Prawo cywilne
BEZPODSTAWNE
WZBOGACENIE
Prawo cywilne
BEZPODSTAWNE
WZBOGACENIE
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia
Obowiązek wydania surogatów
Przejście obowiązków na osobę trzecią
Wydanie korzyści związanych z dokonanymi
nakładami
Przesłanki wygaśnięcia obowiązku zwrotu
Nienależne świadczenie i roszczenia o zwrot
nienależnego świadczenia
Wyłączenie roszczeń (kondykcji)
Świadczenie niegodziwe
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Art. 405 k.c.
Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść
majątkową kosztem innej osoby, obowiązany
jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby
to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Bezpodstawne wzbogacenie
Zdarzenie
prawne
(stosunek
zobowiązaniowy)
bez podstawy prawnej
(bezpodsatwność)
następuje
wzrost
majątku
po
stronie
podmiotu
wzbogaconego
(wzbogacenie)
kosztem
(związek między wzbogaceniem i
zubożeniem)
pogorszenia sytuacji majątkowej osoby
zubożonej
(zubożenie)
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Formuła bezpodstawnego wzbogacenia: "jest
tak szeroka, że pozwala ją rozumieć jako ogólną
zasadę, że nikt nie powinien się bogacić
bezpodstawnie kosztem drugiego"
Samoistne źródło zobowiązania - powstaje
ono niezależnie od tego, "w jaki sposób lub za
czyją sprawą ktoś uzyskał korzyść majątkową
kosztem innej osoby" (Wyrok SN z 2 sierpnia 2007
r., V CSK 152/07, Rzeczpospolita 2007, nr 183, s.
C3)
"nie może prowadzić do akceptacji przesunięć
majątkowych
czy
też
uzyskania
korzyści
pozbawionych uzasadnienia ekonomicznego czy
też moralnego" (Wyrok SN z 21 marca 2007 r., I
CSK 458/06, LEX nr 253397).
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Wzbogacenie
uzyskanie korzyści majątkowej
powiększenie aktywów lub zmniejszenie
pasywów
nabycie praw (powiększenie lub ich umocnienie)
używanie cudzych praw
zwolnienie z długu
zniesienie praw rzeczowych obciążających rzeczy
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Zubożenie
zubożenie ma charakter majątkowy
utrata określonych przedmiotów
utrata korzyści
nieodpłatne świadczenie usług
wykonanie cudzego zobowiązania
naruszenie praw zubożonego
naruszenie praw zubożonego
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Zubożenie i wzbogacenie wywołane są tą
samą przyczyną
między zubożeniem a wzbogaceniem nie
występuje związek przyczynowo-skutkowy
jest
to
jedynie
wspólna
przyczyna
(koincydencja)
między
zubożeniem
a
wzbogaceniem
"Między zubożeniem i wzbogaceniem musi
zachodzić tego rodzaju zależność, aby można
uznać, że są to dwie strony tego samego
przesunięcia jakiejś wartości z jednego majątku
do drugiego"
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Wzbogacenie „kosztem” zubożonego
sformułowanie w art. 405 k.c., iż wzbogacenie ma
nastąpić "kosztem" zubożonego uzasadnia
wniosek, że:
"przesłanki związku między wzbogaceniem a
zubożeniem nie należy rozumieć w duchu
rygorystycznie pojmowanej "bezpośredniości"
tego związku, a tym samym wykorzystywać w
celu
ograniczenia
zobowiązania
zwrotu
wzbogacenia"
wyrok SN z 20 lipca 2007 r.(I CSK 105/07, LEX nr
287769).
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Korzyść znajduje się w majątku osoby
wzbogaconej
o
Przykład:
zużycie
cudzych
materiałów
budowlanych
spowodować może znacznie większy ogólny
wzrost wartości budynku,
większa korzyść niż suma użytych materiałów i
robocizny
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Bezpodstawność
brak
najszerzej
rozumianej
podstawy
prawnej lub społecznej wzbogacenia
Czynności prawne
Decyzje administracyjne
Inne zdarzenia prawne
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Bezpodstawność
wzbogacenie jest bezzasadne nawet wtedy, kiedy
nastąpiło w związku z określonym stosunkiem
prawnym czy zdarzeniem prawnym, ale nie
stanowi
jego
prawidłowego,
poprawnego
następstwa
Badanie kauzalności materialnej - istnienia
podstawy prawnej i jej ostatecznej materialnej
poprawności
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
o
Przykład:
o
Były mąż matki nie może skutecznie
domagać
się
zwrotu
świadczeń
alimentacyjnych
na
rzecz
dziecka,
spełnionych
przed
zaprzeczeniem
jego
ojcostwa
uchwała SN z 22 lutego 1980 r. (III CZP 6/80,
OSNCP 1980, nr 9, poz. 159)
Podstawa wzbogacenia może mieć charakter
sytuacji społecznej, a zwłaszcza rodzinnej, a
dokonane przysporzenie nie podlega wówczas
zwrotowi, ponieważ nie jest bezpodstawne
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Postacie
bezpodstawnego
wzbogacenia
(kryteria):
sposób wzbogacenia
przyczyny wzbogacenia
charakter
zachowania
stron
lub
cel
postępowania
stan wiedzy lub świadomości
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Charakter przyczyny wzbogacenia
przyczyny zewnętrzne (działanie sił natury,
awarie o technicznym charakterze)
samodzielne zachowania zubożonego
samodzielne zachowania wzbogaconego
współdziałanie stron
zachowaniem osoby trzeciej względem
jednej
ze
stron
bezpodstawnego
wzbogacenia
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Przykład:
wadliwie funkcjonujący automatyczny system
rozliczeniowy - wyrok SN z 15 lutego 2006 r. (IV
CSK 17/05, LEX nr 179979)
pomyłka banku - wyrok z 4.10.2007 r., (V CSK
255/07, OSNC-ZD 2008, nr 3, poz. 79)
sprzedaż przez komornika rzeczy nienależącej do
dłużnika – wyrok SN z 11.1.1973 r. (II CR 648/72,
OSN 1973, Nr 11, p.200)
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
"Odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia ma
charakter subsydiarny
i
wchodzi w grę tylko wówczas, gdy nie ma
innej
podstawy
odpowiedzialności,
w
szczególności wynikającej z umowy.
„Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie
służą do konstruowania na ich podstawie
odpowiedzialności dłużnika, która ma zastępować
jego odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub
nienależytego wykonania umowy, gdy wierzyciel
bądź w ogóle nie opiera żądania na tej podstawie,
bądź nie wykazał przesłanek uzasadniających
takie żądanie"
wyrok SN z 21 grudnia 2005 r.(IV CK 305/05, LEX
nr 394005)
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
"Jeżeli powód domaga się zasądzenia określonej
kwoty tytułem zwrotu pożyczki, art. 321 § 1 k.p.c.
nie
stoi
na
przeszkodzie
uwzględnieniu
powództwa
na
podstawie
przepisów
o
nienależnym świadczeniu" - wyrok SN z 24 maja
2007 r.,(V CSK 25/07, OSNC 2008, nr 2, poz. 32)
jeśli wykonawca robót budowlanych "wykonał
roboty konieczne, a brak było jakiejkolwiek
umowy dodatkowej, regulującej tę kwestię, to w
takiej sytuacji niewątpliwe jest, że uzyskana przez
skarżącego korzyść majątkowa podlega zwrotowi
na podstawie art. 405 k.c." - wyrok z 5 grudnia
2006 (II CSK 327/06, Rzeczpospolita 2006, nr 289,
s. F5
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
o
Przykład:
o
Małżonkowie A nabyli, na podstawie nieformalnej umowy,
nieruchomość, wraz ze znajdującym się na niej budynkiem
mieszkalnym, w przekonaniu, że nabywają ją od właściciela.
Po objęciu nieruchomości poczynili na niej szereg nakładów:
wznieśli za budowania gospodarcze i zasadzili drzewa oraz
krzewy owocowe.
o
Powiatowy Inspek torat Wodnych Melioracji przeznaczył
użytkowaną przez nich nieruchomość - zgodnie z planem
inwestycyjnym - pod budowę kąpieliska i wezwał ich do
opuszczenia użyt kowanej nieruchomości.
o
W tej sytuacji małżonkowie A domagali się od Skarbu
Państwa zwrotu równowartości poczynionych nakładów. Sąd
uznał, że dokonane nakłady stanowią korzyść majątkową
uzyskaną bez podstawy prawnej. Mał żonkowie A przy
opuszczeniu nieruchomości nie będą mogli zabrać
nakładów, zatem o tyle Skarb Państwa wzbogacił się
niesłusznie.
o
Wyrok SN z 8.4.1971 r, ill CRN 45/70 (OSNC 1972, Nr 1, poz.
9)
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Roszczenie
zubożonego
o
wydanie
wzbogacenia
obejmuje
zwrot
uzyskanej
korzyści, ale wzbogacony może zażądać zwrotu
nakładów
koniecznych
na
przedmiot
wzbogacenia
Zasadą jest
zwrot w naturze,
który następuje z
uwzględnieniem wartości surogatów
W razie niemożności zwrotu w naturze
następuje
zwrot wartości korzyści
Gdy zwrot następuje w pieniądzu, należy
uwzględnić ceny z chwili wyrokowania
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Roszczenie o zwrot (wydanie wzbogacenia)
mierzone jest wartością mniejszą
Zubożony nie może żądać więcej niż wynosi jego
uszczerbek
Nie może żądać więcej niż korzyść wzbogaconego
o
Np. zniszczenie cudzej rzeczy zubożyło jej
właściciela, ale nie wzbogaciło sprawcy –
roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia nie
będzie skuteczne
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Korzyści płynące z posiadania cudzej rzeczy:
korzyść wynikającą z ulepszenia rzeczy
korzystanie z cudzej rzeczy lub dobra, w tym tzw.
"fruktyfikacja" cudzego prawa lub dobra,
zaoszczędzenie wydatku
uchronienie przed szkodą
•
(por. E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s.
66-72).
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Wymagalność roszczenia o zwrot korzyści
następuje od chwili uzyskania wzbogacenia
(początek biegu terminu przedawnienia)
Termin przedawnienia roszczeń wynosi 10 lat
Jeżeli wzbogacenie związane jest z działalnością
gospodarczą -3 lata (art. 118 k.c.)
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Art. 406 k.c.
Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie
tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz
także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub
uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej
korzyści albo jako naprawienie szkody.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Obowiązek wydania surogatów
dotyczy
wszystkich
wartości
majątkowych
uzyskanych w zamian za zbyty albo utracony
przedmiot wzbogacenia
lub jako odszkodowanie za jego uszkodzenie
względnie obniżenie wartości
roszczenie uzupełniające, które występuje obok
roszczenia o bezpodstawne wzbogacenie
"nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną„ ale
"także wszystko"
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Art. 407 k.c.
Jeżeli ten, kto bez podstawy prawnej
uzyskał korzyść majątkową kosztem innej
osoby, rozporządził korzyścią na rzecz osoby
trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania
korzyści przechodzi na tę osobę trzecią.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
"przejście obowiązku" na osobę trzecią
(a)
charakter
definitywnego
"przesunięcia"
obowiązku na tę osobę z jednoczesnym
ustawowym zwolnieniem z długu pierwotnie
obdarowanego
(b) pierwotnie wzbogacony ponosi obok osoby
trzeciej odpowiedzialność na podstawie art. 409
k.c., czyli w zależności od tego, czy w chwili
wyzbycia się korzyści powinien był liczyć się z
obowiązkiem zwrotu
osoba trzecia staje się dłużnikiem, ale
pierwotnie
wzbogacony
nadal
ponosi
odpowiedzialność
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
obowiązek zwrotu wartości korzyści, obciąża
zarówno osobę trzecią, jak i pierwotnie
wzbogaconego
Wyjątki:
Przejście
wyłącznie
na
osobę
trzecią
obowiązku wydania korzyści:
rozporządzenie korzyścią jest nieodpłatne (np.
darowizna).
pierwotnie wzbogacony nie liczył się z chwilą
rozporządzenia z obowiązkiem zwrotu
inne przepisy bezpodstawnego wzbogacenia (art.
410 § 2 k.c.)
inne przepisy (art. 898 § 2 k.c.).
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Inne przepisy - przykład -art. 898 § 2 k.c.
Sytuacja obdarowanego
od chwili wystąpienia zdarzenia uzasadniającego
odwołanie darowizny traktowany jest on tak jak
bezpodstawnie wzbogacony, który powinien się
liczyć z obowiązkiem zwrotu korzyści
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Art. 408 § 1 k.c.
Zobowiązany do wydania korzyści może
żądać zwrotu
nakładów koniecznych
o tyle,
o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z
nich osiągnął.
Zwrotu
innych nakładów
może żądać o tyle,
o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej
wydania; może jednak zabrać te nakłady,
przywracając stan poprzedni.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
§ 2. Kto czyniąc nakłady
wiedział
, że korzyść
mu się nie należy, ten może żądać zwrotu
nakładów tylko o tyle, o ile
zwiększają
wartość korzyści w chwili jej wydania.
§ 3. Jeżeli żądający wydania korzyści jest
zobowiązany do zwrotu nakładów,
sąd może
zamiast
wydania korzyści w naturze nakazać
zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem
wartości nakładów, które żądający byłby
obowiązany zwrócić.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Wzbogacony jest zobowiązany do wydania
korzyści
związanych
z
dokonanymi
nakładami
Obowiązek ten należy odnieść do wszystkich
kategorii nakładów:
konieczne (oraz inne)
użyteczne
zbytkowne
w/w obowiązek może dotyczyć również osoby
trzeciej
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Nakłady konieczne poczynione bez wiedzy o
bezpodstawności uzyskanej korzyści
(w dobrej
wierze)
Badanie przesłanki braku pokrycia w użytku, który
wzbogacony osiągnął z tych nakładów
różnica pomiędzy wartością nakładów a
wartością uzyskanych użytków
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Nakłady konieczne poczynione za wiedzą o
bezpodstawności korzyści
(w złej wierze)
Badanie przesłanki braku pokrycia w użytku, który
wzbogacony osiągnął z tych nakładów
Dodatkowo badanie czy nastąpiło zwiększenie
wartości korzyści
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Wszystkie inne nakłady niż konieczne,
czynione bez wiedzy o bezpodstawności
uzyskanej korzyści
Dodatkowa przesłanka zwiększenia wartości
korzyści w chwili jej wydania
charakter przemienny uprawnienia
wzbogacony może według swojego wyboru albo
zażądać zwrotu ich wartości, albo zabrać te
nakłady, przywracając stan poprzedni
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
art. 408 § 3 k.c.
możliwość nakazania przez sąd rozliczenia i
zwrotu wartości korzyści w pieniądzu z
odliczeniem wartości nakładów
wartość nakładów przewyższa wartość korzyści
podlegającej zwrotowi albo
stanowi
przynajmniej
znaczną
wartość
w
porównaniu z wartością samego wzbogacenia
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Art. 409 k.c.
Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej
wartości
wygasa, jeżeli ten, kto korzyść
uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób,
że nie jest już wzbogacony,
chyba że
wyzbywając się korzyści lub zużywając ją
powinien był liczyć się z obowiązkiem
zwrotu.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Przesłanki wygaśnięcia obowiązku zwrotu:
zużycie lub utrata korzyści (dokonujące się
w kwalifikowany i obiektywny sposób)
brak świadomości okoliczności wskazujących
na istnienie obowiązku zwrotu
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Zużycie lub utrata dotyczyć może bezpośrednio
samej korzyści albo uzyskanych w jej miejsce
surogatów
"powinność
przewidywania
obowiązku
zwrotu„
dla
przyjęcia
"powinności
świadomości
obowiązku" zwrotu po stronie wzbogaconego
wystarczy tylko wykazanie przez zubożonego
takich okoliczności wzbogacenia, o których
wiedza powstaje przy zachowaniu należytej
staranności, a które w typowym przypadku u
przeciętnego człowieka spowodować powinny
powstanie świadomości obowiązku zwrotu
•
(K. Kołakowski (w:) G. Bieniek, Komentarz, t. I,
2009, s. 266).
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Art.
410.
§
1.
Przepisy
artykułów
poprzedzających stosuje się w szczególności
do świadczenia nienależnego.
§ 2. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten,
kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany
lub nie był zobowiązany względem osoby,
której świadczył, albo jeżeli podstawa
świadczenia odpadła lub zamierzony cel
świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli
czynność
prawna
zobowiązująca
do
świadczenia była nieważna i nie stała się
ważna po spełnieniu świadczenia.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Nienależne świadczenie stanowi postać
bezpodstawnego wzbogacenia
źródłem
bezpodstawnego
wzbogacenia
jest
działanie
zubożonego
(solvensa),
mające
charakter spełnienia świadczenia na rzecz
bezpodstawnie wzbogaconego (accipiensa)
zubożony czyni to w przekonaniu, że świadczenie
realizowane jest w ramach istniejącego lub
powstającego zobowiązania
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Roszczenia
o
zwrot
nienależnego
świadczenia - kondykcje
condictio
indebiti
-
występuje
samo
świadczenie przy braku zobowiązania
condictio causa data causa non secuta -
występuje czynność prawna oraz świadczenie,
które ma na celu zmianę sytuacji prawnej -
następuje nieosiągnięcie celu tego świadczenia
condictio sine causa - występują dwie
czynności prawne, dokonane odpowiednio przez
obie strony, ale czynność zobowiązująca jest
nieważna
condictio causa finita – występują dwie
czynności oraz istnieje zobowiązanie i jego
podstawa, która następnie odpada
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
condictio indebiti
"nie był w ogóle zobowiązany lub nie był
zobowiązany
względem
osoby,
której
świadczył" (art. 410 § 2 k.c.)
występuje tylko samo świadczenie, ale nie
występuje
ani
czynność
prawna,
prowadząca do powstania zobowiązania, ani
tym
bardziej
samo
zobowiązanie
odpowiadające
treści
lub
zakresowi
świadczenia.
spełnienie świadczenia następuje tutaj w mylnym
przekonaniu, że spełnia on swój dług, podczas
gdy w istocie nie jest i nie był nigdy stroną
danego zobowiązania albo przestał nią być, nim
spełnił świadczenie, albo jest zobowiązany w
mniejszym zakresie.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
condictio indebiti
o
Przykład:
o
X spłacił dług swojego dorosłego syna i
zobowiązanie wygasło, a syn, nie wiedząc, że nie
jest
już
dłużnikiem,
spełnił
"ponownie"
świadczenie swojemu dawnemu wierzycielowi
o
zapłata powyżej ustalonej ceny lub zapłata
odsetek
o
omyłkowa wpłata na rachunek bankowy
o
przeprowadzenie egzekucji przeciwko osobie
niewymienionej w tytule wykonawczym
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
condictio causa data causa non secuta
"cel świadczenia nie został osiągnięty„
ponieważ
powstające
zobowiązanie
ostatecznie się nie ziściło
"skłanianie" odbiorcy "do niewymuszonego
zachowania, do którego ten nie może lub nie
chce prawnie się zobowiązać" (wyrok SN z 12
stycznia 2006 r., II CK 342/05, OSP 2006, z. 10,
poz. 113).
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
nieosiągnięcie zamierzonego celu świadczenia nie
ma miejsca wtedy, gdy ten cel wynika z istotnych
postanowień umowy, zawartej z odbiorcą
świadczenia, natomiast następuje, gdy "celem
było otrzymanie świadczenia ekwiwalentnego, do
spełnienia którego odbiorca nie był zobowiązany"
- wyrok SN z 17 stycznia 2002 r., III CKN 1500/00,
OSNC 2002, nr 11, poz. 140)
o
Np. wpłata na mieszkanie spółdzielcze w razie
odmowy uzyskania członkostwa – wyrok SN z
11.1.2002 r. IV CKN 581/00, OSN 2002, Nr 11,
poz.135)
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
o
Przykład:
o
rozliczenia
między
stronami
nieformalnego
związku, w szczególności konkubinatu lub
związków o podobnym charakterze (przy braku
stałego wspólnego zamieszkania)
o
po ustaniu związku może nastąpić zwrot
świadczeń (w postaci mieszkania i samochodu)
dokonane na rzecz konkubiny
o
spełniając świadczenie, konkubent miał na celu
uzyskanie
ekwiwalentnego
świadczenia,
do
którego partnerka nie była prawnie zobowiązana,
a którym było pozostawanie w nieformalnym
związku. Zamierzony cel świadczenia nie został
osiągnięty, gdyż konkubina zerwała związek, jaki
łączył strony.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
condictio sine causa
"czynność
prawna
zobowiązująca
do
świadczenia była nieważna i nie stała się
ważna po spełnieniu świadczenia".
sytuacja, w której spełnieniu świadczenia
towarzyszyło dokonywanie czynności prawnej
zobowiązującej, jednak zobowiązanie nigdy nie
zaistniało
przyczyną nieważności wskazanej czynności
prawnej jest jej wadliwość albo niezachowanie
formy, sprzeczność z prawem lub zasadami
współżycia społecznego (art.58 k.c.), świadczenie
niemożliwe (art.387 k.c.)
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
o
Przykład:
o
Jako nienależne podlega zwrotowi świadczenie
spełnione na podstawie nieważnej umowy o grę
losową
•
(wyrok SA w Warszawie z 17 marca 2006 r., (I
ACa 625/05,
Apel. W-wa 2007, nr 1, poz. 59,
OSA 2008, z. 1, poz. 6)
o
Nienależne świadczenie na podstawie nieważnego
porozumienia ograniczającego konkurencję
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
condictio causa finita
Sytuacja, w której miała miejsce zarówno ważna
czynność prawna, jak i zobowiązanie, a podstawa
świadczenia istniała w pewnym okresie czasu i
była ważna, jednak następnie podstawa ta
"odpadła„
Odpadnięcie podstawy może wynikać:
odstąpienia od umowy, rozwiązania umowy,
uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia
woli, ziszczenia się warunku rozwiązującego lub
nadejścia terminu, odwołania darowizny
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
o
Świadczenie
spełnione
na
podstawie
prawomocnego
wyroku
jest
świadczeniem
należnym, jednak późniejsze uchylenie lub
zmiana tego wyroku powoduje zmianę charakteru
dokonanego wcześniej świadczenia, które staje
się
świadczeniem
nienależnym
i
podlega
obowiązkowi zwrotu (wyrok SA w Poznaniu z 29
grudnia 2005 r., I ACa 1062/05, LEX nr 186167).
o
Nie ma charakteru nienależnego świadczenia
wpłata wyższa od aktualnie należnej raty kredytu,
ponieważ stanowi to "częściowe przedterminowe
spełnienie zobowiązania obciążającego dłużnika w
stosunku do kredytodawcy" (wyrok SN z 22 marca
2001 r., V CKN 769/00, PiP 2002, z. 8, s. 106).
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Art. 411 k.c.
Nie można żądać zwrotu świadczenia:
1) jeżeli spełniający świadczenie wiedział,
że nie był do świadczenia zobowiązany,
chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z
zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia
przymusu lub w wykonaniu nieważnej
czynności prawnej,
2) jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość
zasadom współżycia społecznego,
3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w
celu
zadośćuczynienia
przedawnionemu
roszczeniu,
4) jeżeli świadczenie zostało spełnione,
zanim wierzytelność stała się wymagalna
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Wyłączenie roszczeń (kondykcji) z art. 410 §
2 k.c.
świadomość braku podstawy prawnej (art.
411 pkt 1 k.c.)
świadczenie jest słuszne – zgodne z
zasadami współżycia społecznego (art. 411
pkt 2 k.c.)
świadczenie mimo przedawnienia (art. 411
pkt 3 k.c.)
przedterminowe świadczenie (art. 411 pkt 4
k.c.)
Podobnie - art. 413 § 1 k.c - spełnione
świadczenia z legalnej gry lub zakładu
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
świadomość braku podstawy prawnej (art.
411 pkt 1 k.c.)
świadczenie zostaje spełnione ze świadomością
braku obowiązku; spełniający świadczenie ma
świadomość swojej sytuacji faktycznej oraz
prawnej i mimo że wie, że nie jest zobowiązany,
spełnia jednak świadczenie (wyrok SN z 13
czerwca 2007 r., II PK 356/06, OSNP 2008, nr 15-
16, poz. 217)
Uzasadnione
sytuacje
społeczne,
rodzinne,
pracownicze, charytatywne
•
Nie jest więc na podstawie art.411 pkt 1 k.c.
możliwe
dokonanie
przysporzenia
bez
jakiegokolwiek powodu
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
wyjątki uzasadniające kondykcję w sytuacji
świadomości braku podstawy prawnej (art.
411 pkt 1 k.c.)
1) dokonanie przez świadczącego zastrzeżenia
zwrotu;
2) świadczenie w celu uniknięcia przymusu (każda
sytuacja, w której świadczenie nie jest spełniane
dobrowolnie)
3) wykonania nieważnej czynności prawnej.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
świadczenie
jest
zgodne
z
zasadami
współżycia
społecznego
–
świadczenie
słuszne (art. 411 pkt 2 k.c.)
przypadki
świadczenia
uzasadnionego
obowiązkiem czysto moralnym, wdzięcznością za
przysługę (dług honorowy)
zadośćuczynienie za naganne zachowanie osoby
bliskiej, małoletniego dziecka
wyrównanie
dysproporcji
wynikających
z
silniejszej pozycji społecznej, ekonomicznej,
rodzinnej lub osobistej oraz zdarzeń losowych lub
zdrowotnych
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Żądanie zwrotu może wystąpić w sytuacji
"świadczenia słusznego, ale nadmiernego".
Np. omyłkowego wręczenie żebrakowi banknotu
100 zł zamiast 10 zł;
Kondykcja jest wyłączona gdy świadczenia
dokonano mimo przedawnienia roszczenia
(art. 411 pkt 3 k.c.)
istnieje zobowiązanie – ale niezaskarżalne
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Przedterminowe świadczenie – spełnienie
niewymagalnego
świadczenia
(wierzytelności) (art. 411 pkt 4 k.c.)
"Hipoteza art. 411 pkt 4 k.c. dotyczy zwrotu
świadczenia
spełnionego
przed
terminem
wymagalności
roszczenia,
co
do
którego
podstawa
prawna
od
chwili
spełnienia
świadczenia nie uległa zmianie, jednakże ze
względów
praktycznych
nie
jest
celowe
dopuszczenie do zwrotu tej kwoty, która z chwilą
nadejścia terminu wymagalności roszczenia
musiałaby być świadczona między stronami"
Wyrok SN z 23 maja 1980 r. (IV PR 200/80, LEX nr
8238)
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Art. 412 k.c.
Sąd może orzec przepadek świadczenia na
rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to
zostało świadomie spełnione w zamian za
dokonanie czynu zabronionego przez ustawę
lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot
świadczenia został zużyty lub utracony,
przepadkowi może ulec jego wartość.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
art. 412 k.c. - sposób ochrony Skarbu
Państwa
(interesu
publicznego)
obok
zubożonego i wzbogaconego
condictio ob turpem vel iniustam causa
wymaganie
obustronnej
świadomości
niegodziwości świadczenia oraz rażącej
sprzeczności
z
zasadami
współżycia
społecznego
Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN
(wytyczne) z 19 grudnia 1972 r., III CZP 57/71,
OSNC 1973, nr 3, poz. 37).
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Przesłanki art. 412 k.c.
świadome spełnienie świadczenia
w zamian za dokonanie czynu
zabronionego przez prawo (czyn zabroniony
sankcjami karnymi)
lub
w celu niegodziwym (cel niegodziwy)
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Przedmiotem przepadku jest uzyskana korzyść i
roszczenie zwrot świadczenia lub jego
wartości.
"(...) przepadkowi ulega całe świadczenie
dokonane w ramach czynności niegodziwej, a nie
tylko sam zysk osoby, która takiej czynności
dokonała" (wyrok SN z 10 września 1982 r.: (III
CRN 208/82, OSNC 1983, nr 5-6, poz. 82).
Jeżeli rzecz skradziona jest zbywana kolejno przez
kilku
paserów,
to
przepadkowi
podlegają
świadczenia zapłaty z każdej kolejnej transakcji
(orzeczenie SN z 2 marca 1973 r., III CZP 41/72,
OSNC 1974, nr 2, poz. 21).
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
o
Przykład:
o
emerytka w bardzo podeszłym wieku wynajęła na
dwa lata budynek położony w sąsiedniej
miejscowości, nie wiedząc, że najemcy stanowią
grupę przestępczą
o
grupa przestępców wynajmuje przez kilka lat lokal
w domu, w którym mieszka także wynajmujący,
który dostarcza im nielegalny alkohol. Po
ujawnieniu przestępców wynajmujący powołuje
się na swoją niewiedzę o przestępczym
charakterze działalności najemców
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Art. 413 § 1 k.c.
Kto spełnia świadczenie z gry lub zakładu,
nie może żądać zwrotu, chyba że gra lub
zakład były zakazane albo nierzetelne.
§ 2. Roszczeń z gry lub zakładu można
dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład
były prowadzone na podstawie zezwolenia
właściwego organu państwowego.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Gry i zakłady można podzielić na trzy
kategorie:
"zakazane albo nierzetelne (art. 413 § 1in fine)
prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego
organu państwowego (art. 413 § 2)
innego rodzaju, które nie są ani zakazane bądź
nierzetelne (art. 413 § 1), ani prowadzone na
podstawie
zezwolenia
właściwego
organu
państwowego (art. 413 § 2)"
•
wyrok SN z 9.07.2004 r., II CK 460/03, OSNC
2005, nr 4, poz. 72
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Art. 414 k.c.
Przepisy niniejszego tytułu nie uchybiają
przepisom o obowiązku naprawienia szkody
Roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia
może wystąpić w zbiegu z roszczeniami
odszkodowawczymi
uprawniony decyduje o alternatywnym wyborze
jednego z tych roszczeń
wyrok SN z 13 lutego 2004 r., IV CK 40/03, LEX nr
151636;
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
o
Przykład:
o
Powód domagał się odsetek za opóźnienie od
zapłaconych przez siebie kwot, mających
stanowić
podatek
dochodowy,
następnie
zwróconych mu przez organy skarbowe.
o
Prawnej podstawy swojego roszczenia upatrywał
w art. 417 KC.
o
Sąd uznał, że brak było podstaw do oceny, iż
obowiązek zapłaty odsetek obciążał pozwanego
już od chwili, gdy nienależne z tytułu podatku
kwoty znalazły się na jego koncie, jak również że
błędne było stanowisko powoda co do istnienia
winy po stronie pracowników Urzędu Skarbowego.
Prawo cywilne
Bezpodstawne wzbogacenie
Zbieg roszczeń przewidziany w art. 414 KC
uprawnia do wyboru albo roszczenia przeciwko
wzbogaconemu o wydanie korzyści majątkowej
uzyskanej bez podstawy prawnej kosztem
majątku uprawnionego (art. 405 KC), albo
roszczenia
przeciwko
sprawcy
czynu
wyrządzającego szkodę (art. 415 KC)
;
nie zaś do
powoływania
się
na
wybrane
przesłanki
odpowiedzialności właściwe każdemu z tych
rodzajów roszczeń.
Wyrok SN z 9.8.2001 r, IICKN 33/99 (Niepubl.)