Charakterystyka struktury

agrarnej i ekonomicznej

rolnictwa

Prof. dr hab.
Wiesław Musiał

1

Wykład 2

P-2012

Ustrój rolny jest kategorią oceny
stosunków władania środkami produkcji
(własności) i ich użytkowania.

2

O istocie ustroju rolnego stanowią
typy własności ziemi (i innych
środków produkcji).

Na podstawie własności wyróżnia
się dwa główne typy ustroju
rolnego:

 oparty o własność prywatną
 oparty o własność państwową

(społeczną, publiczną)

Struktura agrarna – ukształtowany
historycznie i zmienny w czasie udział
(%) gospodarstw wg:

3

 struktury władania ziemią (wielkość

zasobów ziemi),

 ale także podział (i udział w %)

gospodarstw wg:

 ilości i jakości zasobów pracy,
 wyposażenia w środki trwałe,
 wielkości ekonomicznej

gospodarstw,

 typu rolniczego.

Do roku 1990 w Polsce główną
pozycję w strukturze władania
ziemią zajmowały trzy formy
własności:

Gospodarstwa indywidualne – 75%
Państwowe Gospodarstwa Rolne
(PGR) – 18,5%
Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne
(RSR) – 4%

oraz

Państwowy Fundusz Ziemi (PFZ) –
1,0%

4

Po roku 1990 sektor państwowy, ze
względów ekonomicznych ale także i
doktrynalnych został poddany
prywatyzacji, która nadal (2012 r.)
nie jest zakończona.

Sektor spółdzielczy – zgodnie z
ustawą o spółdzielczości – stał
się sektorem prywatnym (i
samodzielnym) i jednak nadal
ulega kurczeniu.

5

Po roku 1990 podjęto
prywatyzacje gospodarstw
państwowych (PGR) i PFZ a
ziemię tę przejął Skarb
Państwa (4725 tys. ha)
przekazując ją Agencji
Własności Rolnej Skarbu
Państwa (obecnie Agencji
Nieruchomości Rolnych).

6

Orientacyjny (brak ścisłych danych
statystycznych) udział ziemi rolniczej w
poszczególnych sektorach wynosi:

Gospodarstwa indywidualne – 88% (<
300 ha)

Sektor rolnictwa wielkoobszarowego –
8,2%

Sektor spółdzielczy (RSP) – 1,8%

Grunty nie stanowiące
gospodarstw (ANR) – 2,0%

Własność zagraniczna ziemi (pomimo
wielu emocji z tym związanych) stanowi
nadal margines < 1,0%

7

Podział gospodarstwa ze względu
na możliwości ich rozwoju (a nie
własność)

Gospodarstwo – w ujęciu ogólnym –
można podzielić na:

 rozwojowe,
 o niskiej zdolności do rozwoju,
 nierozwojowe,
 upadające (wygaszające

produkcje),

 istniejąca tylko formalnie (nie

prowadzenie produkcji).

8

 mają możliwości przeznaczenia na

dopłatę pracy dla zatrudnionego na
poziomie parytetowym
(satysfakcjonującym) np. średnim
płaca w kraju tj. ok. 2500 zł
netto/1miesiąc (i ok. 30000 zł na rok)

 mogą kreować akumulację dodatnią

tj. inwestować netto (tj. inwestują
więcej aniżeli wynosiła naliczona
amortyzacja) w zakup ziemi,
budynki, maszyny i ciągniki

9

Gospodarstwa rozwojowe

 posiadają kreatywne, nastawione,

prorozwojowo kierownictwo,

 zwykle prowadzę intensywną

produkcję

10

Biorąc pod uwagę siłę ekonomiczną
gospodarstw (określoną w ESU)* i ich
wielkość obszarową (ha) gospodarstwa
w Polsce (wg IERiGZ PIB) można
podzielić na:

11

A. Gospodarstwa upadające:

A. Gospodarstwa upadające:

(recesywne wygaszające
produkcje)

 wielkość ekonomiczną < 4

ESU* (lub trudna do
ustalenia)

 średnia powierzchnia ok. 3 ha

(od 0,5 – 5 ha)

*) ESU europen size unit =
1200 €

→ wielkość ekonomiczna do 8 ESU
→ średnia powierzchnia UR 9,5 ha (1

– 15 ha)

→ dochody wynoszą ok. 50%

średniego wynagrodzenia
pozarolniczego

→ raczej nieinwestujące

12

B. Gospodarstwa nierozwojowe:

B. Gospodarstwa nierozwojowe:

 właściciele z reguły utrzymują się z

dochodów pozarolniczych lub
transferów budżetowych (rent,
emerytur)

 zwykle nieinwestujące, ulegające

dekapitalizacji

C. Gospodarstwa o niskiej

zdolności rozwoju (na granicy
zdolności konkurencyjnej):

C. Gospodarstwa o niskiej

zdolności rozwoju (na granicy
zdolności konkurencyjnej):

→ wielkość ekonomiczna 8-16 ESU
→ średnia powierzchnia ok. 20,0 ha

(od ok. 15 ha do ok. 25 ha)

→ posiadają z reguły dochody

parytetowe

→ prowadzą głównie inwestycje

modernizacyjne (odtworzeniowe)

→ mogę one przejść zarówno do

grupy rozwojowych jak i
nierozwojowych

13

D. Gospodarstwa średnio-duże –

(rozwojowe):

D. Gospodarstwa średnio-duże –

(rozwojowe):

→ wielkość ekonomiczna 16-40

ESU.

→ średnia powierzchnia ok. 35,0 ha

(25 – 100 ha).

→ dochód około 2 x parytetowy*.
→ inwestujące w środki trwałe.

14

*) parytet do równowaga (porównywalności)
dochodów uzyskiwanych przez pracującego w
gospodarstwie z pracującymi w
pozarolniczych działaniach wytwórczych
(100:100 to parytet)

E. Gospodarstwa

duże:

E. Gospodarstwa

duże:

→ wielkość ekonomiczna > 40 ESU.
→ średnia powierzchnia ok. 189,2 ha

(> 100 ha).

→ dochód stanowi wynagrodzenie za

pracę i zaangażowany kapitał
(zyski)

→ finansujące kosztowne inwestycje
→ często ich właściciele (użytkownicy)

prowadzą także inne firmy (zwykle
prowadzą pełną rachunkowość)

15

(farmy,
obszarnicze)

Gospodarstwo powyżej 4 ESU
uznaje się za żywotne
ekonomicznie (wg MRiRW)

16

Mogą one korzystać z większości
instrumentów wsparcia w ramach
WPR

Gospodarstwa powyżej 1 ha
użytkowane ziemi mogą
skorzystać z dopłat obszarowych i
dopłat ONW

17

Wybrane wskaźniki charakteryzujące
polskie gospodarstwa rolne objęte FADN

Wyszczególnienie

Gospodarstwa według ESU

ogółe

m

2-4

4-8

8-16

16-40 40-100 >100

Wielkość ekonomiczna

(wESU)

10,1

3,1

5,4

11,7

24,9

56,7 325,5

Obszar gospodarstwa

(w ha UR)

17,8

8,0

11,5

19,8

35,1

74,2 539,3

Dochód z rodzinnego

gospodarstwa (tys. zł)

29,0

9,8

17,3

35,4

70,7 149,1 696,4

Dochód na 1

pełnozatrudnionego

(tys. zł)

18,9

7,6

11,6

20,3

38,2

78,7 605,4

Inwestycje brutto (tys.

zł)

14,3

1,9

6,1

18,1

45,6 117,6 355,8

Inwestycje netto (tys.

zł)

1,1

-5,1

-3,2

2,6

20,6

63,3 122,9

Źródło: opracowano na podstawie danych tabeli 7 zawartej w W.
Dzun, W. Józwiak: Gospodarstwa rolne w Polsce przed i poa wejściu
do UE [w:] Dziś i jutro gospodarstw rolnych w krajach Centralnej
Wschodniej, raport \98, lERiGŻ-PIB, Warszawa 2008.
Zestawienie własne na podstawie: Wyniki standardowe uzyskane
przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN, lERiGŻ-PIB,
Warszawa 2007.

W Polsce podstawą ustroju
rolnego są gospodarstwa
rodzinne

Zapis Konstytucyjny (z 1997 r.)

„Podstawą ustroju rolnego
państwa jest gospodarstwo
rodzinne:”

Art.
23

Znalazł on rozwiniecie w Ustawie o
kształtowaniu ustroju rolnego
(11.IV.2003r.)

18

„Za rolnika
indywidualnego uważa
się (art. 6) osobę
fizyczną będącą
właścicielem lub
dzierżawcą
nieruchomości rolnych o
obszarze nie mniejszym
niż 1 ha ... i o łącznej
powierzchni użytków
rolnych nie większej niż
300 ha.”

19

Formy ustrojowe

gospodarowania

w rolnictwie Europy

1. Gospodarstwo rodzinne

Są preferowaną formą władania
(nie koniecznie własności) ziemi w
krajach UE.

Podlegają pełni praw Wspólnej
Polityki Rolne (WPR)

Ich wielkość ulega
systematycznemu powiększeniu

20

Część gospodarstw w UE opiera swe
gospodarowanie wyłącznie o
dzierżawę ziemi

2. Gospodarstwo rodzinne z

działalnością
komplementarna

Są to gospodarstwa dwuzawodowe,
których drugie źródło dochodów jest
bezpośrednio lub pośrednio związane z
gospodarstwem i obejmuje:

 kształtowanie i ochronę środowiska

oraz krajobrazu

 rzemiosło rolnicze (usługi)
 turystykę wiejską
 gospodarkę leśną

21

3. Gospodarstwa prywatna

nierodzinne
(wielkoobszarowe)

Są to duże, kapitalistyczne
gospodarstwa, które nie
korzystania z wszystkich
przywilejów gospodarstw
rodzinnych (np. dotyczących
inwestycji, ubezpieczeń, dopłat)

22

Ich ilość ulega zmianie (raczej
zmniejszeniu), choć tempo tych
zmian jest różne w poszczególnych
krajach UE

Oparta o najemną siłą roboczą

4. Przedsiębiorstwa rolne jako

spółki jednoosobowe

Istota ich polega na wyłączeniu z
gospodarstw tej części majątku, która jest
własnością prywatną i pełni funkcje
socjalne (dom, podwórze, samochód).

Oddziela się ją prawnie od komercyjnej -
części gospodarstwa, które ma status firmy
(np. Holandia, Dania) rejestrowanej w
rejestrze przedsiębiorstw.

23

Gospodarstwo rolne często jest składową
(udziałowcem) innych firm np. spółek
paszowych, handlowych itp.

Są zwykle składową dużych korporacji
agrobiznesu.

24

5. Przedsiębiorstwa rolne jako

spółki kapitałowe

Stanowią fermy zwierząt lub duże
plantacje dostarczające produkty do
hipermarketów.

Stanowią części dużych spółek lub
holdingów wielobranżowych

6. Grupowe gospodarstwa rolne

(GAEC) – spółka cywilna (z
osobowością prawną)

 Gospodarstwa zespołowe – zespół

rodzinny (dotyczy krajów
frankońskich) które w ten sposób
lepiej mogą korzystać z WPR.

 Zwykle jeden członek rodziny

prowadzi np. produkcję roślinną,
drugi chów trzody, trzeci zajmuje
się marketingiem.

 Były pierwowzorem tworzenia grup

producenckich i grup
marketingowych.

25

7. Gospodarstwa konsumpcyjne

(samozaopatrzenie, żywieniowe)

Gospodarstwa, które nie posiadają
kwot produkcyjnych (kwot dostępu
do rynku), produkują na własne
potrzeby żywieniowe lub produkują
produkty specjalne, energetyczne
itp. (także występują w Polsce)

Część z nich to gospodarstwa
bardzo małe i działki
przyzagrodowe

26

Stanowią margines w krajach UE
są to np. doświadczalne, szkolne,
więzienne

8. Gospodarstwo państwowe

9. Spółki prawa handlowego

(GmbH)

Istnieją głównie na obszarze byłej
NRD.

27

Są to spółki kapitałowe
prowadzące zwykli produkcji
rolną na dużą skalę.

Za gospodarstwa rodzinne z punktu
widzenia teorii organizacji uważa się
taki podmiot gospodarczy, który
spełnia następujące warunki:

 dochody z gospodarstwa są

wyłącznym lub głównym źródłem
dochodów rolnika

 stanowią jedność w zakresie

zarządzania i świadczenia pracy
(jedności myśli i czynu)

 rolnik stale zamieszkuje w swoim

gospodarstwie

28

Istota gospodarstwa rodzinnego

Nie są to jednak

wymogi formalne

lecz zalecania

 praca ma głównie charakter rodzinny

(a praca najemna na mniejszy udział
niż praca własna)

 rolnik posiada kwalifikacje rolnicze
 stosuje się do zasad zrównoważonego

rozwoju

 nie przekracza dopuszczalnych norm

obszarowych (< 300 ha)

29

W okresie pointegracyjnym nastąpiło
przyspieszenie wielu procesów
dotyczących przemian agrarnych w
tym:

nastąpił wzrost
konkurencyjności w produkcji
żywności wewnątrz sektora
rolno-żywnościowego UE

Nastąpiło przyspieszenie procesów
powiększania gospodarstw i
osłabienie podmiotów niewydolnych
gospodarczo (ekonomicznie)

Następuje dezagraryzacji wsi i
wzrostu ich wielofunkcyjności

30

Realizowana w UE polityka rolna
WPR pozwala przypuszczać, że do
roku 2013 zmiany te nie będą
gwałtowne (...)

Zachodzące i spodziewane przemiany
strukturalne wynikają zarówno z
niskiej konkurencyjności rolnictwa
drobnotowarowego, niskich
dochodów i mniejszego
zainteresowania produkcją rolną
zwłaszcza przez rolników
dwuzawodowych

31

32

Można spodziewać się że będą ulegać
przyspieszeniu procesy polaryzacji
gospodarstw tj. wzrostu udziału ziemi
w gospodarstwach średnich i dużych
oraz zmniejszenie się liczby i udziału
gospodarstw małych

Dziękuj

ę

Dziękuj

ę