„Od św. Benedykta z Nursji do Savonaroli” -

Kultura średniowiecznej Europy (wybrane zagadnienia). podr., s. 192 - 202, oprac. RM

„Jesteśmy karłami, które wspięły się na ramiona olbrzymów, dzięki temu widzimy lepiej i dalej niż oni”,

Bernard z Chartres, XII w.

1. Ramy czasowe i periodyzacja kultury średniowiecznej Europy.

- ramy czasowe: od V/VI w. do XV w.

- periodyzacja:

▪ kultura wczesnego średniowiecza: V/VI w.- X w.

▪ kultura pełnego średniowiecza: XI w. - XIII w.

▪ kultura późnego średniowiecza („jesieni średniowiecza”): XIV w. - XV w.

2. Dwa kręgi kulturowo- cywilizacyjne w średniowiecznej Europie

- krąg kultury łacińskiej (strefy Kościoła katolickiego)

- krąg grecko - bizantyjsko - ruski (strefy Kościoła prawosławnego)

3. Najważniejsze cechy kultury średniowiecznej

a) integralny związek z religią oraz treściami ideowymi propagowanymi przez Kościół

(teocentryzm - „pogląd uznający Boga za najwyższą wartość i podporządkowujący Bogu wszystkie sfery

życia i działalności człowieka”, wg podr. Operonu, s. 168)

b) uniwersalizm kultury łacińskiego średniowiecza (jego przejawy: podobne treści ideowe, wspólny język -

łacina)

c) kultura średniowiecznej Europy jako synteza trzech zjawisk kulturowych (jest więc efektem

synkretyzmu kulturowego): późny antyk grecko - rzymski + tradycja judeochrześcijańska + świat

„ludów barbarzyńskich” (ludy celtyckie, germańskie, słowiańskie, bałtyjskie, ugrofińskie)

d) kultura średniowieczna wobec tradycji antycznej - negacja czy próba przetworzenia ?

Bernard z Chartres „Jesteśmy karłami, które wspięły się na ramiona olbrzymów, dzięki temu

widzimy lepiej i dalej niż oni”

e) człowiek średniowiecza wobec wiedzy : „Bez wątpienia dobrze wykonana praca ma większą

wartość niż wielka wiedza, ale bez wiedzy niczego nie udałoby się wykonać dobrze”, z kapitularza

Karola Wielkiego (cyt. za podr. Operonu, s. 168)

f) dwoistość kultury średniowiecznej Europy - kultura elitarna a kultura ludowa („litterati”, „illitterati”)

g) rola Kościoła w społeczeństwie średniowiecznej Europy (hamuje czy przyśpiesza procesy

kulturowo - cywilizacyjne?) - próba sakralizacji życia społecznego (przejawy: np. „Treuga Dei”,

etos rycerski, idea krucjat)

4. Kultura wczesnego średniowiecza

1. kulturotwórcze znaczenie kolejnych etapów chrystianizacji Europy

2. klasztor benedyktyński jako ośrodek kulturotwórczy (znaczenie reguły zakonnej św. Benedykta z Nursji, zm. 543, założył zakon benedyktynów oraz klasztor na Monte Cassino (529), reguła benedyktyńska na tle innych reguł zakonnych późnego antyku i wczesnego średniowiecza cechowała się umiarkowaniem w zakresie rygorów i obowiązków zakonników (była daleka od rygorystycznej ascezy), w równym stopniu kładła nacisk na modlitwę, pracę umysłową i fizyczną („ora et labora !”)

3. szkolnictwo wczesnego średniowiecza - 7 „sztuk wyzwolonych” („artes liberales”)

4. renesans karoliński (zob. temat: Państwo Franków)

5. rola Kościoła w umacnianiu organizacji monarchii patrymonialnej (np. w państwie Franków, w monarchii wczesnopiastowskiej)

6. sylwetki intelektualistów wczesnośredniowiecznej Europy, np: Izydor z Sewilli, Beda Czcigodny, Alkuin, papieże Grzegorz I, Sylwester II (Gerbert z Aurillac) - zob. temat: Kościół w X - XIII w.

▪ św. Grzegorz I Wielki (590 - 604): znacznie podniósł autorytet papiestwa, zapobiegł zdobyciu Rzymu przez

Longobardów, dążył do ich schrystianizowania, organizował misje wśród Anglów i Sasów, popierał rozwój zakonu benedyktynów,

dostrzegając ogromną wartość reguły św. Benedykta i znaczenie tego zakon dla Kościoła np. w prowadzeniu działalności misyjnej,

przypisuje mu się także skomponowanie chorału gregoriańskiego, „starannie doglądał funkcjonowania gospodarki w Italii,

przeznaczając dochody na potrzeby kultu religijnego i biedaków. W pontyfikacie Grzegorza Wielkiego upatruje się (...) dążenia do

zapewnienia Europie jedności, opartej na wspólnej wierze”, J. Rajman, Encyklopedia średniowiecza, s. 338

▪ Sylwester II (999 - 1003): Gerbert z Aurillac, wybitny uczony, wszechstronnie wykształcony, wiedzę zdobywał m.in.

przebywając w arabskiej Hiszpanii, przypisuje mu się skonstruowanie organów oraz przejęcie cyfr arabskich na grunt cywilizacji

łacińskiej, był najbliższym współpracownikiem Ottona III (został papieżem z jego woli) i zwolennikiem ottońskiego cesarstwa

uniwersalistycznego (przekonał Ottona III do idei obudowy cesarstwa rzymskiego), kanonizował św. Wojciecha, zezwolił na

utworzenie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego

5. Kultura pełnego średniowiecza (XI - XIII w.)

1. miasto jako ośrodek kulturotwórczy - kultura pełnego średniowiecza jest zatem nie tylko kulturą rozwijającą się w klasztorze lub na zamku feudała (monarchy, rycerza), jest w dużym stopniu kulturą miast i mieszczaństwa

2. rola nowych zakonów (od X - XI w.)

- zakony kontemplacyjne:

▪ kameduli (od schyłku X w. - św. Romuald, św. Piotr Damiani),

▪ kartuzi (od XI w.)

- cystersi (od schyłku XI w., rola św. Bernarda z Clairveaux w poł. XII w. )

▪ cystersi wyodrębnili się z zakonu benedyktynów u schyłku XI w., byli zwolennikami bardziej

rygorystycznej interpretacji reguły św. Benedykta od współczesnych im benedyktynów (kładli większy

nacisk na ascezę i surowość życia zakonnego)

▪ przybywając do krajów Europy Środkowej przyczynili się do podniesienia w nich poziomu rolnictwa,

gospodarki leśnej i rybnej

▪ największy rozkwit zakonu cystersów w Europie Zachodniej przypada na XII w., najwybitniejszym jego

przedstawicielem był wówczas św. Bernard z Clairveaux (teolog, wielki autorytet moralny, potrafił np.

przekonać kardynałów do swego kandydata na papieża, był inicjatorem II wyprawy krzyżowej, popierał

rozwój zakonów rycerskich, napisał regułę zakonną dla templariuszy)

- zakony rycerskie: templariusze, joannici, zakon krzyżacki, zakony na Płw. Iberyjskim związane

z rekonkwistą (zob. temat: Wyprawy krzyżowe)

- zakony mendykanckie („żebracze”), powstają w XIII w.: franciszkanie, dominikanie, karmelici,

augustianie

zakony mendykanckie na tle wcześniejszych zakonów:

▪ podstawą utrzymania klasztoru mendykantów nie mogły być wielkie majątki ziemskie

▪ ich reguły zakonne szczególny nacisk kładą na duszpasterstwo

▪ mendykanci zakładali swoje klasztory w dużych skupiskach ludności (w centrum

średniowiecznego miasta), należy ich wiązać z propagowaniem stylu gotyckiego w

architekturze (budowa kościołów i klasztorów)

▪ wpływ mendykantów na rozwój kultury intelektualnej (filozofii i teologii) w średniowieczu (np.

św. Tomasz z Akwinu był dominikaninem, Roger Bacon franciszkaninem, Wincenty z Kielczy dominikaninem),

wielu z nich było wykładowcami na średniowiecznym uniwersytecie

▪ z zakonów mendykanckich wywodzili się byli najsłynniejsi średniowieczni kaznodzieje (np.

franciszkanie św. Jan Kapistran i św. Bernardyn ze Sieny w XV w., dominikanin Savonarola u schyłku XV w.)

3. uniwersytety w kulturze średniowiecznej Europy (analiza mapy w podr. Nowej Ery, s. 195) ▪ trzy profile średniowiecznego uniwersytetu (teologiczny - Paryż, prawniczy - Bolonia, medyczny - Montpellier)

▪ najstarsze uniwersytety w Europie: XII w. - Bolonia, Paryż, Oksford, Montpellier

▪ najstarsze uniwersytety środkowoeuropejskie: Praga (1348), Kraków (1364), Wiedeń (1365), Pecs (1367)

4. teologia i filozofia (zwł. scholastyka) - scholastyka: nurt w teologii średniowiecznej stawiający sobie za cel dochodzenie do prawd

wiary na drodze dociekania rozumowego, zgodnie z sentencjami Anzelma z Canterbury:

„Fides querens intellectum”(„Wiara szuka rozumu”), „Credo ut intelligam” („Wierzę, aby zrozumieć”),

za twórców scholastyki uważa się dwóch teologów żyjących w XII w.:

▪ Anzelm z Canterbury (sformułował także tzw. ontologiczny dowód na istnienie Boga, Filozofia

dla szkoły średniej, s. 97 „Bóg z samej definicji jest istotą doskonałą; gdyby nie istniał, nie byłby doskonały, a więc

musi istnieć”, Zientara , s. 327, „skoro wierzymy w Boga, to istnieje on w naszym umyśle, czyli naprawdę

istnieje”, Encyklopedia średniowiecza, s. 65 )

▪ Piotr Abelard: XII-wieczny teolog paryskiej Sorbony (autor jednego z nielicznych średniowiecznych

pamiętników „Historia moich niedoli” - m.in. o nieszczęśliwej miłości do Heloizy)

- tomizm: filozofia św. Tomasza z Akwinu (1225 - 1274), wyrastała ze scholastyki, podr., s. 194

- zarówno scholastyka jak i tomizm wynikały z recepcji filozofii Arystotelesa w średniowieczu

przez teologów i filozofów chrześcijańskich

- uniwersytety i scholastyka, podr., s. 199 - 200

5. sztuka (cechy stylu romańskiego, cechy stylu gotyckiego, najważniejsze dzieła), podr. s. 197 - 198

6. Kultura późnego średniowiecza - „jesieni średniowiecza” (XIV - XV w.)

1. devotio moderna - nurt w duchowości chrześcijańskiej późnego średniowiecza (zapoczątkowany w północnych Niderlandach w II poł. XIV w., kontynuowany w XV w.) akcentujący znaczenie modlitwy indywidualnej i pogłębienie życia duchowego (osobistego kontaktu człowieka z Bogiem, a nawet mistycznego przeżycia), przedstawiciele devotio moderna: Gerard Groot, św. Tomasz a Kempis (autor ,,O naśladowaniu Chrystusa”), pod wpływem devotio moderna pozostaje twórczość XV - wiecznych malarzy niderlandzkich Jana van Eyck'a, Rogera van der Weyden

2. gotyk płomienisty - późna faza gotyku, cechująca się daleko idącą ekspresją dzieła sztuki (m.in.

sugestywnym motywem cierpienia, np. - motyw Piety lub Chrystusa Ukrzyżowanego),

z gotykiem płomienistym można wiązać np. twórczość rzeźbiarza Wita Stwosza (il. w podr.,s. 149)

3. literatura w językach narodowych (np. Dante - Boska Komedia, Bocaccio - Dekameron, twórczość F. Villona)

4. słynni kaznodzieje późnego średniowiecza: np. franciszkanie św. Jan Kapistran i św. Bernardyn ze Sieny

w XV w., (propagowali ascezę, odrzucenie przywiązania do dóbr materialnych, Jan Kapistran w czasie swojej

podróży po Czechach w 1451 r. w swoich kazaniach potępiał husytyzm), dominikanin Savonarola u schyłku XV w.

e) humanizm: nurt w literaturze i sztuce u schyłku średniowiecza i w okresie renesansu, jego cechą

charakterystyczną był antropocentryzm (wszechstronne zainteresowanie człowiekiem, nie zagubioną w

zbiorowości jednostką) oraz zainteresowanie antykiem

6. Girolamo Savonarola - słynny kaznodzieja we Florencji schyłku XV wieku, w swoich kazaniach

występował jako obrońca średniowiecznych wartości i ideałów oraz przeciwnik renesansu, humanizmu i

antropocentryzmu, zarzucał renesansowym twórcom (malarzom, rzeźbiarzom) niemoralnosć , (np. to że do

malowanych świętych pozują im ich kochanki), zaś mieszkańcom Florencji nazbyt wystawny tryb życia i

przywiązanie do dóbr materialnych, popadł w konflikt z papieżem Aleksandrem VI, spalony na stosie

w 1498 r. (podr. Operonu, s. 205)

7. Kultura rycerska, podr., s. 140 - 142, trubadurzy (podr., s. 121)

8. Kobieta w kulturze i społeczeństwie średniowiecznej Europy (kobieta w „czasach katedr”), podr., s. 138 - 140)

zob. książki R. Pernoud, Kobieta w czasach katedr, Kobieta w okresie wypraw krzyżowych

9. Myśl polityczna średniowiecznej Europy (wybrane zagadnienia)

- wpływ poglądów św. Augustyna (zawartych w De civitate Dei) na myśl polityczną Europy

średniowiecznej (zwł. na temat relacji państwo - Kościół), źródło, podr.,s. 201

• św. Augustyn w De civitate Dei stworzył koncepcję historiozoficzną zakładającą, że dzieje świata

to konfrontacja „państwa Bożego” z „państwem ziemskim”

• poglądy św. Augustyna mogły w prowadzić do wniosku, że Kościół powinien uniezależnić się od władzy

świeckiej

- ottońska idea cesarstwa uniwersalistycznego: Gerbert z Aurillac (papież Sylwester II), Otton III,

sens polityczny miniatury z „Kodeksu Ottona”, podr. ,s. 21)

- cezaropapizm a papocezaryzm w kontekście uniwersalistycznych dążeń cesarstwa i papiestwa do

zdobycia prymatu politycznego i ideowego w średniowiecznej Europie łacińskiej

(Dictatus papae jako przejaw myśli politycznej, ideowe uzasadnienia sporu o inwestyturę, walki o „dominium mundi”)

- ideowe uzasadnienie dążeń Stolicy Apostolskiej do uniezależnienia Kościoła od władzy świeckiej

oraz w sporze o inwestyturę

• poglądy św. Augustyna zawarte w De civitate Dei na temat relacji państwo - Kościół

(prowadziły do wniosku, że Kościół powinien uniezależnić się od władzy świeckiej)

• poglądy św. Piotra Damianiego (jeden z przedstawicieli reformy gregoriańskiej) na temat

równorzędności władzy duchownej i świeckiej, które powinny z sobą współpracować

(interpretacja fragmentu Łk.22,38 o dwóch mieczach)

• odróżnienie dwóch kategorii (spirytualia - godność kościelna i temporalia - dobra doczesne)

przez Iwona z Chartres - znawcę prawa kanonicznego

• konkordat w Wormacji jako przejaw myśli prawniczej, teologicznej i politycznej

- idea „Pokoju Bożego” (Treuga Dei) jako przejaw myśli religijnej i politycznej, zob. temat: Kościół w

X - XIII w.

- św. Tomasz z Akwinu o władzy, podr., s. 202

- idea praw człowieka w średniowieczu (zob. temat: Kształtowanie się monarchii stanowych w średniowieczu)

np. Wielka Karta Swobód z 1215 r., „Złota bulla” króla Andrzeja II z 1222 r.,

przywilej jedlneńsko - krakowski z 1430 - 1433 r. (zasada nietykalności osobistej, czyli zasada „neminem

captivabimus nisi iure victum”)

- idea tolerancji religijnej w średniowieczu i jej związek z ideą praw człowieka, np.

▪ Paweł Włodkowic: profesor uniwersytetu krakowskiego, przedstawiciel króla Władysława Jagiełły

na soborze w Konstancji, polemizował na soborze z przedstawicielem zakonu krzyżackiego Janem

Falkenbergiem, w swoim traktacie „O władzy cesarza i papieża nad niewiernymi ” przedstawionym na

soborze uznał, że poganie mają prawo do posiadania własnych państw, chrześcijanie nie mają prawa

poganom siłą odbierać zamieszkałych przez nich ziem, a także nie mają prawa stosować przemocy chcąc

nakłonić pogan do przyjęcia chrześcijaństwa, w wojnie obronnej poganie mogą korzystać z pomocy

chrześcijan oraz pomagać im w wojnie o charakterze obronnym, podobnie jak Stanisław ze Skarbimierza

(także profesor uniwersytetu krakowskiego uczestniczący w soborze w Konstancji) podzielił wojny na sprawiedliwe (np.

wojna obronna) i niesprawiedliwe, poglądy Pawła Włodkowica przedstawione na soborze w Konstancji

podważały zatem sam sens istnienia państwa krzyżackiego, ponadto Paweł Włodkowic i Stanisław ze

Skarbimierza na soborze odpierali ataki Jana Falkenberga, który oskarżył Jagiełłę i Witolda o to, że nadal są

poganami (podr., s. 168 - 169

- ukształtowanie się w późnośredniowiecznej Europie idei suwerennych monarchii stanowych,

politycznie niezależnych od cesarstwa i papiestwa (zgodnie z zasadą „rex est imperator in regno suo”)

• poglądy Marsyliusza z Padwy

• poglądy legistów - prawnicy w służbie monarchów późnośredniowiecznej Europy, którzy na

podstawie prawa rzymskiego uzasadniali prawo króla do silnej władzy w państwie (zgodnie z

zasadą „rex est imperator in regno suo”) i jego niezależność od potęg uniwersalistycznych -

papieża i cesarza

▪ poglądy Jana Ostroroga jako przykład XV - wiecznego legisty w służbie króla Polski Kazimierza

Jagiellończyka

3

---