nie pracowali, ale byli gorzej odżywiani i dlatego żebrali pod kuchnią o resztki strawy. Autor również tu przebywał. Spotkał dawnego druha Dimkę, komunistę Sadowskiego, inżyniera M. Właśnie w „trupiarni” Grudzinski poznał losy Dimki, dawniej popa w Wierchojańsku, potem kancelisty, który dał się przekonać do nowego ustroju i stracił wiarę. Żeby odzyskać własne człowieczeństwo, odrąbał sobie nogę na „lesopowale”. Jego żonę i dwoje dzieci skazano na zsyłkę do Środkowej Azji - Dimka nie wiedział, co się z nimi stało. Sadowski natomiast trwał do końca w swoich komunistycznych poglądach i gardził ludźmi. Schorowany M. nigdy się nie skarżył, choć cierpiał ból i głód. Aresztowano go we wrześniu 1939 r. Jego żonę zesłano również w głąb Rosji. Modlił się często, jednak nigdy za oprawców, których nie uważał za ludzi. Boże Narodzenie 1941 r. Grudziński spędził w „trupiarni”. Wspomina wzruszającą chwilę, kiedy pani Z. ofiarowała każdemu Polakowi chusteczkę z wyhaftowanym orzełkiem, gałązką jedliny, datą i monogramem.
Wydzieloną częścią tego rozdziału jest Opowiadanie B. - relacja nauczyciela gimnazjalnego, Polaka, na temat metod prowadzenia śledztwa, oskarżeń, pobytu w celi śmierci. Po dwu miesiącach, zamiast przewidywanego wyroku, doczekał informacji, że nie będzie sądzony. Zorientował się, że zaszły jakieś polityczne zmiany. Gdy przebywał w grupie 123 więźniów w obozie karnym w Aleksiejewce, odmówił wraz z innymi pracy, domagając się zwolnienia na mocy amnestii. Pod wpływem zaskoczenia więźniów odesłano do Kruglicy, a B. jeszcze później do Jercewa. Teraz wraz z innymi czeka na śmierć lub uwolnienie.
Ural 1942.
Grudziński został zwolniony z obozu 19 stycznia 1942 r. Odprowadzany przez Dimkę i panią Olgę opuścił żonę i dojechał koleją do Wołogdy. Nie wysłał kartki pocztowej od Iganowa do jego rodziny - bał się powrotu do obozu. Nocował na dworcu a w dzień żebrał o pożywienie w mieście. Kolejny etap to stacja Buj, a potem podróż do Swierdłowska. W wagonie przechowały go moskiewskie robotnice jadące na Ural. Autor był im wdzięczny za to, że uszanowały w nim człowieka. W Swierdłowsku odwiedził rodzinę generała Krugłowa, gdzie pozwolono mu się umyć, nakarmiono, ale nie przenocowano z obawy o nowe represje. Na dworcu poznał urodziwą Gruzinkę Fatimę Sobolewą, podróżującą z biletem partyjnym, która wracała od rannego męża. Chciała zabrać Herlinga do siebie do Magnitogorska. Nie wierzyła w opowieści o życiu w obozie.
Po przedostaniu się do Czelabińska zasięgnął informacji o polskich oddziałach. Następnie, wraz z innymi Polakami, Grudziński odbył podróż przez Orsk, Orenburg, Aktiubińsk, Aralsk, Kyzył Orda, Arys, Czimkent, Dżambuł, Ługowoje. 12 marca wstąpił do dziesiątego pułku artylerii lekkiej, dziesiątej dywizji piechoty w Ługowoje (312). Jego pułk przewieziono pociągiem do Krasnowodzka nad Morzem Kaspijskim. 2 kwietnia znalazł się w Pahlevi (poza granicami wrogiego mu kraju - Związku Radzieckiego).
Epilog: upadek Paryża.
Ostatni rozdział książki rozpoczyna motto z przywoływanych już Zapisków Dostojewskiego: Trudno sobie wyobrazić, do jakiego stopnia można skazić naturę ludzką (314). Autor, który dowiedział się o upadku Paryża w czerwcu 1940 r. w Witebsku, przypomina sobie teraz ten czas i dzieje poznanego wtedy Żyda z Grodna. W czerwcu 1945 r. znowu spotkał tego człowieka w Rzymie. Dawny współwięzień zwierzył mu się z tego, że będąc w obozie, obciążył fałszywym zeznaniem czterech niemieckich komunistów, by ratować siebie. Tamci zostali rozstrzelani. Od kogoś, kto poznał życie w łagrze, oczekiwał zrozumienia. Tymczasem, po trzech latach spędzonych na wolności, Grudziński nie zdobył się na to. Rozmówca Wyszedł z drzwi hotelu, jak ptak z przetrąconym skrzydłem przefrunął przez jezdnię i nie oglądając się za siebie, zniknął w kotłującym się tłumie. (322) - tymi słowami, uzupełnionymi dopiskiem: Lipiec 1949 - lipiec 1950 kończy się Inny Świat.
Czas i miejsce akcji
Książka powstała w ciągu roku. Obejmuje wydarzenia, które rozegrały się kilka lat wcześniej - jest więc retrospektywną relacją z trudnego okresu spędzonego w sowieckim łagrze. Akcja utworu toczy się od lata 1940 r. (areszt w Witebsku) do czerwca 1945 r. (spotkanie z dawnym współwięźniem w Rzymie). Sam pobyt w jercewskim obozie trwał blisko dwa lata. Po uwolnieniu (20 stycznia 1942 r.) Grudziński rozpoczął długą wędrówkę z licznymi przesiadkami i postojami, by dotrzeć do polskich oddziałów zbrojnych. Ten etap jego losów (potraktowany skrótowo) również został przedstawiony w książce Inny Świat.
Na początku utworu autor ukazuje zdarzenia w więzieniach w Witebsku i Leningradzie oraz odesłanie go do Wołogdy, a następnie do miejsca zsyłki. Głównym terenem akcji jest więc obóz pracy w Jercewie (baraki lagrowe, tereny leśne, bocznica kolejowa, droga do pracy) ukazany szczegółowo w różnych porach roku. Końcowa część relacji obrazuje etapy podróży przez Związek Radziecki aż do wydostania się poza jego teren - do miejscowości Pahlevi. W Epilogu, po trzyletnim przeskoku czasowym, autor znajduje się w Rzymie i tam, w hotelu, rozmawia ze znajomym z Witebska.
Ramy czasowe i przestrzenne opisywanych zdarzeń rozszerzają się we fragmentach retrospektywnych, kiedy to sam narrator lub współwięźniowie przywołują fakty z okresu ich wolności, opowiadają, jak trafili do obozu lub wspominają inne miejsca w systemie sowieckich łagrów.
Jeszcze bardziej rozszerzają się granice czasu, gdy mowa jest o wydarzeniach dziejowych wielkiej rangi (tzw. czas historyczny), które były punktami zwrotnymi w kształtowaniu się komunizmu, np. Rewolucja Październikowa 1917 r., Wielka Czystka w latach 1936-37, wybuch wojny 1939 r., oraz bardziej współczesne fakty: konflikt niemiecko-radziecki, amnestia dla Polaków więzionych w Rosji.
Nakładanie się obu perspektyw czasowych (fabularnej i historycznej) pozwala na ujęcia historiozoficzne i analizę systemu totalitarnego, którego wynikiem były łagry.
Podobny zabieg dotyczy przestrzeni: na początku i na końcu utworu pojawia się informacja o Paryżu (o jego zajęciu przez Niemcy i wolności). Wiadomości te dotyczą miasta, w którym przecież nie toczy się akcja utworu. Dzięki nim jednak dokonuje się zabieg uniwersalizacji problematyki wolności i niewoli, w tym wypadku w sensie przestrzennym. Stąd płynie przestroga przed totalitaryzmem dla ludzi różnych kontynentów.
Kompozycja
Inny Świat został podzielony na dwie części o podobnych rozmiarach, w ramach których znajduje się po 11 opowieści (rozdziały i podrozdziały oraz Epilog). Pierwsza z nich ukazuje więzienia, metody przesłuchiwania aresztowanych oraz warunki życia i pracy skazańców, w drugiej zaś położono większy akcent na sytuację psychiczną „resocjalizowanych przez pracę”. Klamrę kompozycyjną stanowią okrzyki o upadku i wyzwoleniu Paryża oraz dwa spotkania: z więźniem w Witebsku i tym samym, już wolnym człowiekiem, w Rzymie. Epilog jest jakby dopełnieniem po kilku latach treści związanych z utratą wolności -to jeszcze jedna okazja do refleksji o postępowaniu człowieka w nieludzkich warunkach. Właśnie tu Herling najdobitniej zaznacza swoje stanowisko: nawet w skrajnie trudnych, ekstremalnych sytuacjach należy wytrwać przy podstawowych zasadach moralnych. Kompozycja książki została więc podporządkowana kolejności zdarzeń z życia samego autora.
Grudziński często sięga do cytatów z utworu F. Dostojewskiego i opatruje odpowiednim mottem niektóre rozdziały (por. Streszczenie). Te elementy, wiążące całość tekstu, są zarazem znakiem ponadczasowości poruszanej tu problematyki: od dawna próbowano zniewalać ludzi i „łamać” ich psychikę przy pomocy katorżniczej pracy. Już wiek wcześniej niektórzy ludzie znajdowali się w podobnych realiach a ich człowieczeństwo poddawano wyjątkowo trudnej próbie.
Wątkiem przewodnim są losy autora, jednak - choć scalają utwór i stale są relacjonowane - stanowią jak gdyby tło dla poszczególnych opowiadań-reportaży, których bohaterami są inni więźniowie. Są to opowieści o ich losach na wolności i w obozie lub epizody z życia w łagrze. W trzech rozdziałach dokonano wewnętrznego podziału - tu wyraźniej zarysowuje się tendencja do stosowania tzw. kompozycji szkatułkowej (wewnątrz jakiejś fabularnej całości pojawia się inna). Poprzez ukazanie poszczególnych, jednostkowych losów postaci autor zbliża się stale do prawdy o człowieku i systemie.
Charakterystyczną cechą strukturalną Innego Świata są różnego rodzaju opisy i uogólniające komentarze, które obficie wypełniają każdą część książki. Autor wykorzystał więzienne i obozowe obserwacje oraz wydarzenia jako podstawę do wniosków natury ogólnej - podjął analizę komunistycznego totalitaryzmu oraz refleksję o postawach ludzkich w ekstremalnych warunkach (głód, cierpienie, praca ponad siły). Te zagadnienia omówimy w kolejnych rozdziałach opracowania.
Sposób prowadzenia narracji
Gustaw Herling-Grudziński nawiązuje w swojej twórczości do dawnych tradycji epickich, obce są mu zaskakujące efekty, eksperymenty formalne. Ujęcie literackie podporządkowane jest przedstawionym zagadnieniom i intencjom pisarza. Niejednokrotnie podejmowano próbę oceny i klasyfikacji gatunkowej Innego Świata. Podkreślano dokumentalną wartość dzieła i zwracano uwagę na walory literackie. Dzięki udanemu połączeniu tych elementów książka zyskała duże uznanie czytelników.
W kolejnych częściach tego rozdziału spróbujemy wskazać najbardziej istotne cechy utworu: konstrukcję narratora i sposób wypowiadania się, relację: fakty, komentarze - ujęcie literackie, oraz tworzywo językowe a także zależność między osobistymi przeżyciami autora a ich przekazem i interpretacją. W rozdziale Dokument i literatura podejmiemy też próbę wskazania, jakie gatunki literackie mają swój udział w budowaniu całości kompozycyjnej Innego Świata.
Autor - bohater - narrator
Narratorem opowieści o losach więźniów sowieckiego systemu jest sam autor - Gustaw Herling-Grudziński, który wypowiada się w pierwszej osobie, w oparciu o osobiste doświadczenia z okresu II wojny światowej. Czas ten wypełnił mu przede wszystkim pobyt w różnych więzieniach i obozie pracy w Jercewie niedaleko Archangieiska (por. rozdział Informacje biograficzne o autorze). Opisuje więc życie w łagrze z własnej perspektywy, czasem z punktu widzenia innych postaci. Był uczestnikiem i obserwatorem przedstawionych zdarzeń, po kilku latach stał się ich rejestratorem i interpretatorem. Autor jest więc narratorem i bohaterem Innego Świata. Niekiedy oddaje głos kolegom, zwłaszcza, kiedy jest mowa o ich przeszłości przedobozowej, jednak zasadniczo właśnie on opowiada, opisuje, komentuje, porównuje, wnioskuje. Nie uzurpuje sobie prawa do wszechwiedzy, ukazuje postawy ludzkie bez ubarwiania i tendencyjnego naginania faktów. Nie stosuje techniki czarno-białej: oni (oprawcy) - bezwzględnie źli, zaś my (więźniowie) - wyłącznie dobrzy, szlachetni i pokrzywdzeni. O ile po stronie tamtych trudno spotkać bohaterów pozytywnych, o tyle wśród uwięzionych można zaobserwować całą gamę postaw, zachowań. Ludzie skazani na tak koszmarny los nie są monolitami charakterologicznymi. Reagują zależnie od sytuacji i własnej kondycji psychicznej. Narrator unika jednak łatwych i kategorycznych sądów. Swoją postawą i sposobem przedstawiania faktów opowiada się po stronie zachowania zasad moralnych za wszelką cenę, ale jednocześnie kategorycznie stwierdza, że nie wolno oceniać człowieka w obozie tak samo jak na wolności, a więc w pewien sposób łagodzi negatywną ocenę donosicielstwa, prostytucji czy kradzieży, jeśli zostały one wymuszone głodem, cierpieniem, lękiem przed śmiercią.
Narracja prowadzona przez autora jest opowiadaniem zdarzeń minionych, które do pewnego stopnia zatarły się w pamięci lub z perspektywy czasu wywołują nieco zmodyfikowane interpretacje. Osoba wypowiadająca się w tekście przyjmuje postawę obserwatora i uczestnika, który stara się jednak powściągnąć emocje, pozostawić ocenę zjawisk czytelnikowi. Niekiedy uczucia także dochodzą do głosu, są jednakże tonowane, łagodzone faktograficzną precyzją, zwięzłością, dążeniem do ukazania obiektywnej prawdy o świecie łagrów sowieckich.
Narrator przedstawia sprawy jednostkowe, poszczególne, indywidualne, ale także uogólnia, interpretuje w aspekcie socjologicznym, historycznym, moralnym. Nie unika ujawniania swojego stanowiska w sprawie totalitaryzmu, więźniów politycznych, metod funkcjonowania systemu. Oprócz starania o wartości poznawcze (kronikarskie, dokumentalne, historyczne) opowiadacz wykazuje troskę o sposób ujęcia - o urodę literacką opisów, ekspresję językową (obozowe słownictwo, wyrazy w języku rosyjskim, wulgaryzmy).
W. Bolecki wyróżnia tu różne typy narracji6: autorską (szczerość wypowiedzi o sobie), kronikarską (rejestracja faktów, dat, liczb, miejsc, słownictwa) i traktatowa (analiza zjawisk, synteza oparta na obserwacji, eseistyczny komentarz).
Będąc więźniem w obozie pracy, człowiekiem wykorzystywanym w roli narzędzia, narrator nie przestaje być wykształconym humanistą, który zestawia swoje obserwacje z Zapiskami Dostojewskiego, sięga do wiedzy historycznej i do dziedzictwa kultury wraz z odwiecznymi podstawowymi zasadami moralnymi. Do nich „przymierza” konkretne postawy, analizuje cierpienie i reakcje ludzkie na głód. Przygląda się i uczestniczy w życiu obozu jako istota humanitarna, zdolna do współczucia, pomocy, ale też nie unikająca kradzieży żywności, kiedy nadarza się okazja. W miarę możliwości Herling przystosował się do nowych warunków, ale nie zapomniał, że należy do tych, którzy w szczególny sposób zobowiązani są do „dania świadectwa prawdzie”. Ani on, ani inni „wybitni” więźniowie (aktor, profesor literatury, konstruktor maszyn) nie wywyższają się - w tych warunkach są przecież takimi samymi „narzędziami pracy” jak pozostali skazańcy. Wręcz przeciwnie - narrator stara się podtrzymać na duchu słabszych, wspomóc chorych, odstąpić pożywienie. Nie heroizuje jednak własnej postawy, o faktach pomocy innym mówi jak o normalnym, zwykłym odruchu. Poprzez swój los i dzieje ludzi wykorzystywanych w obozie pracy przymusowej, z zachowaniem obiektywizmu i bez fanatycznej nienawiści, rzeczowo analizuje totalitaryzm rosyjski zbudowany na doktrynie komunistycznej.
W książce daje się zauważyć ton spokojnej relacji, bezpretensjonalnej pochwały niektórych postaw, wyrozumiałości wobec zachowań nagannych (w wyjątkowych przecież warunkach). Dzięki takim walorom narracji jest to zarazem dokument i tekst „do czytania”, pozwalający zrozumieć nieprawdopodobne zjawiska obozowej rzeczywistości.
Dokument i literatura
Niektóre fragmenty tekstu mają charakter bardziej dokumentalno-reportażowy (detaliczność, zwięzłość, brak ozdobników stylistycznych), inne wypełniają opisy, efekty ekspresyjne, środki stylistyczne (metafory, porównania, epitety). Jest to książka o sowieckich więzieniach i obozach pracy, o metodach przesłuchiwania więźniów, zmuszania ich do podpisywania spreparowanych zeznań, torturach, wymuszaniu posłuszeństwa głodem, zimnem, wyczerpującą pracą przez wiele godzin. Autor pokazuje tu organizację życia w obozie, który jest przede wszystkim przedsiębiorstwem produkcyjnym nastawionym na wykorzystanie siły więźniów. Obowiązują w nim specyficzne zwyczaje, hierarchia zarządzających łagrem oraz ukształtowana wśród samych skazańców. Nieludzkie warunki życia i pracy odzierają ludzi z godności, pozbawiają szacunku dla siebie, niweczą podstawowe zasady moralne. Wszystkie działania w obozie obliczone są na jak największą wydajność pracy i psychiczne podporządkowanie więźniów. Człowiek z jego myślami, przeżyciami, pragnieniami w ogóle się nie liczy. Cierpienie fizyczne i psychiczne nie tylko nie bywa łagodzone, ale jest narzędziem formowania więźnia na bezwolną siłę roboczą.
Inny Świat jest dokumentem także w warstwie analityczno-interpretacyjnej. Autor podjął refleksję o systemie zniewalania człowieka w ustroju totalitarnym w oparciu o osobiste obserwacje i relacje innych więźniów.
Autentyzm przedstawionych faktów, rozmów, wspomnień nie stoi w sprzeczności z literackim ujęciem treści. Grudziński posługuje się zróżnicowanym stylem. Nie stroni od liryzmu (podczas pobytu w „trupiarni” śni o powrocie do domu - s. 293), ale posługuje się również dosadnymi opisami fizjologii (np. wspólne oddawanie moczu, puchnięcie ciała na skutek głodu - s. 181,191, próba bolesnego wypróżnienia po okresie głodówki - s. 273).
Szczególną rolę pełnią w utworze obrazy przyrody. Jest ona ostoją normalności, nie poddaje się działaniom bezwzględnego systemu. Kontakt w przyrodą podczas sianokosów jest dla autora namiastką wolności, próbą ocalenia piękna. Właśnie natura w swojej prostocie i urodzie pozwala wierzyć w istnienie niepodważalnych wartości. W zestawieniu z brutalizmem obozowego życia i degradacją człowieka do poziomu istoty biologicznej opisy pogodnej natury wprowadzają nutę liryzmu, poczucie bezpieczeństwa i ukojenia. Z cierpieniem kojarzą się obrazy natury smutnej, groźnej, zimnej, nieprzyjaznej. Opisy życia obozowego i przyrody stanowią najczęściej kontrastowe zestawienia: w pierwszych jest wiele zła i upadku człowieczeństwa, w drugich - ocalało piękno jako niepodważalna wartość. Poprzez takie zabiegi literackie Herling jeszcze bardziej eksponuje potworność łagru.
Przedstawiając bohaterów zdarzeń, współwięźniów, autor tworzy ich portrety. Przybliża wiedzę o pochodzeniu, wyglądzie, zachowaniu. Nie poprzestaje jednak na ujęciu typowo behawiorystycznym (opis zachowania), ale stara się analizować psychikę bohaterów, zwracając przy tym uwagę na związki ich postaw z obozowymi realiami.
Literackie efekty pojawiają się w tekście dosyć często, już od pierwszego rozdziału: Pod wieczór powietrze stawało się chłodniejsze, a na niebie pojawiały się wełniste obłoki i żeglowały wolno przed siebie, zapalając po drodze pierwsze gwiazdy. Rdzawy mur naprzeciwko okna wybuchał na chwilę rudym płomieniem, po czym gasł gwałtownie, dosięgnięty skrzydłem zmierzchu. Nadchodziła, noc, a wraz z nią oddech dla płuc, odpoczynek dla oczu i wilgotny dotyk chłodu dla spieczonych warg (12). Wydaje się, że po latach trudno z takim pietyzmem dla szczegółów zapamiętać pogodę w jakiś wieczór późnego lata. Ten opis sugeruje jednak, że uwaga więźnia mogła się skupić tylko na tym, co widoczne było w górze i wyczuwalne w powietrzu. Opis ten został ukształtowany artystycznie. Autor stosuje epitety: obłoki są wełniste, mur - rdzawy a płomień (kolor ściany) - rudy. Obłoki i mur zostały ukazane metaforycznie, „uzdolnione” do żeglowania, wybuchania i gaśnięcia (natężenie barwy). W bezpośredniej relacji z aurą nastającego zmierzchu pozostaje sytuacja więźnia - natura przynosi ukojenie i odpoczynek.
Podobnie ukształtowanych opisów jest w książce więcej. Autor chętnie stosuje środki artystyczne, pozwalające lepiej oddać przedstawiane zjawisko - metafory (np. Jesień zawisła nad Witebskiem rybim pęcherzem - 14), porównania i epitety (korowody więźniów [...] znikały na widnokręgu jak rozsypane linijki czcionek — 57), poetyzmy (nieboskłon - 210). Wprowadza je również do opisów brzydoty (elementy turpizmu: nazajutrz świt wyrzuci na mieliznę pryczy jego obrzękłe i monstrualnie wzdęte zwłoki. Jeżeli omijała go śmierć podobna do pęknięcia nadmuchanego pęcherza, puchł stopniowo - 191). Literackie ujęcie łagodzi brutalizm obozowej rzeczywistości, rozbudza wyobraźnię czytelnika (Nasz barak wypływał na bezksiężycowe morze ciemności i niby okręt widmo uciekał ścigany co nocy przez śmierć, unosząc pod swym pokładem śpiącą załogę skazańców - 200). Najobficiej przesycony środkami stylistycznymi jest opis burzy podczas sianokosów (243), która jako przejaw swobody w naturze budziła chwilowe poczucie wolności u narratora.
Herling dba również o właściwe proporcje, rytm zdań, efekty emocjonalne. Precyzyjnie wyważony podział tekstu na części, stosowanie szeregów określeń rytmizujących frazy, dialogi z zastosowaniem środowiskowego żargonu lagrowego z wykorzystaniem rosyjskiego słownictwa - to kolejne walory literackie Innego Świata.
Pod względem formalnym jest to dzieło złożone i trudne do jednoznacznego określenia. Można doszukać się tu cech powieści, reportażu, pamiętnika, dziennika, kroniki, opowiadania, noweli, traktatu, eseju.
Język
Jak wspomnieliśmy wyżej, autor stosuje różnorodną stylistykę do odpowiednich fragmentów tekstu. Partie o charakterze uogólnienia, refleksje o człowieku jako ofierze systemu totalitarnego są utrzymane w tonie spokojnym i przekazane przy pomocy słownictwa ogólnego, pozbawionego elementów emocjonalnych. Znajdują się tu odwołania do dzieł wcześniejszych, np. Dostojewskiego, Defoe, do Biblii, oraz do faktów historycznych, m.in. Rewolucji Październikowej, Wielkiej Czystki.
Fragmenty przedstawiające życie w jercewskim łagrze obfitują w wyrazy rosyjskie, które nie mają odpowiedników w języku polskim. Dzięki ich ekspresji czytelnik jeszcze bardziej wczuwa się w sytuację więźniów i poznaje wzajemne relacje między ludźmi. Wyrazy te określają miejsce pracy (lesopował - wyrąb lasu), kategorie więźniów (np. urkowie), pełnione funkcje (razwodczik - kierujący oddział do określonej pracy), choroby (pyłagra) oraz obyczaje (tufta - zawyżanie wyników pracy, by osiągnąć lepsze pożywienie). Poprzez wprowadzenie oryginalnych obozowych określeń Grudziński jeszcze bardziej pogłębia wrażenie „inności” przedstawionego świata. Podobną - kontrastującą - funkcję pełnią określenia wulgarne zastosowane w wypowiedziach narratora i rozmowach więźniów, np. związane z czynnościami fizjologicznymi (odlał się do kibla - 17).
Język utworu jest więc bardzo zróżnicowany i bogaty. Obok typowych kolokwialnych zwrotów, wulgaryzmów i słownictwa lagrowego znajdują się określenia właściwe dla stylu artystycznego i sposobu wypowiadania się człowieka kulturalnego, humanisty, erudyty, myśliciela. Umiejętne skonfrontowanie mowy kulturalnej i obozowej pogłębia kontrast między człowiekiem wolnym (z takiej perspektywy Grudziński opisuje dawne przeżycia i obserwacje) a „białym niewolnikiem” (odtworzenie sytuacji w łagrze) i uświadamia, że także w warstwie leksykalnej świat sowieckiego obozu pracy jest inny.
Wybór tytułu książki wydaje się jak najbardziej przemyślany i świadomy. Gdyby brzmiał np. Świat sowieckiego obozu pracy lub podobnie, nie oddałby w pełni intencji autora. Inny - to znaczy, nienormalny, niszczący wszelkie zdobycze kulturalne człowieka osiągnięte na wolności. Inny - to taki, którego nie można i nie wolno zaakceptować, trzeba jednak o nim pamiętać, jako o przestrodze na przyszłość.
Elementy autobiograficzne
Książka jest wynikiem przeżyć samego autora i przedstawia to, co sam widział, usłyszał od innych więźniów i zapamiętał. Fakty, osoby, nastroje oddają atmosferę dni spędzonych w obozie, są jednak zestawione i ukazane z troską o literackie walory utworu. W każdej części czytelnik ma świadomość, że relację kształtuje sam autor. Przyjęcie przez niego postawy narratora i bohatera pozwala wzmocnić wrażenie autentyzmu przedstawianych treści.
Poznajemy Grudzińskiego już jako aresztanta, potem więźnia obozu pracy, aż wreszcie - człowieka wolnego. Autor wprowadza także nieliczne elementy retrospekcji, przywołujące zdarzenia sprzed akcji. Czytelnik poznaje jego los, reakcje organizmu, myśli, sprawność fizyczną, stan ducha w różnych momentach sowieckiej gehenny. Herling nie heroizuje swojej osoby, nie stawia się w roli mentora czy moralizatora, ale rzeczowo przedstawia i analizuje różne sytuacje. Poprzez osobistą biografię i obserwację otoczenia zbliża czytelnika do prawdy o człowieku, cierpieniu, egzystencji „białego niewolnika”, totalitaryzmie.
Książka kryje więc w sobie ogólne wartości poznawcze i literackie, ale również jest dokumentem indywidualnego losu polskiego pisarza przypadkiem uwikłanego w paradoksalne śledztwo i pobyt w miejscu, gdzie niejednokrotnie ocierał się o śmierć. Poznajemy więc człowieka zaskoczonego bzdurnym oskarżeniem (podobieństwo nazwisk i buty „oficerki”), dręczonego okrutnymi przesłuchaniami, skazanego i zmuszonego do pracy w nieludzkich warunkach. Jest to także okazja do konstatacji, jak wiele człowiek potrafi znieść. Dzięki autobiograficznemu ujęciu można poznać nie tylko obraz sowieckiego obozu, ale również losy jednego z najwybitniejszych pisarzy współczesnych.
Inny Świat został skonstruowany w oparciu o chronologię zdarzeń, w jakie został uwikłany autor. Kompozycja i formalny kształt utworu są więc niejako wynikiem autobiograficznego charakteru dzieła.
Bohaterowie
Bohaterem, którego losy spajają wszystkie rozdziały, jest autor i narrator w jednej osobie. Kompetencje opowiadacza przedstawiliśmy wcześniej (Autor - bohater - narrator). Grudzińskiego jako bohatera ukazują ponadto fragmenty niniejszego opracowania zatytułowane: Streszczenie, Elementy autobiograficzne. Herling jawi się więc jako zwykły człowiek, który musi wytrwać w trudnych warunkach klimatycznych i osaczającej sytuacji psychologicznej. Mimo to, stara się on choć trochę dostosować do nowych realiów. Drogą wymiany dóbr zapewnia sobie pracę tragarza (lżejszą i stwarzającą okazję do zdobycia pożywienia drogą kradzieży). Jak każdy więzień musi się troszczyć przede wszystkim o siebie, jednak nie odmawia pomocy kolegom: podtrzymuje chorego na „kurzą ślepotę” tragarza, Fina Rusto Karinena - „zabójcę Stalina”, dzieli się pożywieniem, wysłuchuje, rozmawia, podtrzymuje na duchu słabszych psychicznie, nie wydaje tajemnicy Kostylewa.
Chociaż warunki temu nie sprzyjają, jest wierny w przyjaźni, szczery i otwarcie głoszący swoje poglądy. Unika wszelkich nadużyć, nie zajmuje się donosicielstwem ani zaspokajaniem instynktów drogą przemocy. Stara się do końca zachować swoją godność, nawet za cenę śmierci, kiedy podejmuje desperacką decyzję o głodówce i wytrzymuje jej trudy. Jest to postać życzliwa innym, zdolna do współczucia, miłosierdzia, pomocy, pełna godności. Dwuletni pobyt w obozie pracy nie zabił w Grudzińskim wartości wyniesionych z domu. Nadal interesuje się literaturą i historią, dba o realizację zasad moralnych. Jest przy tym człowiekiem zwyczajnym, jednym z wielu skazanych na okrutny los więźnia. Ulega sile głodu - zdarza się, że podkrada żywność na bocznicy kolejowej dla siebie i innych, nie odbiera jej kolegom.
Narrator przedstawia swoje związki z więźniami, nie unika sądów wartościujących, ale zawsze zwraca uwagę na warunki, w jakich odstąpili od ludzkich zachowań. Nie jest bezwzględnym moralizatorem w dialogu z czytelnikiem, ani też - jako bohater - w relacjach z kolegami. Potrafi zachować dystans do opisywanych zjawisk i zdobyć się na obiektywizm. Nie eksponuje własnych przeżyć, skupia się raczej na prezentacji życia obozowego i innych bohaterów.
Kostylew - to człowiek wzbudzający szacunek czytelnika ze względu na nieprzejednaną postawę okupioną wielkim cierpieniem. Michaił Aleksiejewicz świadomie wybiera ból opalanej w ogniu ręki, podobnie jak Grudziński podejmuje głodówkę, a młode zakonnice z Węgier nie przystępują do pracy. On jednak jest symbolem szczególnym - poprzez cierpienie postanowił ocalić własne „ja”, nie pracować dla oprawców. Ta osobista walka, próba oporu, stała się ostatecznie przyczyną jego śmierci. Zagrożony wyjazdem na Kołymę („białe krematoria Kołymy”) oblał się wrzątkiem i umarł w męczarniach, nie odstępując od swojego stanowiska. Jego dojrzewanie do decyzji było dosyć długie. Przez dwa lata pracował jak inni, ale potem przeanalizował swoją drogę życiową. Najpierw oszukiwano, go karmiąc ideologiczną partyjną papką, potem oskarżono o postawę antykomunistyczną i szpiegostwo, gdy z pasją poznawał Zachód na podstawie literatury obcej. Osadzony w obozie zawyżał więźniom wyniki pracy i zadenuncjowany przez brygadiera za „tuftę” został przydzielony do „lesorubów”. Złamany pracą bliski był najgorszych odruchów. Odrodził się również poprzez literaturę. Świadomość, że znowu go oszukano, wzbudziła w nim pragnienie obrony. Wielkim kosztem odzyskał swoje człowieczeństwo. Jest symbolem niezawinionego cierpienia, które sam sobie wybrał i narzucił, by ocalić w sobie to, co najbardziej istotne - własne człowieczeństwo. Był człowiekiem zatroskanym o los matki, wiernym przyjacielem Grudzińskiego. W utworze akcent pada nie na wygląd, ale na postawę dobrowolnego męczeństwa Kostylewa.
Stanowisko zbuntowanego więźnia przyjmuje także Natalia Lwowna, gotowa narażać się dla innych w imię humanitarnej pomocy głodującym oraz targnąć się na własne życie, by dużej nie pozwalać się upokarzać. Do heroicznej postawy trzeba jednak w obozie dojrzewać stopniowo - tak było np. w przypadku trzech młodych sióstr zakonnych, najpierw podporządkowanych rygorom łagru, a potem odmawiających pójścia do pracy „dla szatana”. Były gotowe zginąć „za wiarę”. Nie wiedziano o nich w obozie zbyt wiele, jednak ich postępowanie wzbudzało szacunek innych. Na ocalenie swojego człowieczeństwa i uczucia zdobyła się Jewgienija Fiodorowna, pielęgniarka, która poprosiła o przeniesienie do innego obozu, gdy usunięto z Jercewa jej ukochanego. Zmarła przy porodzie, wydając na świat upragnione dziecko i to był moment jej „zmartwychwstania”, jak pisze Grudziński. Postawa humanitarna ludzi za wszelką cenę broniących swej godności w owym innym świecie w różnych przejawach uobecniała się w losie więźniów. Próbę zachowania godności przez miłość do syna stale podejmował pozbawiony majątku i rodziny Kozak Pamfiłow, który ciągle żył myślą o ukochanym synu, oficerze Armii Czerwonej. Załamane uczucie na skutek synowskiej zdrady (uznanie oskarżenia ojca za słuszne i zerwanie z nim kontaktu) było dla Pamfiłowa wielkim ciosem, jednak, gdy jego dziecko również znalazło się w obozie, natychmiast wybaczył.
Obóz prowokował jednak także do reakcji nieludzkich. Tak potraktowano Gorcewa, byłego enkawudzistę, gdy w przypływie furii sam przyznał się do mordowania ludzi. W okrutny sposób, w niemej zmowie, więźniowie zadawali mu ból, osłabiali fizycznie, nie pozwolili odpocząć, by ostatecznie skazać go na śmierć przez zamarznięcie, gdy nieprzytomnego wieziono po pracy do obozu. Gorce w umiał się doskonale kamuflować. Był zamknięty w sobie, milczący, samotny. Dał się jednak sprowokować i wykrzyknął swoje dokonania funkcjonariusza-mordercy z wielką satysfakcją. Potwierdzone przez jedną z jego ofiar stały się przyczyną odwetu na nim jako reprezentancie systemu. Na ten samosąd dyskretnie przyzwoliły też władze łagru, stwarzając więźniom okazję do zemsty. Przykład Gorcewa dowodzi, jak daleko sięgała determinacja skazanych, jak łatwo odmówili oprawcy prawa do życia, jak solidarnie przystąpili do wymierzenia swojej sprawiedliwości. Wśród nieludzkich zachowań można wymienić donosicielstwo, które - jak stwierdza autor - było częstym zjawiskiem (np. Zyskind, Machapetian) oraz fałszywe oskarżenie (więzień z Witebska wydający na śmierć komunistów niemieckiech).
Korzystając z pozorów wynikających z regulaminu, że obóz jest instytucją dbającą o więźniów i prowadzącą działalność kulturalną, próbowano bronić swojej tożsamości, realizując się w spektaklach, np. aktor Michaił Stiepanowicz oraz córka generała, śpiewaczka i tancerka Tania.
Obóz wytworzył swoistą wewnętrzną hierarchię: podział na więźniów politycznych (gorszych) i kryminalnych - tzw. „urków” (z pewnymi przywilejami). Ponad wszystkimi stali funkcjonariusze łagrowi, reprezentanci systemu, panowie życia i śmierci. Inny Świat prezentuje także ścieranie się interesów i ustalanie wpływów tych bohaterów zbiorowych. Autor unika jednoznacznych ocen, jednak w jego relacji najgorzej wypadli „urkowie”, wykorzystujący swoją przewagę, dopuszczający się zbiorowych gwałtów, nie liczący się z żadnymi normami moralnymi (np. postępowanie z Marusią, wydanie jej na zbiorowy gwałt przez przywódcę grupy Kowala; okradanie innych więźniów). Bohaterowie dzielą się również na grupy „według kotła” - tzn. na słabo pracujących, normalnie i powyżej normy.
Autor nie podaje pełnych charakterystyk. Prezentuje bohaterów na tyle, na ile jest to możliwe i potrzebne ze względu na fabułę i wartość dokumentalną poszczególnych opowieści. Zwraca uwagę na zasadnicze rysy postaci, nie unika rysunku psychologicznego. Przedstawienie postaci służy całościowej intencji pisarza - prowadzi do ukazania i oceny sowieckiego łagru i całego systemu totalitarnego oraz uwikłanych weń ludzi.
Człowiek w obozie
Więźniowie jercewskiego obozu to przede wszystkim narzędzia pracy formowane w duchu komunizmu. Zazwyczaj bywali aresztowani za niewielkie przewinienie lub przez przypadek, nieszczęśliwy zbieg okoliczności. Wystarczyło podobieństwo nazwisk, zbyt śmiałe wypowiadanie poglądów, sympatie dla kultury Zachodu, brak kontroli nad postępowaniem po pijanemu itp. Śledztwo opierało się na przekonaniu, że nie ma ludzi niewinnych. Torturowany fizycznie i psychicznie więzień w końcu przyznawał się do najbardziej nawet absurdalnych zarzutów, wiedząc, że nie potrafi się obronić. Skazany człowiek był już w zasadzie pozbawiony woli walki, podporządkowany prześladowcom. Kiedy pokonał trudną drogę do miejsca zsyłki, zupełnie tracił poczucie własnej wartości. Przeżycia w obozie miały go złamać zupełnie, gdyby jeszcze tliła się w nim jakaś iskra człowieczeństwa.
Praca
Jercewski obiekt, podobnie jak inne łagry sowieckie, był nastawiony na wykorzystywanie więźniów jako darmowej siły roboczej. W trudnych warunkach klimatycznych surowej Syberii zmuszano ludzi do nadludzkiej pracy zazwyczaj przez 11-12, czasem przez 20 godzin dziennie, w lichym ubraniu, bez odpowiedniego wyżywienia i wystarczającej opieki medycznej. Wyrąb lasu w czterdziestostopniowym mrozie, wielogodzinne dźwiganie worków na bocznicy kolejowej, zajęcia w tartaku i inne ciężkie prace to swoiste tortury. Nie dbano o to, że ktoś choruje, nie ma dość siły lub nie potrafi sprawnie wykonać zadania. Stworzono bezwzględny system współzawodnictwa oparty na segregacji ludzi według wyników pracy. Zależnie od wydajności można było zasłużyć na trochę lepsze pożywienie lub nie mieć na nie szansy. Sprzymierzeńcem w tej walce był więc głód, stale odczuwany przez „białych niewolników” w łagrze. Kto nie mógł podołać wymaganiom lub stracił zdrowie, był przetrzymywany w „trupiarni” - miejscu wegetacji i oczekiwania na śmierć (bardzo skąpy pokarm, brak witamin).
Niemieckie obozy nastawione były na pozbawienie życia jak największej liczby ludzi, zaś sowieckie prowadziły wyniszczanie przeciwników (czasem tylko domniemanych) ustroju komunistycznego poprzez katorżniczą pracę. Współzawodnictwo w łagrze i sterowanie nastrojami głodnych więźniów stawało się przyczyną donosów, wzajemnej kontroli i wydawania słabszych, by nie zaniżali normy całej brygadzie. Takie rozwiązanie niszczyło więc solidarność między skazanymi, sprowadzało ich do pozycji istot biologicznych, rządzonych instynktem głodu i przetrwania.
Pracy towarzyszyło łamanie ideologiczne i kształtowanie psychiki skazańca na użytek systemu. Więźnia oszukiwano, przedłużano wyrok pod byle pretekstem, z rzadka dawkowano obietnice spotkania z rodziną. Praca była więc szansą na przetrwanie, ale także okazją do zamęczenia się, do całkowitej eksploatacji sił organizmu. Właśnie strach przed śmiercią wymuszał posłuszeństwo wobec funkcjonariuszy i staranie się o wysoką efektywność.
Cały system sowieckich więzień i łagrów służył więc do „preparowania” więźnia, pozbawienia go osobowości i godności oraz do wyzysku gospodarczego darmowej siły roboczej na rzecz komunistycznego państwa. Wszystkie te zabiegi prowadziły do wyniszczenia psychicznego i fizycznego przez pracę, do utraty zasad moralnych i niezdrowej konkurencji w walce o przetrwanie.
Grudziński szczegółowo przedstawia dzień pracy, różne zadania, warunki, sposób wydzielania pożywienia w zależności od wyników brygady, zachowanie więźniów wobec słabszych kolegów. Na podstawie wymiany obserwacji pomiędzy więźniami stara się również ustalić liczebność poszczególnych obozów. Dolę „lesorubów” ocenia jako najcięższą. Jednoznacznie określa pracę w łagrze jako sposób torturowania skazanych, jako metodę odzierania z ludzkiej godności i źródło cierpienia.
Cierpienie
Okres pobytu w obozie to pasmo nieustannych cierpień fizycznych i psychicznych. Ludzie złamani potwornie ciężką pracą musieli ponadto znosić głód. Wyrywali sobie blaszanki z zupą, oszukiwali, by osiągnąć dostęp do „lepszego” kotła. Głód był zarazem swoistym sprawdzianem człowieczeństwa. Nie było łatwo podzielić się z innymi skąpym pożywieniem. Nie każdy jednak reagował tak samo. Niektórzy więźniowie znacznie trudniej znosili uczucie głodu, wtedy byli gotowi do najbardziej nieludzkich zachowań wobec innych. Właśnie głód i wola przeżycia za wszelką cenę skłaniały do donosów i oszustw.
Głód, ciężka praca, niskokaloryczne, pozbawione witamin pożywienie i surowy klimat to główne przyczyny chorób. Cierpienie, będące wynikiem choroby, stwarzało szansę odpoczynku w lepszych warunkach, ale również groziło - w razie trwałej utraty zdrowia - zdegradowaniem do roli mieszkańca „trupiarni”. Obozowa nazwa tego miejsca mówi sama za siebie. Najczęściej więźniowie zapadali na „kurzą ślepotę” (utrata zdolności widzenia po zmroku), pelagrę (wypadanie włosów, zębów, stany depresyjne) i okaleczenia (często sami je sobie zadawali, by odpocząć w szpitalu). Nie troszczono się zbytnio o leczenie, raczej dawano okazję do wypoczynku i lepszego pożywienia, by zregenerować siły. Ból stał się codziennym elementem życia w obozie; dlatego też nie wywoływał emocji współwięźniów.
Poza cierpieniem fizycznym (praca, głód, ból) skazani przeżywali katusze psychiczne. Mimo usilnych starań nie do końca udawało się złamać ducha uwięzionych. Żyli oni nadzieją na zwolnienie z obozu, na spotkanie z bliskimi. Momenty depresji i załamania przeplatały się z lepszym samopoczuciem. Najbardziej przykre dla więźniów było traktowanie ich jak przedmioty, oszukiwanie i przedłużanie okresu kary. Nie każdy potrafił to znieść. Niektórzy uciekali w świat swojej samotności i osobistej próby buntu, która dawała im moralną satysfakcję, chociaż niekiedy wiązała się z przyjęciem innego rodzaju cierpienia (przykład Kostylewa). Źródłem udręki był też ciągły strach o życie (nocne koszmary, wydawanie innych - prowadzące z kolei do wyrzutów sumienia). W tym zupełnie innym świecie cierpienie przyjmowało różne formy. Dla niektórych było klęską i przyczyną załamania, dla innych - sposobem przeciwstawienia się terrorowi i ocalenia własnej godności.
Relacje międzyludzkie i zagadnienia moralne
Człowiek skazany na przymusową pracę, głód, ból i udręki psychiczne był w obozie wystawiony na swoistą próbę. Tu codziennie weryfikowało się jego człowieczeństwo. W relacji do innych osób ujawniała się jego postawa wobec zasad moralnych, w których został wychowany. Grudziński podkreśla, że więźniowie przebywali w świecie wyjątkowo brutalnym, zazwyczaj przeszli potworne tortury podczas procesu, dlatego nie można ich łatwo osądzać w oparciu o taki sposób rozumowania, jaki obowiązuje na wolności.
W obozie zdarzało się wiele odstępstw od normy etycznej: donosicielstwo, fałszywe oskarżenie, gwałty, kradzieże, oszukiwanie funkcjonariuszy, ale także więźniów, zdobywanie lepszego pożywienia kosztem innych i obojętność wobec różnych przejawów zła (np. bierność podczas gwałtu dokonywanego na Marusi). Grudziński nie oskarża współwięźniów, ale też nie usprawiedliwia do końca takich postaw. Pisze, że warunki życia w obozie były wyjątkowe, ale pokazuje również, że przy wielkim samozaparciu można było zachować ludzkie odruchy: współczuć, kochać, udzielać pomocy itp. Zawiązywały się przyjaźnie, np. pomiędzy narratorem a Dimką czy Kostylewem. Ludzie byli zdolni do przeżywania wielkiej miłości, jak w przypadku pielęgniarki Jewgienii Fiodorowny. Potrafili zdobyć się na pomoc drugiemu człowiekowi, narażając się na represje - tak postępowała Natalia Lwowna i Grudziński, gotów zastąpić Kostylewa skierowanego na Kołymę.
Nie ma wątpliwości co do tego, że obóz miał na celu sprowadzanie ludzi do poziomu istot biologicznych, jednak - co wykazał autor Innego Świata - potrafili się oni bronić przed całkowitą degradacją i upodleniem. Nie każdemu udawało się to w takim samym stopniu, ale - mimo wszystko - często osiągali to. Zachowanie człowieczeństwa i zasad moralnych było również aktem buntu wobec sowieckiego terroru, szansą zachowania własnej tożsamości. Proces przemiany psychicznej, jakiemu podlegali odpowiednio „preparowani” więźniowie, był, jak widać, odwracalny. Obóz stworzył własną etykę, według której Uczyło się przede wszystkim przetrwanie. Gustaw Herling-Grudziński stwierdza wprawdzie, że przebywał wraz z innymi w nieludzkich warunkach, ale jednoznacznie pokazuje, że nawet wtedy udawało się ocalić swoją godność. To stanowisko wyznaje do końca - kiedy spotyka dawnego współwięźnia z Witebska, nie zdobywa się na tak oczekiwane słowo: „rozumiem”, nie wyzwala człowieka osaczonego wyrzutami sumienia, ponieważ on przekroczył ludzkie normy postępowania. Nie prawi mu morałów, ale i „nie rozgrzesza”.
Analiza totalitaryzmu
Inny Świat to książka, w której autor zamieścił wiele faktów. Jest ona dokumentem pobytu w sowieckim łagrze, ale przede wszystkim okazją, by wykorzystać te obserwacje do refleksji natury ogólnej. Grudziński podejmuje ocenę systemu totalitarnego, na którego usługach było niesprawiedliwe prawo, oraz miejsca odosobnienia osób ideologicznie „niebezpiecznych”.
Komunizm był doktryną opartą na obietnicach, pozorach i fałszu. By utrzymać posłuch i karność, należało eliminować ze społeczeństwa jednostki nawet w minimalnym stopniu „podejrzane”. Z większą surowością traktowano więźniów politycznych, kryminalnym pozostawiano pewien margines swobody (por. pozycja „urków” w Jercewie). Rozbudowany aparat bezpieczeństwa służył obronie ustroju i interesów monopolistycznej partii rządzącej. Organizacja państwa opierała się na wszechstronnej kontroli obywateli (szpiegowanie, cenzura w różnych dziedzinach sztuki, indoktrynacja komunistyczna nauki, eliminowanie wszelkich zagrożeń natury ideologicznej), na czuwaniu nad stanem ekonomii (temu służyły miejsca pracy przymusowej) oraz rozbudowie NKWD i armii. Miniaturą państwa był obóz pracy w Jercewie. Tu również można zaobserwować wymienione wyżej zjawiska. Sterowanie społeczeństwem w celu osiągnięcia posłuchu i wydajności pracy, skłócanie ludzi, by łatwiej było nimi manipulować, podporządkowanie obywateli władzy, bezwzględne narzucanie sposobu myślenia, policyjny system kontroli wszelkich przejawów życia społecznego - to cechy państwa totalitarnego.
Grudziński ocenia sowiecki totalitaryzm jednoznacznie negatywnie. Jest to system stojący w zupełnej sprzeczności z postawą humanitaryzmu, niszczący wszelkie przejawy indywidualizmu, ukierunkowany na osiąganie celów władzy drogą kłamstwa i terroru, nie dbający o interesy obywateli. Metody prowadzenia śledztwa i przesłuchiwania aresztowanych oraz traktowanie więźniów w obozach to formy działalności zbrodniczej, skierowanej przeciwko zdrowiu i życiu ludzi. W systemie tym człowiek to tylko narzędzie pracy. Nie docenia się jego wrażliwości i godności.
Totalitarny imperializm niemiecki osłaniał się doktryną „rasy”, „krwi i ziemi”, wyższości narodu niemieckiego, sowietyzm głosił „wyzwalanie” narodów, burzenie „niesprawiedliwych” ustrojów państwowych, wprowadzanie sprawiedliwości „klasowej”, opartej na „społecznej własności” gospodarki.7
Wartością książki jest oparcie analizy totalitaryzmu na osobistych doświadczeniach autora. Bodźcem do tak częstego pisania o komunizmie jest u Grudzińskiego nienawiść do systemu będącego śmiertelnym zagrożeniem dla człowieka, redukującego jego podmiotowość, godność i suwerenność do rzędu surowca Historii. Grudziński nie teoretyzuje. Pamięta co uczyniono z nim i jego współbraćmi z odrutowanej żony i z tej pamięci wypływa je go sprzeciw i krzyk ostrzeżenia, a nie przekleństwa.8
Inny Świat wobec znanych wypowiedzi o życiu w obozie
Utwór Gustawa Herlinga-Grudzińskiego niejednokrotnie konfrontowano z innymi wypowiedziami o obozach, napisanymi przed i po pobycie autora w Jercewie. Najczęściej porównywano Inny Świat z opowiadaniami oświęcimskimi Tadeusza Borowskiego (z tomów Pożegnanie z Marią, Kamienny świat). W tym zestawieniu podkreślano różnice w sposobie ujęcia rzeczywistości: prozę Borowskiego zdominował behawioryzm (przedstawianie reakcji zewnętrznych, zachowania bohaterów, bez wnikania w głąb psychiki, brak komentarza), zaś Grudziński analizuje przeżycia postaci i własne, nie unika interpretacji postaw. Obaj autorzy reprezentują również odmienne stanowiska w kwestiach moralnych. Borowski ukazuje „człowieka zlagrowanego”, który podporządkował się całkowicie prawom obozu, dostosował się do obowiązujących tam zwyczajów, w imię ocalenia życia zrezygnował z przestrzegania zasad moralnych. Grudziński natomiast stwierdza, że mimo nieludzkich warunków więźniowie potrafili ocalić swojo człowieczeństwo. Ich postępowanie nie zawsze było etyczne, ale byli i tacy, którzy kierowali się ludzkimi odruchami solidarności i pomocy w cierpieniu. Autor opowiadań oświęcimskich poprzestaje na oglądzie zewnętrzności i ukazaniu dehumanizacji człowieka w lagrze, w stałym zagrożeniu komorą gazową, zaś twórca Innego Świata zestawia i analizuje fakty, obserwuje zdarzenia, stara się uchwycić przemiany, jakie następują w człowieku w zetknięciu z tak nieludzkim systemem.
W literaturze polskiej odnotowano oczywiście i inne wypowiedzi o obozach i totalitarnym terrorze, m.in. Medaliony Zofii Nałkowskiej i Dymy nad Bürkenau Seweryny Szmaglewskiej, zazwyczaj jednak w podręcznikach szkolnych konfrontowano dzieła Grudzińskiego i Borowskiego, dlatego na tym zestawieniu poprzestaniemy.
W utworze Inny Świat wiele jest odwołań do Zapisków z martwego domu F. Dostojewskiego. Książka ta była dla więźniów w jercewskim obozie źródłem umocnienia. Mogli się przekonać, że nie tylko im dane było przeżywać syberyjską gehennę, wiedzieli również, że autor Zapisków doczekał się wolności. Ciężka praca, głód i inne uciążliwości obozu znane były znacznie wcześniej. To, co przeżył wraz z innymi Grudziński, było wcześniej udziałem innych i może stać się losem kolejnych skazańców. Paralela, jaką tworzą motta z Dostojewskiego z obserwacjami Grudzińskiego, sprawia, że Inny Świat jest przestrogą na przyszłość. Jeszcze jednym punktem odniesienia (bardziej pod względem formalnym) w literaturze wcześniejszej jest utwór Daniela Defoe Dziennik roku zagłady, wspominany zresztą przez autora Zapisków sowieckich.
Narzuca się również porównanie utworu Herlinga z Archipelagiem GUŁag Aleksandra Sołżenicyna, który ma raczej ambicje dokumentacyjne niż literackie, oraz książkami George'a Orwella Folwark zwierzęcy, Rok 1984, ukazującymi wizje literackie morderczego systemu. Tematyka dzieł obu autorów skupia się na zagadnieniach dotyczących Związku Radzieckiego. Wśród współczesnych tekstów warto również odnotować Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa, Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego i literaturę katyńską, np. W cieniu Katynia Stanisława Swianiewicza.9
Znaczenie utworu
Zamykając rozważania o Innym Świecie, warto jeszcze raz przypomnieć, że jest to książka z pogranicza dokumentu i literatury pięknej. Jej wartość faktograficzna i artystyczna wzajemnie się dopełniają i warunkują. Dzięki takiemu ujęciu trudnych zagadnień współczesności walory poznawcze dzieła łatwiej zapadają w świadomość czytelnika. Inny świat nie tylko ujawnia historyczną prawdę o sowieckich łagrach, ale przede wszystkim mówi o człowieku, jego potencjale duchowym, stosunku do cierpienia - skłania do refleksji i wzrusza.
Inny Świat to jedna z najważniejszych książek drugiej połowy XX wieku, będąca równocześnie pogłębioną analizą totalitarnego zła, traktatem o cierpieniu, spowolnionym, medytacyjnym sposobem przyglądania się kondycji człowieka i jego zdolności do aktu wewnętrznej wolności poprzez przyjęte i przeżyte cierpienie. Książka powstała z pisarskiej pamięci o twarzach, które wołały: „Mów całą prawdę, jacyśmy byli, mów, do czego nas doprowadzono”.10
Inny Świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego jest dokumentem minionego czasu i zarazem ostrzeżeniem przez podobnymi zjawiskami w przyszłości. Uleganie pozorom szczęśliwego ustroju, zgoda na totalitaryzm, prędzej czy później, w mniejszym lub większym stopniu, dotknie każdego człowieka, mieszkającego w takim kraju (niemieccy komuniści, którzy „wybrali wolność” w Związku Radzieckim, wzorowy oficer Armii Czerwonej Pamfiłow i im podobni również zostali umieszczeni w łagrze). Faszyzm i stalinizm to przejawy politycznych wynaturzeń. Żadna forma totalitaryzmu nie może przynieść ludziom szczęścia, choćby posługiwała się najbardziej chwytliwymi hasłami.
Przy całej problematycznej złożoności i grozie przedstawionych zdarzeń Inny Świat cechuje się pewną pogodą - uświadamia, że wartości humanistyczne są niezniszczalne, ludzie potrafią bronić swojego człowieczeństwa nawet za cenę życia, nie można pokonać człowieka, jeśli on sam na to nie pozwoli. Inny Świat to lektura niepokojąca, ale przecież tchnąca nadzieją i prawdą o pięknie wewnętrznym człowieka, doceniana w krajach, których obywateli więziono, a także na całym świecie.
Przypisy
Zamieszczone w opracowaniu informacje biograficzne zaczerpnięto z: W. Bolecki, „Inny Świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Warszawa 1994, s. 5-26; Z. Kudelski, Pielgrzym Świętokrzyski. Szkice o Herlingu-Grudzińskim, Lublin (b.d.w.), s. 9-36.
Gustavus Herling-Grudziński - Doctor Honoris Causa Universitatis Studio rum Mickiewiczianae Posnaniensis, Poznań 1992, s. 23.
W. Bolecki, dz. cyt., s. 29-30.
Tamże, s. 30-31.
Wszystkie cytaty z Innego Świata pochodzą z wydania: G. Herling-Grudziński, Inny Świat. Zapiski sowieckie, Warszawa 1996. W nawiasach po cytowanych fragmentach podano odpowiednie numery stron. Wyraz Świat, dwojako zapisywany w różnych opracowaniach, za G. Herlingiem-Grudzińskim zaczynamy wielką literą. W cytatach zachowujemy pisownię wprowadzoną przez autorów.
W. Bolecki, dz. cyt., s. 68-78.
W. Maciąg, Świadomość w stanie uwięzienia. Gustaw Herling-Grudziński, w: Nasz wiek XX. Przewodnie idee literatury polskiej, Wrocław 1992, s. 206.
Z. Kudelski, dz. cyt., s. 53.
Por. S. Stabro, Gustaw Herling-Grudziński - Inny świat. Fenomenologia cierpienia, w: Etos i artyzm. Rzecz o Herlingu-Grudzińskim, pod red. S. Wyslouch i R. K. Przybylskiego, Poznań 1991, s. 20.
A. Marzec, Gustaw Herling-Grudziński - naoczny świadek i refleksyjny badacz lagrów w Innym świecie, w: Wśród starych i nowych lektur szkolnych, pod red. P. Żbikowskiego, Rzeszów 1994, s. 359.
Spis treści
Informacje biograficzne o autorze
Geneza i pierwsze publikacje utworu
Streszczenie
Czas i miejsce akcji
Kompozycja
Sposób prowadzenia narracji
|
Autor - bohater - narrator Dokument i literatura Język Elementy autobiograficzne |
Bohaterowie
|
Człowiek w obozie Praca Cierpienie |
Relacje międzyludzkie i zagadnienia moralne
Analiza totalitaryzmu
Inny Świat wobec znanych wypowiedzi o życiu w obozie
Znaczenie utworu