PROZA

PRZYRODNIC

ZA W

LITERATURZ

E DLA

DZIECI.

Tematyka przyrodnicza pojawiła się w
literaturze dla dzieci w
okresie pozytywizmu, stanowiła trwały
element literatury pięknej,
ponieważ przyroda fascynowała
wszystkich pisarzy, była tworzywem
wielu utworów literackich, stanowiła
przedmiot opisu i tło zdarzeń
fabularnych, pozwalała ukazywać
najrozmaitsze więzi jakie łączą ludzi
z ich naturalnym środowiskiem.

Świat przyrody według S. Frycie „był
i jest szczególnie bliski dziecku, które
od małego zżywa się z naturą,
kontaktuje z domowymi zwierzętami,
nawiązuje z nimi trwałe przyjaźnie i
obcuje jak z dobrym znajomymi.
Dlatego więc w wielu utworach
adresowanych dla młodego odbiorcy
przyroda należy do głównych
komponentów przedstawionej
rzeczywistości literackiej, jest nie
tylko przedmiotem opisu, ale także
przedmiotem przedstawionych
zdarzeń oraz na równi z ludźmi –
bohaterem literackim.

Tematyka przyrodnicza w literaturze
dziecięcej
łączy się częściowo z nurtem
krajoznawczym, jest też wyrazem kultu
dla przyrody, troski o jej stan posiadania.
Obok treści poznawczych równie ważne
są walory wychowawcze, pojawiają się
głównie w utworach dla młodszych dzieci.
Szczególnie cenne są książki, często
oparte na autentycznych materiałach, w
których autorzy piszą o bezpośrednich,
uczuciowych kontaktach dziecka ze
zwierzętami. W prozie o tematyce
przyrodniczej można też wyróżnić
motywy egzotyczne, często pojawiające
się w książkach Cz. Centkiewicza, M.
Siedleckiego, W. Korsaka i innych
autorów.

Wymienieni twórcy ukazują sugestywne opisy
tropikalnej puszczy i mroźnej krainy
podbiegunowej, barwne obrazy z życia zwierząt
tych obszarów, pasjonujące obserwacje i
spostrzeżenia. Proza o tematyce przyrodniczej
może zaspakajać wszelkie potrzeby czytelnicze
odbiorców z jednej strony poznawcze, a z
drugiej emocjonalno – estetyczne.
Zafascynowanie opisywaną rzeczywistością
przyrodniczą w dobie technizacji życia oraz
zagubienia człowieka w skomplikowanych
problemach współczesnego świata może
stanowić doskonałe antidotum na psychiczne
stresy i załamania przeżywane nie tylko przez
dorosłych,
ale i pokolenie młodych.

W pierwszych latach powojennych

wydawano głównie podobnie jak i w
innych odmianach tematycznych prozy
dla „dzieci i młodzieży" klasykę oraz
wznawiano przedwojenne utwory
przyrodnicze. W prozie przyrodniczej
tworzonej w pierwszym okresie
powojennym nawiązywano wyraźnie do
tradycji literackiej. Kultywowano w niej
znane na ogół tematy i stosowano
wypróbowane techniki literackie,
wypracowane przez obcych i polskich
autorów z poprzednich epok literackich,
a zwłaszcza z lat międzywojennych.
Częstym zabiegiem literackim było
nadawanie pre zentowanym bohaterom ze
świata zwierzęcego cech ludzkich.

Obok antropomorfizacji stosowano

także konwencję baśniowo-
fantastyczną. Wymienione tu
formy przekazu literackiego, za
których pomocą starano się
oddziałać na wyobraźnię
czytelnika, pojawiały się
najczęściej w utworach
przyrodniczych dla dzieci
młodszych.

Życiu zwierząt domowych

poświęciła swoje opowiadania:
Dzieciaki i zwierzaki (1948) oraz
O kotku góralu (1949) Helena
Bobińska. Pisarkę interesuje
najbliższe środowisko małych
bohaterów, kontakty z istotami,
które towarzyszą im od
pierwszych chwil życia,
współżycie z przyrodą i trwałe
przyjaźnie ze zwierzętami
domowymi, występującymi w jej
utworach na równi z dziećmi w
roli bohaterów literackich.

W wielu utworach przyrodniczych dla

dzieci z lat pięćdziesiątych fikcję
literacką eliminuje stopniowo
unaukowiona informacja przyrodnicza.
Odchodzenie od beletryzacji zaczyna
powoli zbliżać tę odmianę prozy do
literatury popularnonaukowej.
Gatunkiem pośrednim między
beletrystyką a popularnym .szkicem
przyrodniczym staje się gawęda
przyrodnicza. Ten gatu nek literacki
uprawia m. in. Hanna Zdzitowiecka,
która w drugim pięcioleciu powojennym
wydała m. in. następujące książki
popularyzujące wiedzę przyrodniczą:
Nad wodą (1951), IV lesie (1953), Tęcza
w kropli wody (1956).

Ten sam gatunek literacki, gawędę

przyrodniczą, będzie uprawiał Jan
Sokołowski autor wielu cennych prac z
zakresu ornitologii. Dla młodych
czytelników z tego zakresu wydał m. in.
następujące książki: W gniazdach
jaskółki (1954), Dzięcioł (1955), nadto
szereg innych pozycji o tej tematyce w
latach późniejszych, w których zachęca
do opieki nad ptakami, szczególnie w
zimie, oraz informuje o ich życiu i
zwyczajach.

W drugiej połowic lat pięćdziesiątych

obserwujemy ponowny zwrot do prezentowania
świata przyrody w kategoriach estetycznych
znamiennych nic tylko dla piśmiennictwa
realistycznego, ale także dla innych, bardziej
subiektywnych form literatury, w kształcie
typowym dla twórczości literackiej, a me dla
wypowiedzi popularno naukowej.
Zasygnalizowane tu tendencje można dostrzec
m. in. w twórczości dla dzieci o tematyce
przyrodniczej Heleny Bechlerowej. Pisarka
upodabnia świat zwierzęcy do ludz kiego; operuje
przy tym środkami literackimi
charakterystycznymi dla baśni. Obdarzone w jej
utworach cechami ludzkimi postaci bohaterów
literackich ze świata zwierzęcego przeżywają
przygody możliwe jedynie w rzeczywistości
fantastycznej.

W stronę fantastyki zaczęła

również oscylować twórczość
przyrodnicza Haliny Koszutskiej,
która, po wydanych w 1949 r.
opowiadaniach dokumentalno-
reportażowych Psia służba,
opublikowała m. in. zbiór reali
stycznych i zabarwionych
fantastyką opowiadań o
zwierzętach i dzieciach ze
środowiska wiejskiego pl.
Srebrzysty jeż (1957).

Usytuowane na tle dzikiej, ale mimo to

rodzimej przyrody pierwotnego lasu dzieje
zwierzęcych bohaterów Karpowicza: dzików,
walczących z groźnym wrogiem — rysiem w
puszczy na Polesiu (Księga puszczy. Szlakiem
czarnego zwierza), sprytnych i
nieuchwytnych lisów (Księga puszczy.
Balabuszka — zloty lis). wilków (Żelazny
wilk), niedźwiedzi (Księga puszczy. Saga o
niedźwiedziu) pozwalają poznać surowe pra
wa rządzące światem przyrody, a zwłaszcza
prawo walki o byt. Wprowadzając do swych
utworów elementy rodzimej przyrody
puszczańskiej, pisarz udowodnił, że nasza
swojska egzotyka może być równie
pasjonująca jak opisy życia dzikich zwierząt
w lasach podzwrotnikowych.

Na tle bogatej problematyki moralno-obyczajowej, w

konwencji realistycznej ukazuje przyrodę leśną i
życic zwierząt Wanda Żółkiewska. Jej fascyna cje
przyrodnicze najwyraźniej uzewnętrzniają się w
powieściach: Dzikus, czyli wyjęty spod prawa (1967) i
Gdzie diabeł mówi dobranoc (1970). W Dzikusie
kreśli autorka obraz przyrody bieszczadzkiej, opisuje
górskie potoki, grożący powodzią lub płynący
spokojnie San. lasy. zwierzęta leśne i domowe
przedmiot żywego zainteresowania i licznych
wzruszeń dziecka z miasta, które — zaproszone w
Bieszczady przez znajomego rodziców, ich towarzyszy
broni z okresu walk partyzanckich nawiązuje żywy
kontakt z naturą i przeżywa prawdziwy dramat
moralny z powodu polowania na wilki. Boha terka
utworu nic może się bowiem pogodzić z faktem ich
zabijania, tym bardziej źe pragnie ocalić i oswoić
wilka samotnika Dzikusa. Dziewczynka zrozumie
racje moralne ..Wujka, który nie poluje dla
przyjemności, lecz tylko wtedy, kiedy musi.

W prozie o tematyce

przyrodniczej w czasach
ostatnich obserwujemy wreszcie
tendencję, która ujawniła się już
dość silnie w latach
pięćdziesiątych. Chodzi tu
mianowicie o zjawisko
rezygnowania w tej odmianie
tematycznej piśmiennictwa z
beletryzacji tworzywa
literackiego na rzecz ujęć
paraliterackich. Ten typ prozy
uprawia m. in. Cecylia
Lewandowska

.

We współczesnej prozie dla
dzieci i młodzieży
ukształtowało się
kilka odmian "beletrystyki
przyrodniczej":
-formy popularyzacji za
pomocą gawędy
czy pogadanki ,
-obrazki z życia zwierząt ,
-opowiadania i powieści
realistyczne ,
-opowieści fantastyczne , szkice
, portrety, wesołe historyjki

  

Dzięki przekładom z literatury obcej
Możemy poznać różne sposoby zbliżenia
świata przyrody młodym czytelnikom . Polecamy
książki :
 · J.Londona-"Zew krwi","Biały Kieł" ;
 ·R.Kiplinga -"Księga dżungli".
 · E.Knighta-"Lassie, wróć!" 
· W.Bonselsa-"Pszczółka Maja i jej przygody";
 · Grey Owl-"Pielgrzymi puszczy", "Sejdżio i jej
bobry" 
· M.K.Rawlings-"Roczniak" ;
 ·E.B.White -"Pajęczyna Szarloty" ;
 ·C.Aubry "Bella i Sebastian" 
 ·M.Burkett "Lisy, sowy i reszta".

 

" Uczłowieczanie " literatury, wprowadzanie do
Utworów przyrodniczych elementów
baśniowo- fantastycznych charakterystyczne
jest dla tej części beletrystyki przyrodniczej , która
jest przeznaczona dla dziecimłodszych.
Najbardziej znanymi przedstawicielami tego nurtu by
li :
· Helena Bechlerowa -"Zima z białym
niedźwiedziem", "O żabkach w czerwonych
czapkach" 
· Hanna Zdzitowiecka -"W lesie", "Nad wodą", "Wśród
niewidzialnych wrogów i przyjaciół" 
· Maria Kownacka -"Kajtkowe przygody", "Kukuryku
na ręczniku";
 · Ewa Szelburg-Zarembina -"Najmilsi" 
· Barbara Winklowa- "Dlaczego mój pies płacze?" 
 · A.A.Milne-"Kubuś Puchatek".

W utworach dla dzieci starszych
świat przyrody jest na ogół
przedstawiany w kategoriach typowo
realistycznych . Dowodzi tego
twórczość przedstawicieli tego nurtu
.Warto zapoznać się z utworami:
 · Teodora Goździkiewicza -"Zapisane
ptasią łapką", "Znajomą ścieżką";
 · Jana Żabińskiego -"Hipopotam i
spółka";
 · Romana Pisarskiego -"O psie , który
jeździł koleją"
 · Ewy Kołaczkowskiej -"Przebaczamy
Pankowi", "Skarb pradziadka" ;
 ·Marii Rodziewiczówny- "Lato
leśnych ludzi".

 

-S. Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w
latach 1945 – 70, Warszawa 1978

Literatura:

-J. Z. Białek, Literatura dla dzieci i młodzieży w
latach 1918 – 39, Warszawa 1979