Nie - Boska Komedia
GENEZA:
Krasiński interesował się filozofią historii. Rewolucję uznawał za konieczność, jednakże taką, która nie może być stanem permanentnym.
O rewolucji mówi właśnie Nie - Boska Komedia, napisana przez tylko 21 letniego poetę.
Powstawała od wiosny (w Wiedniu) do jesieni (w Wenecji) 1833 roku.
W liście do Gaszyńskiego, przyjaciela, poeta pisał: „Mam dramat dotyczący się rzeczy wieku naszego, walką w nich dwóch pryncypiów; arystokracji demokracji”.
Trzy źródła genezy:
Konkretne - biografia i twórczość Krasińskiego sprzed Nie - Boskiej Komedii:
Fascynacja i wpływ ojca - generała Wincentego Krasińskiego na Zygmunta Krasińskiego.
Ojciec po powstaniu listopadowym (co do którego miał stosunek przeciwny, za co został uznany za zdrajcę i ucieka do :Petersburga) przeszedł na służbę caratowi. Zygmunt w powstaniu nie walczył, bo nie chciał przeciwstawić się woli ojca, którego sanował. Ojciec stare rozumienie patriotyzmu wpajał w syna, krytykował nowożytny patriotyzm, arystokrację, której byli częścią, przeciwstawiał krytykowanej demokracji.
Ojciec posłużył poecie do kreacji Hr. Henryka.
Za pierwowzór Pankracego posłużył poecie dawny przyjaciel, potem zacięty wróg - Leon Łubieński, mający odmiennie politycznie poglądy. Długie polemiki w Genewie raz na zawsze rozdzieliły losy niegdysiejszych przyjaciół, Łubieński określił go „człowiekiem przyszłości” w negatywnym rozumieniu tego słowa; nie zdolnym patrzeć na narodową przeszłość, inaczej czującym, zdolnym, ale niemoralnym przez cechy swojego charakteru.
Kontekst kulturowy epoki - Historiozofia francuska:
Filozoficzne podłoże dramatu:
- G. B. Vico - koncepcja opatrzności - przekonanie o boskiej opiece nad światem. Los narodów zależny od woli Boga.
- J. G. Herder - historia to wyrok boskich wyroków, ale jest w niej miejsce dla działalności człowieka. Sekularyzacja historii. Opatrzność to wcielenie procesu historycznego. Idea nieprzerwanego rozwoju ludzkości, zniesienie idei stałej ingerencji Boga w dzieje świata, „prawo postępu”.
Dla Krasińskiego świat historyczny to domena działalności człowieka, rewolucja miała być jego dziełem. Jednak prawa historii nie gwarantują postępu, a rewolucja jest w ręku Boga.
Krasiński nie miał pewności do Apokalipsy (gdzie Bóg tam kara i oczyszczenie przez krew).
Nie wierzył w człowieka.
Kontekst kulturowy epoki - Niemieckie teorie tragizmu.
REWOLUCJA:
Lata 30 XIX wieku to okres walki klas; proletariatu i burżuazji. Wiek ten według Krasińskiego to czas przemiany, zagłady, destrukcji, rozkładu i dekompozycji.
J. de Maistre w rewolucji doszukiwał się kary za grzech pierworodny, ona sama ma prowadzić do odnowy ludzkiego świata.
Rewolucja jest centralnym problemem dramatu:
rysy antyfeudalne (konflikt chłopów i panów)
antykapitalistyczne (epizod z rzemieślnikiem z fabryki jedwabiu)
Nowoczesne rozumienie rewolucji przez Krasińskiego jako buntu przeciw „Bogu, królom i panom”. Rewolucja to proces społeczny obalający cały stary porządek, jest zaprzecznienie wszystkich starych wartości, stwarza nawet swoją religię.
Nie - Boska Komedia pokazuję walkę klas. rodzi się dychotomia; arystokracja - lud, bogaci - biedni.
BUDOWA:
Świat prywatny - I, II część dramatu. Mąż to ojciec rodziny
Świat historyczny - III, IV część dramatu. Bohater, kiedyś mąż, teraz Hrabia Henryk, to „mąż narodu”.
Bohater łączy dwie części dramatu.
Forma otwarta (forma atektoniczna za Wőlffinem) prezentująca „całość w wycinkach”.
W Nie - Boskiej Komedii akcja jest rozproszona, wielowątkowa, luźna, wiele scen jest samoistnych, a związki przyczynowo - skutkowe często są nieistotne i nie wyznaczają akcji dramatu. Każda scena buduje świat, nastrój, sytuację od nowa. Wieloosiowość (epizacja dramatu).
Wszystko to decyduje o dramaturgi niearystotelesowskiej
Język - proza konwersacyjna (kondensacja i lakonizm), brak zasady indywidualizacji wypowiedzi bohaterów, aczkolwiek postaci kreowane są wyraziście i konkretnie. Chłopi - zwroty i metafory czerpane z pieśni ludowych, romantycznych ballad,
Dramat romantyczny był dramatem wyboru, bohater nie był skazany na los, on go szukał.
PROBLEMATYKA:
Poeta a życie społeczne, rodzinne, ideał męża i ojca. Przejawia się tu romantyczny kult poezji Krasińskiego. Klaruje się koncepcja poety „fałszywego” - „przez ciebie płynie strumień piękności, a ty nie jesteś pięknością”. Hrabia Henryk jest więc poetą fałszywym. Poeta „prawdziwy” - którym w zamyśle Krasińskiego jest Orcio - moralny, o randze bożego wysłannika i przewodnika ludzi.
Pokusy wystawiane Mężowi - „majaki zbuntowanego romantyzmu” to wartości antyspołeczne, prowadzące do indywidualizmu (rewizja głównych mitów romantycznych, krytyka bohatera bajronicznego):
- Dziewica - demaskacja ideału romantycznej kochanki. Ważna jest moralność w rodzinnym kręgu
- sława - motor działań męża. Rycerska sława, uroki rodowej dumy, pańskie gesty.
- Eden - „natura” w rozumieniu romantyków. „Spróchniały obraz Edenu” - stan naturalnej szczęśliwości, raj utracony przez człowieka, prosty żywot.
Dwa rozumienia słowa Nie-Boska:
- historia dziełem ludzi (nie - Boga)
- Komedia, rozgrywana wbrew i mimo woli Boga
Odpowiedź zależna jest od dwojakiej możliwości zrozumienia sensu zakończenia (Galiaee vicisti!):
- Bóg zwycięża, co oznacza kres ludzkości
- ingerencja Boja jako podstawa do budowy nowego świata, nowego porządku
Mickiewicz zachwycony był rozwiązaniem dramatu - finał oznaczał według niego to, że prawda jest ponad dwoma wrogimi sobie obozami. Koncepcja boskiego planu świata uwzględniająca czynnik ingerencji zewnętrznej, nadprzyrodzonej.
Chrystus z finału to obraz z Sądu Ostatecznego, Jezus jest groźny, przerażający, nie jest Chrystusem miłości i pojednania. Jest sprawiedliwy, zwycięski, celem jest kara lub pomsta.
Antysemityzm
Krasiński przypisuje Żydom w rewolucji rolę złowrogą, niszczycielską. Stosunek poety do żydów wynika z oglądów ojca poety oraz nauczyciela domowego - Chiariniego, krytykującego hiszpańskich marranów, Żydów - przechrztów. Co nie - kontuszowe klasyfikowane jest jako żydowskie. Przechrzta mówi: „(...) osadzim potęgę Izraela”. Wpływ saintsimonizmu - „satanistyczna demonologia”
BOHATEROWIE:
Hr. Henryk anty - przyszłość a - rewolucja zabija go rewolucja okopy Świętej Trójcy Stare zbrodnie świata polska arystokracja związana z narodem |
Pankracy anty - przeszłość a - reakcja zabija go Chrystus obóz rewolucjonistów nowe zbrodnie wykluczające odrodzenie rewolucjoniści - Żydzi, buntownicy |
Bohaterów cechuje „równość ducha”, są dwoma biegunami buntu, obydwaj samotni, ale jednocześnie od siebie zależni. Reprezentują dwie przeciwstawne racje, cząstkowe i niepełne. „Ludzkość, wzięta jako całość, jest boska, lecz w częściach swych jest piekielną” - pisze Krasiński do przyjaciela Reeve'a.
Pankracy mówi: „Zgrzybiali, robaczywi, pełni napoju i jadła, ustąpcie młodym, zgłodniałym i silnym”
ORCIO - kara dla Hr. Henryka za sprzeniewierzenie się. Jest romantycznym typem poety „prawdziwego”, pośrednikiem między światem ziemskim a duchowym. Śmierć Orcia staje się momentem katastroficznym, zagładą wszelkich wartości.
OBÓZ REWOLUCJONISTÓW - tworzą przechrzty (Żydzi, którzy przyjęli chrześcijaństwo i dążą do panowania nad światem, nie jednoczą się z tłumem a po zdobyciu władzy planują rozprawić się z motłochem), rzeźnicy, lokaje, którzy odeszli z pańskich domów, rzemieślnicy, artyści a także chłopi i kobiety z warstw arystokracji, szlachty.
Nie są zwarci i jednolici, gubi ich rozłam, wewnętrzne skłócenie wynikające z konfliktu interesów.
OBÓZ ARYSTOKRATÓW - ich twierdzą jest zamek świętej Trójcy, tchórzliwi, od samego początku gotowi pójść na kompromis, ludzie bez honoru i ambicji, bronią porządku budowanego przez swych przodków, ale sami są od nich gorsi, w zamian za chleb i zbytki gotowi są zapomnieć o wszelkich ideałach.
GATUNEK:
romantyczny dramat metafizyczny. G. Sand pisze w 1839 roku Szkic o dramacie fantastycznym. Jako taki wymienia m.in. Fausta Goethego, Manfreda Byrona oraz Dziadów część III Mickiewicza. Można tu dodać i Nie - Boską Komedię. Dramaty fantastyczne cechowało połączenie świata metafizycznego ze światem rzeczywistym, a ich bohaterowie mieli jeden, najważniejszy rys wspólny, cechował ich bunt i mówiły o klęsce.
wpływ moralitetu średniowiecznego - walka sił dobra i zła o duszę człowieka, ahistoryzm. Winą jest zdrada prostych obowiązków etycznych.
Dramat świata historycznego
romantyczna „tragedia chrześcijańska” - tragizm zawsze charakteryzuje sprzeczność i przeciwieństwa.