Demokracja parlamentarna w Polsce w latach 1919-1926

Ukształtowany typ ustroju państwa, w którym
najważniejszym i najwyższym organem
władzy ustawodawczej jest parlament; on
także sprawuje kontrolę nad władzą
wykonawczą (prezydent, rząd). Cechą
charakterystyczną jest istnienie systemu
wielopartyjnego. W Polsce demokracja
parlamentarna istniała w 1919-26, obalona w
maju 1926 przez zamach stanu marszałka
Józefa Piłsudskiego (tzw. zamach majowy).

Demokracja parlamentarna



Endecja

Oficjalna nazwa Związek Ludowo-Narodowy, a od 1928 r. Stronnictwo Narodowe.
Program: prawicowy, ideologia nacjonalistyczna, stereotyp Polak – katolik, antysemityzm, Niemcy
głównym wrogiem Polski.
Wpływy: ziemie byłego zaboru pruskiego, wśród warstw posiadających, hierarchii kościelnej.

Działacze: Roman Dmowski, Stanisław Grabski, Wojciech Trąmpczyński, Marian Seyda



Komuniści

Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (później Komunistyczna Partia Polski) powstaje w 1918 r. ze
zjednoczenia SDKPiL oraz PPS-Lewica.
Program: program marksistowsko-internacjonalistyczny, zdobycie władzy na drodze rewolucji,
upaństwowienie środków produkcji, do 1923 r. nie uznaje państwa polskiego (zostaje zdelegalizowana).
Wpływy: niewielkie, wśród robotników i radykalnej inteligencji.
Działacze: Julian Leszczyński–Leński, Maria Koszutska, Adolf



Chadecja

Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji (PSChD).
Program: opiera się na encyklikach społecznych Kościoła, w szczególności na Rerum Novarum Leona
XIII.
Wpływy: największe wpływy na Śląsku, wśród drobnomieszczaństwa.
Działacze: Wojciech Korfanty, Józef Chaciński, ks. Stanisław Adamski.

Partie polityczne II RP



PSL „Piast”

Program: partia centroprawicowa, zajmująca się głównie sprawami wsi.
Wpływy: głównie w Galicji, cieszy się największym poparciem chłopów.
Działacze: Wincenty Witos, Maciej Rataj, Władysław Kiernik.



PPS

Polska Partia Socjalistyczna powstaje w 1893 r., w 1919 r. następuje zjednoczenie trzech odłamów z
byłych zaborów.
Program: wprowadzenie socjalizmu na drodze reform parlamentarnych (reformizm), walka o
ustawodawstwo socjalne oraz o świeckie państwo i szkolnictwo.
Wpływy: w rejonach uprzemysłowionych (mniejsze na Śląsku), wśród robotników i organizacji
robotniczych (np. związki zawodowe).
Działacze: Ignacy Daszyński, Norbert Barlicki, Mieczysław Niedziałkowski, Herman Lieberman.



PSL „Wyzwolenie”

Program: program centrolewicowy, żądanie reformy rolnej bez odszkodowania, niejednolity pod
względem ideologicznym.
Wpływy: głównie wśród chłopów byłej Kongresówki, partia niestabilna, ulegająca ciągłym rozłamom.
Działacze: Stanisław Thugutt, Juliusz Poniatowski, Tomasz Nocznicki, Kazimierz Bagiński.

Partie polityczne II RP

Pierwsze w niepodległej Polsce wybory
parlamentarne odbyły się 20 stycznia 1919 roku.
Zwyciężyła w nich endecja. Sejm miał dominującą
rolę w zakresie regulowania stosunków
wewnętrznych w państwie, m.in. wpływał na skład
rządu, decydował o losie projektów
ustawodawczych. Zasadniczym zadaniem sejmu
było uchwalenie konstytucji. Prace nad projektem
konstytucji trwały 15 miesięcy – w tym czasie
uwidoczniły się główne kwestie sporne, dotyczące
przede wszystkim kształtu i kompetencji
parlamentu.

Pierwsze wybory

Przed ogłoszeniem Małej konstytucji władzę w Polce
sprawował jako Tymczasowy Naczelnik Państwa Józef
Piłsudski. 20 lutego 1919r. Sejm przyjął zwięzłą uchwałę o
powierzeniu Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu
Naczelnika Państwa. Ze względu na treść akt ten nie jest
pełną konstytucją, lecz określa się go mianem Małej
konstytucji. Mała konstytucja określała zakres i organizację
najwyższych władz do czasu uchwalenia pełnej ustawy
zasadniczej (Konstytucji marcowej). Mała konstytucja
określała ustrój Rzeczypospolitej jako demokratyczny, w
którym władzą naczelną był Sejm Ustawodawczy a jego
przedstawicielem i wykonawcą uchwał został Naczelnik
Państwa- Józef Piłsudski. Sprawował on naczelne dowództwo
nad siłami zbrojnymi, powoływał rząd w porozumieniu z
sejmem, był przed nim wraz z rządem odpowiedzialny.
Każdy akt państwowy Naczelnika Państwa wymagał
kontrasygnały właściwego ministra. Mała konstytucja była
kilkakrotnie nowelizowana i obowiązywała do czasu
rozpoczęcia funkcjonowania najwyższych władz
konstytucyjnych. Po objęciu urzędu Prezydenta RP przez
Gabriela Narutowicza (14 XII 1922r.) władza Naczelnika
Państwa definitywnie wygasła.

Mała konstytucja 1919r.

Godło II RP przed 1927r



luty 1919 - prace nad projektem Komisji Konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego
(2 stanowiska: model francuskiej republiki - prawica z Narodową Demokracją na
czele i model republiki ludowej -Polska Partia Socjalistyczna) - przewaga endecji-
wzorowanie konstytucji na praktyce konstytucyjnej III Republiki Francuskiej);



12 czerwca 1920 - projekt pod obrady sejmu (w obradach spory, rozstrzygnięcia
wynikiem kompromisu między postulatami prawicy i lewicy, konstytucja
wypadkową rozbieżnych stanowisk : dwuizbowy parlament, niewielkie
uprawnienia senatu, naczelne stanowisko Kościoła katolickiego wśród
równouprawnionych wyznań);



17 marca 1921 -uchwalenie konstytucji marcowej- model państwa prawnego,
oparcie na zasadach demokratycznych i liberalnych, prymat jednostki nad
zbiorowością i narodu nad państwem. Została ona oparta na zasadzie
suwerenności narodu, postanawiała bowiem, że naród będzie sprawował władzę
przez wybieralne organy. Władzę ustawodawczą miały sprawować sejm i senat,
władzę wykonawczą – prezydent i rząd, a sądowniczą – niezawisłe sądy. Sejm i
senat były wybierane na 5 lat – instytucje te pełniły rolę reprezentanta całego
narodu. Konstytucja marcowa umacniała pozycję Sejmu czyniąc z niego (obok
Senatu) centralny organ w państwie (tzw. sejmokracja).

Konstytucja marcowa

Zgodnie z konstytucją wyboru dokonywało
Zgromadzenie Narodowe (połączone izby Sejmu i
Senatu). Na kilka dni przed głosowaniem Piłsudski
oświadczył, że nie będzie kandydował. Z pięciu
zgłoszonych kandydatów po kilku turach głosowania
pozostali Maurycy Zamoyski-kandydat prawicy, i
Gabriel Narutowicz-popierany przez lewicę i
mniejszości narodowe. W ostatnim głosowaniu o
zwycięstwie Narutowicza stosunkiem głosów 289 do
227 przesądziło poparcie uzyskane od PSL „Piast”.
Nie mogąc znieść porażki, narodowcy rozpętali
hałaśliwą i oszczerczą kampanię w prasie. Twierdzili,
że Narutowicz wygrał wybory tylko dzięki głosom
mniejszości i że jest „żydowskim prezydentem”.
Finałem tej nagonki był zamach na Narutowicza 16
grudnia 1922r. Prezydent zginął z ręki zamachowca-
niezrównoważonego psychicznie sympatyka
endecji. W Warszawie rząd wprowadził stan
wyjątkowy, aby zapobiec krwawym rozruchom,
socjaliści szykowali się o kontrdemonstracji i
rozprawy z prawicą. Zgromadzenie Narodowe
zebrało się ponownie i wybrało na rezydenta
Stanisława Wojciechowskiego- kandydata
centrum i lewicy.

Pierwszy prezydent zastrzelony

Gabriel Narutowicz

1865-1922

Stanisław Wojciechowski

1869-1953

Maurycy Zamoyski

1871-1939



zawarcie paktu Lanckorońskiego w maju 1923 r.
pieczętuje sojusz PSL „Piast” z blokiem
Chrześcijańskiej Jedności Narodowej (ZLN, Chadecja
i Stronnictwo Chrześcijańsko–Narodowe) tzw. Chjeną.



powstaje rząd Chjeno – „Piasta” (koniec maja 1923
r.), którego premierem zostaje Wincenty Witos,
wicepremierem Wojciech Korfanty, a ministrem
spraw zagranicznych Roman Dmowski (jedyna
funkcja państwowa Dmowskiego w okresie II RP).

Działalność rządu:



odnosi sukcesy w polityce zagranicznej, natomiast
ponosi porażki w polityce wewnętrznej,



następuje ostry antagonizm z Piłsudskim, odcho
dzącym ze wszystkich zajmowanych stano wisk,



prowadzi politykę klerykalną i antysocjalną,



rozpoczyna się hiperinflacja, której rząd nie potrafi
stłumić,



mają miejsce starcia z robotnikami, najkrwawsze w
Krakowie w listopadzie 1923r. (ginie kilkadziesiąt
osób),



rząd ustępuje w połowie grudnia 1923r.

Rząd Chjeno – „Piasta”

Wojciech Korfanty

1873-1939

Roman Dmowski

1864-1939

Wincenty Witos

1874-1945

Przyczyny:



Pogarszająca się sytuacja polityczna i gospodarcza kraju



Brak stabilizacji politycznej- częste zmiany rządów



Niechęć części społeczeństwa i lewicy parlamentarnej wobec rządu Chjeno-
Piasta



Postulowana przez Józefa Piłsudskiego konieczność „sanacji moralnej”
polskiego życia politycznego.

Skutki:



Śmierć 215 żołnierzy i 164 cywilów, 900 rannych



Obalenie legalnie wybranych władz Polski



Powstanie rządu K.Bartla, w którym Piłsudski został ministrem spraw
wojskowych



Sprowadzenie autorytarnego systemu sprawowania władzy, który miał
zagwarantować sanację życia w Polsce



W dalszej perspektywie wprowadzenie formalnych zmian ustrojowych
(nowela sierpniowa), łącznie z uchwaleniem nowej konstytucji
(kwietniowej).

Przewrót majowy w
Polsce

Przebieg:



XI 1921r.-upadek rządu W. Grabskiego zastąpionego gabinetem A. Skrzyńskiego



V 1926r.- upadek rządu Skrzyńskiego



10 V 1926r.- utworzenie rządu W.Witosa



11/12 V 1926r.- ogłoszenie alarmu w warszawskim garnizonie, część oddziałów dowodzona
przez oficerów wiernych Józefowi Piłsudskiemu wymaszerowała do Rembertowa i oddała się pod
komendę Marszałka



12 V 1926r.- oddziały wierne J. Piłsudskiemu pod pozorem udziału w manewrach wyruszyły na
stolicę i zajęły przyczółki mostów na Wiśle (w odpowiedzi na tę akcję rząd ogłosił stan
wyjątkowy)



12 V 1926r. Ok.17.00- spotkania z prezydentem Wojciechowskim, marszałek rządał ustąpienia
gabinetu Witosa, a prezydent natychmiastowego odwołania oddziałów ze stolicy



12 V 1926r. Ok. 19.00- załamanie pertraktacji i początek walk zbrojnych



12 V 1926r.- nieudana próba mediacji podjęcia przez arcybiskupa A.Kakawsiego i marszałka
sejmu M. Rataja



14 V 1926r.- PPS ogłosił, ze udziela poparcia J. Piłsudskiemu, ogłosił strajk generalny-
decydujące znaczenie miało poparcie Związku Zawodowego Kolejarzy. Warszawa została
odcięta od reszty kraju. Chcąc uniknąć przerodzenia konfliktu w wojnę domową prezydent
Wojciechowski i premier Witos złożyli rezygnację



31 V 1926r.- Zgromadzenie Narodowe ogłosiło Piłsudskiego prezydentem, który jednak nie
przyjął funkcji, ostatecznie objął ją I.Mościcki.

Przewrót majowy w Polsce

Konstytucja marcowa obowiązywała krótko, bo zaledwie 4 lata. Był to okres, w
którym RP dopiero wychodziła w powojennego kryzysu. Dużą rolę w walce z
kryzysem odegrał marszałek sejmu Maciej Rataj. Aż do maja 1926 roku
sejm był głównym ogniwem władzy państwowej – bez zgody większości
parlamentu nie mógł istnieć żaden gabinet. Parlament odgrywał ważną rolę
jeszcze z innego powodu – jako reprezentacja narodu przyczyniał się do
politycznego scalania kraju i przyspieszał integrację społeczeństwa polskiego.
W sejmie brakowało ustabilizowanej większości, co utrudniało pracę rządu.
Kolejne gabinety m.in. Sikorskiego, Witosa, Grabskiego i Skrzyńskiego,
istniały zbyt krótko, by móc zrealizować szerszy jednolity program działania.
Częste zmiany gabinetów nie wpłynęły jednak ujemnie na politykę zagraniczną
państwa. System demokracji parlamentarnej pomimo swych widocznych
słabości, stał się dla wszystkich obywateli państwa polskiego dobrą szkołą
poczucia odpowiedzialności za losy swego państwa. Odpowiedzialność ta nie
spoczywała już tylko na posłach i senatorach, lecz także na tych, którzy brali
udział w wyborach i swymi głosami decydowali o przyszłości II RP.

Funkcjonowanie demokracji
parlamentarnej w Polsce

Po zamachu majowym w 1926r. i zmianach w konstytucji
kwietniowej rola parlamentu zmalała i został on oddany
pod zwierzchnictwo Prezydenta. Czynne prawo wyborcze
(w latach 1921-26) miały osoby, które ukończyły 21 lat w
przypadku wyborów do Sejmu, a 30 lat w przypadku
wyborów do Senatu. Bierne prawo wyborcze do Sejmu
mieli Ci, którzy ukończyli 25 lat, zaś do Senatu – 40 lat.

Polska demokracja parlamentarna jest niestabilna z
powodu znacznego rozdrobnienia sceny politycznej,
silnych podziałów politycznych, zbytniej przewagi władzy
ustawodawczej nad władzą wykonawczą oraz częstych
zmian rządów.

Funkcjonowanie demokracji
parlamentarnej w Polsce



Była skutkiem zwycięstwa przewrotu majowego



Ustawa zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z 17
marca 1921r.



Została uchwalona 2 sierpnia 1926r. Przeciwko głosowali posłowie PPS,
radykalnej lewicy i mniejszości narodowych.



Ustawa składała się z ośmiu artykułów wprowadzających zmiany do
sześciu artykułów Konstytucji marcowej



Prezydent uzyskał prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w
ściśle określanych warunkach. Mógł także zgłaszać wotum nieufności
dla rządu, przy czym dla jego przyjęcia potrzebne było uzyskanie zgody
78 posłów.

Nowela sierpniowa 1926r.

Document Outline