Jan Lucjan Wyciślak Zadwórze - Dytiatyn "Polskie Termopile". Otwarcie jedynie częściowo odtworzonego panteonu jakim jest cmentarz obrońców Lwowa pozwoliło wielu rodakom przypomnieć heroizm bitew kresowych w okresie tworzenia naszego państwowego bytu doby współczesnej. Przypadająca 17 sierpnia rocznica bitwy obronnej pod Zadwórzem była obecnie upamiętniana na polach Zadwórza nie tylko przez miejscowych Lwowian, ale też przez przybywające na uroczystości liczne wycieczki zagraniczne. Przed 85 laty podczas polsko-bolszewickiej wojny toczonej obyło się wiele bitew i potyczek. Toczone nieraz wielokrotnie w tych samych wymienionych kolejno miejscowościach : Auta , Berezyna Górna, Bereza Kartuska ,Berezyna i Uszacz, Białystok, Bóbrka Brańsk, Brzostowice Brodnica, Brody, Bug , Ciechanowiec , Czartorysk, Czernica Wielka, Cyców Daugavpils, Dęblin, Dniestr, Dołhe, Dryhucze ,Dubno, Dydiatyn, Dźwińsk , Głębokie, Grodno, Hermanowicze , Hornostajpol, Hrubieszów , Janów Podlaski, Kamionka Strumiłowa, Kijów , Kobry, Komarów, Korosteń, Koziatyn, Krasne, Królewszczyzna-Duniłowicze , Krwawy Bór, Krzywicze, Latyczów, Lepel, Lida, Łomża, Mińsk Litewski, Mława Mołodeczno, Mozyrz, Nastasów , Niemen, Orlanka, Ostróg, Ostrów Mazowiecka, Pińsk , Postawy, Radomyśl k/ Kijowa, Supraśl, Suwałki, Radzymin, Płock, Wkra, Płońsk, Suchocin, Ciechanów, Warszawa, Wilno, Zadwórze znane były ze swojego krwawego i okrutnego przebiegu . Walczono wszak z przeciwnikiem, który nie kierował się konwencjami czy wymogami wojny ale dowodzony głównie przez politruków posiłkował się w walce niebywałym okrucieństwem. Bitwy te i potyczki kosztowały życie wielu żołnierzy , ale jedynie bitwy obronne pod Zadwórzem i Dytiatynem weszły do historii chwały Wojska Polskiego jako najbardziej heroiczne bitwy tej wojny zdobywając swoim bohaterstwem zaszczytny tytuł "Polskich Termopil". Obecnie bitwa pod Zadwórzem żyje nadal w pamięci współczesnych natomiast Dytiatyn uległ niemal całkowitemu zapomnieniu i próżno choćby w internetowej sieci poszukiwać współcześnie jego nazwy. Warto zatem w kolejną rocznicę przypomnieć przebieg obu bitew porównując choćby skrótowo wielki heroizm poniesionych tam żołnierskich ofiar. Obecnie na mapach Ukrainy znajdziemy miejscowość położoną na północny zachód od Halicza zwaną z ukraińska miękko Dytiatyń odm. Dytiatynia gdy polska gramatyka współczesna nadal wymawiała słowo Dytiatyn odm.Dytiatyna. Bój pod Zadwórzem. Położone 30 km na północny wschód od Lwowa maleńkie miasteczko Zadwórze mające własną stację kolejową linii Lwów "Tarnopol 17 sierpnia 1920r patrolował wycofujący się w ariergardzie, stworzony z ochotniczej młodzieży lwowskiej 400 -osobowy batalion 240 pp pod dowództwem kpt. Bolesława Zajączkowskiego , z zawodu notariusza w Brodach. Stworzony do osłony i opóźniania ataku 1 Konnej Armii był dobrze uzbrojony w broń maszynową. Gdy batalion mijał właśnie stację kolejowa w Zadwórzu zobaczono, że w kierunku tejże stacji zbliżają się kozacy. 6 dywizja konna Apanasenki miała rozkaz zająć stację z zamiarem dalszego ataku na miasto Lwów. Widząc to kpt Zajączkowski zajął pozycje wokół stacji i sąsiadującego z nią wzgórza rozpoczynając wielogodzinną obronę swoich pozycji. Nim wyczerpała się amunicja batalion zatrzymał sześć kozackich szarż w szyku konnym. Wspomagające go z powietrza samoloty III dywizjonu lotniczego, a w nim składające się z amerykańskich lotników 7 i 15 eskadry bojowe im. Tadeusza Kościuszki, / upamiętnienia poległych lotników amerykańskich tak długo odmawiała obecna Rada Miasta Lwowa/ wykonując na szeregi dywizji liczne wspierające obrońców Zadwórza ataki, wyeliminowały z walki ponad 100 kozaków. Mimo tak zaciętej obrony , po całkowitym wyczerpaniu się amunicji , 318 obrońców odnaleziono po ataku poległych na stanowiskach pod szablami kozaków kombryga Szeko dowodzącego ostatnią szarżą . Izaak Babel w swoich pamiętnikach wspomina bitwę: "jeździliśmy wzdłuż linii"by nie zabijać jeńców,"Szeko bąknął-dlaczego nie-nie patrzyłem w twarze"przebijali pałaszami, dostrzeliwali , trupy na trupach"Apanasenko/rozkazywał/ - nie trać ładunków ,zarżnij go"" koniec cytatu. Jeńców nie było bo nikt nie poddał się do niewoli ginąc na stanowiskach lub dobijając się ostatnim nabojem. Ci co nie zginęli na miejscu bitwy nigdy nie zostali odnalezieni i są uważani za zaginionych. Do dzisiaj nikt do końca nie wyjaśnił co się z nimi stało. Wywiezieni z pola bitwy zostali zamordowani na tyłach bolszewickiego frontu. Pamięć bohaterskich obrońców zadwórskiej pozycji obronnej upamiętnia obecnie kopiec wzniesiony po tej bitwie na polu walki i napisy o jednej z bitew o których się pamięta, umieszczone na ścianach lwowskiego panteonu. Tamten dzień 17 sierpnia był dla frontów wojny polsko-bolszewickiej dniem gdzie wojska polskie na całej niemal jego długości odnosiły już sukcesy. Pod Sławatyczami zniszczono bolszewicką 58 dywizję piechoty, na wschód od Parczewa definitywnie rozbito zagrażającą wciąż Warszawie Grupę Mozyrską, pod Kąkolewicą zlikwidowano 170 brygadę strzelców , zdobyto Międzyrzec, Siedlce , gen Latinnik zdobył Mińsk Mazowiecki, a dowodzona przez gen Sikorskiego 5 armia zajęła Pułtusk. Historycy wojskowości uważają, że właśnie w tym dniu nastąpił upadek morale armii Tuchaczewskiego pozwalający na całkowite jej rozgromienie. Na podstawie dotychczasowych sukcesów wojsk polskich Naczelny Wódz Józef Piłsudski doszedł do wniosku że "zasadniczy opór nieprzyjaciela został złamany". Trzeba było pomyśleć teraz o froncie południowo-zachodnim/dla nas wschodnim/na którym konne armie Budionnego parły nadal w kierunku Zamościa, a komandir Jona Jakir na południe od Lwowa wyrównywał właśnie front i dochodził do Podhajec. Dytiatyn - drugie Polskie Termopile. . Gdy 26 maja Rosjanie rozpoczęli ofensywę na Ukrainie, w której wzięły udział trzy zgrupowania wojsk: Armia Golikowa, "Grupa Jakira" i Armia Konna Budionnego. Grupa desantowa Golikowa przekroczyła Dniepr na zachód od Czernihowa i przecięła połączenie kolejowe z Korosteniem. Grupa Jakira zdobyła Białą Cerkiew. Utworzono w końcu południowo-zachodni front bolszewickiego ataku na rubieże Ukrainy opierający się o linię Karpat , dowodzony był przez Aleksandra Jegorowa. W składzie 14 armii komendarma Mołkoczanowa atakowała samodzielna grupa bojowa Jakira , a w niej 8 Dywizja Konna "Czerwonych Kozaków" Primakowa(złożona wyłącznie z kozaków bolszewików). Wyznaczony przez Jegorowa kierunek natarcia dla tego ugrupowania stanowiła oś Równe- Lwów -Tarnów. By zatrzymać to ugrupowanie Naczelny Wódz skierował przeciwko nim tych ze swoich szeregów, którzy dotychczas byli najdzielniejsi. Początkiem września powierzono dotychczasowemu dowódcy walczącej w bezpośredniej obronie Warszawy 1 Armii generałowi Latinnikowi dowództwo nad 8 i 12 dywizjami piechoty i 1 brygadą kawalerii i przerzucono go na wzmocnienie 6 armii gen.Lamezan "Salina , która dotąd wraz z towarzyszącymi jej ukraińskimi oddziałami Petlury cofała się jeszcze przed bolszewicką 14 armią . Wzmocnienie frontu miało na celu powstrzymanie odwrotu i rozpoczęcie w Małopolsce ofensywy. W skład grupy gen Latinnika przydzielono jeszcze 1 Pułk Artylerii Górskiej , który walnie dotąd przyczyniał się do sukcesów Bitwy Warszawskiej walcząc pod Ossowem . Obecnie rozpoczynał kolejne boje formując się w rejonie przedmościa halickiego. 14 września natarcie grupy gen. Franciszka Latinika (8 DP, 1 BK) oraz Armii Ukraińskiej gen. Pawła Udowiczenki skoncentrowanych wzdłuż rzeki Dniestr, na wschód od Stanisławowa na dwie dywizje sowieckie (XLI piechoty, i VIII jazdy) przyniosło sukces- zdobyto Czortków. Dalej podzielona na dwie brygady XV i XVI kolumna polskich wojsk rozpoczęła swoje natarcie posuwając się sąsiadującymi ze sobą dolinami Pokucia we wschodniej Małopolsce mając za łącznika rozciągnięty pomiędzy tymi dolinami 13 Pułk Piechoty "Dzieci Krakowa" dowodzony przez kpt. szt. gen. Jana Gabrysia ,a wraz z nim pułki 1 Artylerii Górskiej oraz 7 i 8 pułki artylerii polowej. 16 września maszerowano właśnie drogą Chochoniów, Dytiatyn, Szumlany ,Boków w kierunku Podhajec gdy ujrzano wynurzające się z lasów oddziały wojska, które wydawały się być polską XV Brygadą. Gdy okazało się, że są to jednostki Jakira zajęto pozycje na poaustriackich okopach trawiastego wzgórza (383) pod Dytiatynem i rozpoczęto ostrzał artyleryjski zamieniając drogę z kolumną nieprzyjaciół w kłębowisko zniszczonego nieprzyjacielskiego sprzętu.Na szczycie wzgórza odprzodkowała działa 4 bateria 1 Pułku Artylerii Górskiej dowodzona przez oficerów :kpt Adama Zająca i poruczników Wacława Śniegockiego i Franciszka Wątrobę. Przed nim rozwinął się w obronie III batalion 13 pułku- łącznie było tam 200 bagnetów, 6 ckm, 6 armat. Około godziny 12 z kierunku Szumlan, wspierana silnym ogniem własnej artylerii, rozwinęła na wzgórze atak 8 dywizja "Czerwonych Kozaków". Z kierunku Bokowa wsparły ją formacje 123 brygady strzelców bolszewickiej piechoty. Intensywnymi atakami na polskie pozycje próbowano odblokować sobie drogę dla dalszej ucieczki. Do godziny 16 odparto 5 szarż kozackich ,które dochodziły na 50 m do stanowisk 1 Pułku, atakowało łącznie 3.500 szabel i bagnetów . Gdy po godzinie 16 ruszył kolejny bolszewicki atak, karabiny maszynowe 13 pp rozgrzane w wielogodzinnej walce przestały być skuteczne. Artylerzyści 4 baterii próbowali odeprzeć ten atak broniąc się kolbami karabinów i bronią osobistą. Niestety przewaga atakujących i wyczerpanie dotychczasową walką sprawiło, że pod ciosami szabel polegli po kolei wszyscy obrońcy wzgórza. Ktoś jeszcze dostrzegł dowódcę baterii kpt. Adama Zająca i porucznika Franciszka Wątrobę jak do końca walczyli strzelając z pistoletów(relacja żołnierzy 13 pp). Przed końcem obrony na wzgórze dotarł wprawdzie rozkaz by się wycofać, ale ginęli na nim właśnie ostatni ranni żołnierze. W obronie pozycji pod Dytiatynem poległo około 240 żołnierzy polskiej armii, zginęła cała obsada 4 baterii 1 Pułku Artylerii Górskiej w składzie 59 artylerzystów. . W 13 Pułku Piechoty "Dzieci Krakowa" zginęło 97 zabitych i 83 rannych. Poległych bolszewików nikt nie zliczył. 8 Dywizję "Czerwonych Kozaków rozbito wkrótce pod zajętym już przez polskie oddziały Tarnopolem. 13 pułk piechoty ścigał cofający się odtąd front przez Zbaraż, Szeptówkę, aż nad rzekę Słucz. Żyda Jonę Emanuiłowicza Jakira w końcu Stalin kazał rozstrzelać, za co ten przysłał wodzowi list pełen słów miłości i oddania. Na liście tym widnieje do dzisiaj dopisek wykonany ręką wodza "szuja i prostytutka" Te drugie "Polskie Termopile" jak w II Rzeczypospolitej nazywano bitwę pod Dytiatynem otaczano jak dotąd skromną pamięcią. Na miejscu bitwy pod lasem istniał zniszczony obecnie wspólny cmentarz wszystkich poległych i wybudowana obok głównie dzięki staraniom gen. Sikorskiego i podhalanczyka gen. Galicy twórcy dowódcy 1 Pułku Artylerii Górskiej kaplica pod wezwaniem św. Teresy.Józef Piłsudzki odznaczając 17 poległych tam bohaterów Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego "Virtuti Militari",a 11 oficerów i 41 szeregowych Krzyżem Walecznych nadał baterii prawo noszenia tytułu "bateria śmierci".Obecnie po Dytiatynskiej kaplicy nie ma ni śladu, a na cmentarzu gdzie niegdyś pochowano bohaterów bitwy stoją resztki zapomnianych krzyży . Dziwnym zrządzeniem losu nie upamiętniono nigdy nazwy bitwy na lwowskiej nekropolii. Możemy ją obecnie dostrzec jedynie na pylonach Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. 1 Pułk Artylerii Górskiej-dalsze losy 4 baterii. Warto przypomnieć całą historię pułku, który powstał 25 stycznia 1919r w Starym Sączu na podstawie rozkazu twórcu formacji podhalańskich gen. Galicy 3 pułk artylerii górskiej zostaje 12 lipca 1919r przemianowany rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych na 1 Pułk Artylerii Górskiej i przeniesiony do Nowego Targu. W wojnie polsko-bolszewickiej walczy najpierw na północnym froncie pod Szaciłkami. potem uczestniczy w zdobyciu Kijowa, broni Sławeczna i Pińska, walnie przyczynił się do zwycięstwa w bitwie warszawskiej walcząc pod Ossowem. Przerzucony na front południowo wschodni bohatersko walczył pod Dytiatynem , po tej bitwie odtworzona 4 bateria 1 Pułku Artylerii Górskiej, której marszałek Józef Piłsudski nadał zaszczytny tytuł "Baterii Śmierci" i prawo noszenia na czapkach upamiętniającego bohaterstwo znaku "trupiej główki". Walki tej wojny kończył pułk uczestnictwem w zdobyciu Zasławia. Po wojnie stacjonował w Stryju gdzie w 1931 roku został zmotoryzowany i przekształcony w 1. pułk artylerii motorowej (1.pamot) . We Wrześniu 1939 wcielony do 10 Brygady Strzelców Konnych gen Maczka walczył nad Dunajcem , pod Rzeszowem, Albigową wreszcie 17 września 1939r w bitwie o wieś Zboiska. 19 września dostał rozkaz przekroczenia granicy węgierskiej, gdzie został internowany. Odtworzony na zachodzie walczył w 1 Dywizji Pancernej gen. Maczka i odbył całą kampanię 1 DP. 8 sierpnia 1944r rano w przeprowadzonej pod miastem St..Aignan de Cramensil na przedpolach Caen, otwierającej drogę do Falaize operacji Totalize pułk prowadził intensywny ogień artyleryjski na zagradzające drogę 1 Dywizji Pancernej formacje niemieckie zadając im duże starty. Około godz. 13 został omyłkowo zbombardowany przez samoloty amerykańskie i mimo znacznych strat własnych nie przerwał ognia na pozycje nieprzyjaciela. W wyniku jego ostrzału pozycji 1 SS Dywizji Zmotoryzowanej "Leibstandarte" SS Adolf Hitler został zniszczony wraz z całą załogą czołg Michaela Wittmana (patrz Glosa do problemu: kto w Normandii zniszczył czołg Michaela Wittmanna.) dowódcy s.SS Pz.Abt.101 bohatera Niemiec posiadającego największą w drugiej wojnie ilość zniszczeń na koncie: 138 czołgów, 132 działa przeciwpancerne , ponad 250 różnego typu pojazdów opancerzonych w tym prawdopodobnie jedną łódź podwodną w walkach na Krymie. Wittmann rozpoczynający kampanię od września 1939 pod polskimi Katowicami poprzez Krym, kurską Prochorowkę, we Francji odbył niszczycielska dla Brytyjczyków słynną bitwę pod Villers Bocage. Zniszczenie tego czołgu przypisuje sobie wiele uczestniczących w Normandii jednostek alianckich, których obecności jednak, według relacji polskich dowódców 1 Dywizji Pancernej nikt w rejonie walki nie odnotował. Przy bezpośrednio bliskim wybuchu pocisku artyleryjskiego po prostu czołg Wittmanna eksplodował. Pułk wystrzeliwując 190 630 pocisków i biorąc do niewoli 147 jeńców zakończył swoją drogę bojową w Wilhelmshaven. Obecnie zwiedzajc muzeum Wojska Polskiego w Warszawie w ekspozycji broni pancernych możemy dostrzec działo samobieżne Sexton walczące podczas normandzkiej kampanii w 4 baterii "baterii śmierci"1 Pułku Zmotoryzowanego, noszące na pancerzu przyznany niegdyś przez marszałka Piłsudskiego jako symbol baterii znak trupiej czaszki. W Polskiej batalistyce istnieje też obraz poświęcony "ostatniej bitwie 4 baterii pod Dytiatynem". Jednak nie jest on obecnie dostępny w żadnych z publicznych zbiorów i oglądać go możemy jedynie w starych albumach poświeconych tematyce bitewnej. We współczesnym wojsku polskim tradycje 1 Pułku Artylerii Górskiej i 1 Pułku Artylerii Motorowej nie są kontynuowane przez żadną z obecnie istniejących jednostek wojskowych.

---