TRUDNE SYTUACJE ŻYCIOWE, STRESY, 

TRAUMY – ICH WPŁYW NA STAN PSYCHICZNY 

– RODZAJE, BEZPOŚREDNIE I ODLEGŁE 

NASTĘPSTWA SYTUACJI TRUDNYCH, 

MECHANIZMY OBRONNE.

Wyk. Marta Tumiel, Magdalena 

Zdanewicz.



Sytuacja trudna – ma miejsce, gdy 

dochodzi do nierównowagi między 

potrzebami i zadaniami a sposobami i 

warunkami ich realizacji. Zakłócony zostaje 

normalny przebieg aktywności i zmniejsza 

się prawdopodobieństwo realizacji zadania 

na poziomie normalnym. Zaburzenia 

przewidywalności sytuacji, zwiększające 

prawdopodobieństwo niepowodzenia 

definiują na nowo sytuację jako trudną, a 

człowiek aby sobie poradzić musi 

zmobilizować dodatkowe zasoby.

W zależności od rodzaju i 

genezy zakłóceń 

rozróżnia się 

następujące 

sytuacje trudne:

Sytuacja 
deprywacji

Człowiek znajduje się w stanie potrzeby, 
a nie może nic zrobić, aby ją zaspokoić z 
powodu braku koniecznych warunków.

    np. pozbawienie tlenu, wody, pokarmu, 

wrażeń zmysłowych, snu, niezaspokojenie 
potrzeb społecznych i psychicznych- 
przebywanie w izolacji, doznanie 
osamotnienia, pokrzywdzenia.

Sytuacja frustracji

Zachodzi, gdy na drodze do osiągnięcia celu lub 
zaspokojenia potrzeby, człowiek napotyka na 
różne przeszkody, które  to utrudniają lub 
uniemożliwiają
Rozróżniamy przeszkody:  



fizyczne(np. zerwany most)



społeczne (np. opinia publiczna)



braki przedmiotowe (np. brak odpowiednich 
narzędzi), 



informacyjne (niepełne informacje, przerwanie 
łączności)

Sytuacja przeciążenia

Występuje, gdy trudności zadania 
pozostają na granicy możliwości 
fizycznych, umysłowych czy też 
wytrzymałości nerwowej człowieka. 
Prowadzi to do zmęczenia, zniechęcenia, 
wyczerpania. Gdy człowiek nie może 
podołać zbyt trudnym zadaniom 
obserwujemy obniżenie sprawności 
działania. Stale istniejące  przeciążenie 
może prowadzić do wystąpienia stanów 
nerwicowych.

Sytuacja zagrożenia

Występuje, gdy zachodzi prawdopodobieństwo 
utraty czegoś, co jest cenne dla jednostki(np. 
zdrowia, życia, pozycji społecznej, dobrej opinii). 
Motywacja w takiej sytuacji jest bardzo 
intensywna, towarzyszy jej jednak lęk przed 
zagrożeniem, który wpływa dezorganizująco na 
sprawność  myślenia i działania. Z jego względu 
zdarza się, że w sytuacji zagrożenia ludzie 
zachowują się nieadekwatnie w stosunku do 
sytuacji, a nawet postępują w sposób, który 
przyczynia się do zmniejszenia ich własnego 
bezpieczeństwa.

Stresory-  wymagania, dla których nie ma 

gotowych 

reakcji adaptacyjnych, rodzą 

stan napięcia.

Podział stresorów w zależności od:



Skutku:

-negatywne; przeradzają się w stres i 

negatywne stany emocjonalne

-pozytywne; mobilizują, wyzwalają energię, 

wzmagają odporność



Pochodzenia:

-egzogenne(pochodzące z otoczenia); 
-endogenne(pochodzące z wnętrza, psychiki 

człowieka);

Fazy stresu Wg Selye‘go



Faza alarmowa. Początkowa reakcja zaskoczenia i 

niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową 

sytuacja. Wyróżniamy w niej dwie subfazy: 



Stadium szoku.



Stadium przeciwdziałania szokowi. Jednostka podejmuje 

wysiłki obronne.



Faza przystosowania (odporności). Organizm uczy się 

skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze 

stresorem. Jeśli organizm poradzi sobie z trudną sytuacją 

wszystko wraca do normy. W innym wypadku następuje 

trzecia faza.



Faza wyczerpania. Stałe pobudzenie całego organizmu 

(przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania zasobów 

odpornościowych, co może prowadzić do chorób 

psychosomatycznych. W szczególnych wypadkach prowadzi 

nawet do śmierci.

Fazy stresu wg Lazarusa

   Wg Lazarusa stres to nie tyle brak równowagi 

między warunkami zadania a możliwościami 

jednostki ile sposobu w jaki ona ocenia i 

rozumie swoje relacje z otoczeniem. W tej 

ocenie odzwierciedla się poczucie zagrożenia, 

które jest centralnym pojęciem koncepcji. 

    Proces poznawczej oceny sytuacji odbywa się 

na dwóch poziomach:



pierwotna ocena zagrożenia - rozpoznanie 

znaczenia sytuacji dla podmiotu (ocena 

niebezpieczeństwa),



wtórna ocena zagrożenia - ocena własnych 

możliwości, pokonanie zagrożenia, 

przezwyciężenie trudnej sytuacji. 

Zbyt wysoki poziom stresu



Ogólne fizyczne napięcie ciała - 

podwyższone ciśnienie krwi, 

niestrawność, suchość w ustach, 

wzmożone pocenie się, dreszcze, uczucie 

słabości



Zaburzenia koordynacji wzrokowo-

ruchowej



Zwolniony refleks



Lęk i zamęt w głowie



Niemożność skoncentrowania się i 

normalnego myślenia

Optymalny poziom 
stresu



Świadomość dobrej formy i właściwego 

funkcjonowania



Wyostrzona uwaga, wiara w siebie.



Szybki refleks



Zainteresowanie, zaangażowanie, 

łatwość realizacji zadań

Zbyt niski poziom stresu



Poczucie znudzenia i bezużyteczności



Brak zainteresowania i zaangażowania, 

odpływ energii



Depresja



Przekonanie, że wszystko jest bez 

sensu.



Urastanie prostych prac do ogromnych 

zadań

Choroby 
psychosomatyczne

Zaburzenie układów:
-trawiennego (owrzodzenia)
-krążenia (nadciśnienie, arytmia, migreny, 

zawał)

-oddechowego (alergia, astma oskrzelowa)
-mięśniowo-kostnego (bóle, skurcze)
-odpornościowego 
Choroby skóry (trądzik, łuszczyca, 

pokrzywka, egzema)

Reakcje nerwicowe sytuacyjne - 

zaburzenia nerwicowe (moczenie 

nocne)

Trauma- uszkodzenie ciała, psychiki w skutek nagłego 
wystąpienia bodźca zewnętrznego lub wewnętrznego, który 
przerasta możliwości adaptacyjne człowieka, pozostawiając 
często trwały ślad. 

Istnieją cztery grupy zdarzeń najbardziej traumatyzujących 

dla człowieka:



wypadki komunikacyjne;



Inne wypadki: pożary, eksplozje gazu, porażenia prądem, 
wypadki ekologiczne;



klęski żywiołowe: trzęsienia ziemi, powodzie, huragany, 
wulkany, lawiny;



przemoc i przestępstwa (maltretowania fizyczne, 
wykorzystania, gwałty, tortury, wojny, strzelaniny, 
uprowadzenia, zamachy).

Co się dzieje w trakcie traumy?



psychiczne odłączanie się od siebie 
i swojego ciała,



kompletne poczucie nierealności,



odrętwienie emocjonalne,



wyostrzenie zmysłów,



zmienione postrzeganie,



poczucie zwolnionego upływu czasu,



automatyczne ruchy,

Następstwa sytuacji 

trudnych

Bezpośrednie:



 Rozszerzenie źrenic



 Wzrost ciśnienia tętniczego krwi 



 Efekt „gęsiej skórki”



 Podwyższenie poziomu cukru we krwi



 Zwiększenie wydzielania potu



 Zwiększenie wydzielania śliny i soków 
trawiennych



 Zwiększone wydzielenie do krwi hormonu 
adrenaliny

Odległe:



Następstwa prawidłowe ( fizjologiczne):

    - nastawienie lękowe - charakteryzuje je 

nadmierna gotowość do reagowania lękiem w 

sytuacji trudnej, również na bodźce sygnalizujące 

możliwość pojawienia się sytuacji trudnej. 

    - rezygnacja 
    - nastawienie odnoszące - polega ono na 

niesłusznym odnoszeniu do siebie pewnych 

wydarzeń i jest wyrazem błędnego sądu. 

Wypływa nieraz z braku akceptacji przez grupę.



Następstwa patologiczne:

 - przejściowe obniżenie nastroju i aktywności. Jest 

to odczyn fizjologiczny ( prawidłowy ) 
proporcjonalny do siły bodźca - najczęstsza 
reakcja na sytuację urazową;

 - nerwice - występują dość często, ale nie są tak 

bardzo rozpowszechnione;

 - zaburzenia psychosomatyczne;
 - psychozy reaktywne - depresja reaktywna, 

reaktywny stan paranoidalny i inne psychozy 
reaktywne występujące stosunkowo rzadko. 



Następstwa korzystne:

    Wg. Caplana sytuacja kryzysowa jest silnym 

stresorem psychicznym, który otwiera przed 

człowiekiem dwie drogi. 

 - Jedna z nich wiedzie do pogłębiającej się 

dezintegracji zachowania co przejawia się 

nasileniem objawów nerwicowych lub 

wystąpieniem psychozy reaktywnej. 

 - Druga droga prowadzi do zyskania 

„ konstruktywnych doświadczeń 

przystosowawczych” i większej dojrzałości 

psychicznej.

W ciężkich przypadkach zdarza się 
występowanie PTSD:

   Zespół stresu pourazowego (PTSD), 

który jest efektem stresu o bardzo 

dużym natężeniu związanym z 

doświadczeniem przekraczającym 

zwykłe ludzkie przeżycia. Nie każdy 

człowiek musi mieć PTSD, około 60% 

osób wraca samoistnie do równowagi 

po zdarzeniu urazowym. 

PTSD jest zaburzeniem złożonym oraz trudnym 
do zdiagnozowania. Zdiagnozowana osoba musi 
spełniać określone warunki:

Nadmierne pobudzenie (organizm w ciągłej 

gotowości):



problemy ze snem,



drażliwość i wybuchy gniewu,



zaburzenia koncentracji i pamięci,



nadmierna strachliwość,



doznania fizyczne w sytuacji przypominającej 
traumę,



wypatrywanie rzeczywistych lub 
wyimaginowanych zagrożeń;

wtargnięcia: 



uporczywe i przykre wspomnienia, myśli intruzyjne,



flash backi (przeżywanie traumy na nowo, łącznie 

z emocjami i doznaniami zmysłowymi),



nawracające koszmary senne;

unikanie, zawężenie świadomości: 



unikanie emocji / myśli / sytuacji / miejsc / ludzi 

związanych z urazem,



depersonalizacja (to nie ja, to ktoś inny to przeżywa),



odcięcie się od doznań płynących z ciała,



życie staje się ograniczone i wyobcowane.

Istnieją pewne czynniki ryzyka i podatności. Są nimi:



sytuacja urazowa spowodowana przez drugiego człowieka;



długotrwała choroba;



niższy poziom inteligencji;



płeć (kobiety są bardziej narażone za względu na rodzaj 

emocjonalności);



częste słyszenie o traumie;



wykonywany zawód (osoby pracujące z traumą – policjant, 

strażak, żołnierz, psycholog itp.);



im większa kontrola pewnych elementów w trakcie zdarzenia 

urazowego, tym mniejsze ryzyko PTSD;



rodzaj osobowości (osoby nastawione zadaniowo lepiej sobie 

radzą, bo nie uruchamiają emocji);



osoby z potrzebą szukania niebezpieczeństwa (np. które 

przeżyły traumę).

Czynniki umożliwiające 

lepsze radzenie sobie z 

sytuacjami trudnymi

Zasoby osobiste

• dobry stan zdrowia, siły witalne, duża energia życiowa;

• umiejętność analizowania sytuacji, nazywania i 

rozwiązywania problemu, uwzględniania alternatywnych 

rozwiązań i wybierania odpowiednich planów działania;

• umiejętności interpersonalne, takie jak umiejętność 

komunikowania się i zachowania wobec innych ludzi w 

taki sposób, który wzbudza ich sympatię i życzliwość;

• właściwości osobowościowe, jak wysoka samoocena, 

wiara we własną skuteczność, przekonanie o 

„rozwiązywalności” problemu, o tym, że ma się wpływ 

na pozytywny rozwój wydarzeń.

Zasoby społeczne



wsparcie rzeczowe polegające na 
przekazywaniu wiedzy i informacji o tym, 
co można lub powinno się zrobić w trudnej 
dla siebie sytuacji, na pomocy materialnej;



wsparcie emocjonalne polegające na 
wysłuchaniu, okazaniu zrozumienia, 
pocieszeniu.

Mechanizmy obronne

   

W psychologii nieświadome, nawykowe 

sposoby radzenia sobie z długotrwałymi 

konfliktami w celu zmniejszenia lęku i 

poczucia winy, wzmocnienia 

samoakceptacji.



Formacja reaktywna jest to nieświadome 

ukrywanie i rozładowywanie 

nieakceptowanych lub uznanych za 

niebezpieczne tendencji (emocji, potrzeb, 

postaw), poprzez demonstrowanie zachowań 

przeciwnych, dokładnie odmiennych ( np. 

"czarny humor"). 



Projekcje to nieświadome przypisywanie 

innym osobom własnych nieakceptowanych 

pragnień i cech. Projekcja polega także na 

obwinianiu innych za własne trudności. 

Przejawia się najczęściej w przesadnej krytyce 

i skłonności do negatywnego oceniania innych. 



 

Introjekcje to wchłonięcie i przyjęcie 

jako własne zewnętrznych wartości, norm i 

standardów, aby w ten sposób uniknąć 

niepokoju, konfliktów i zagrożenia. 



Identyfikacje to upodabnianie się i 

utożsamianie z osobą lub instytucją 

podziwianą lub wybitną, aby w ten sposób 

partycypować w wartościach i zyskać na 

samoocenie. 



Sublimacja polega na przetworzeniu 
nieprzyzwoitych pragnień w pragnienia 
społecznie akceptowane i wartościowe. 



Racjonalizacja jest to uzasadnianie i 
usprawiedliwianie negatywnie ocenianych 
zachowań, aby można było uznać je za 
dobre i godne aprobaty. Jest to także 
nadawanie pozytywnego, a nawet 
szlachetnego znaczenia tym motywom 
działania, które są negatywnie oceniane, 
budzą wstręt, niepokój i dezaprobatę. 



Regresja jest to powrót do tych procesów 
psychicznych, cech i sposobów 
zachowania, które były charakterystyczne 
dla wcześniejszych okresów rozwojowych. 
Często są to zachowania, które były 
efektywne w dzieciństwie ( np. płacz). 



Zaprzeczanie jest to niedopuszczenie do 
świadomości przykrych, niepokojących 
myśli, wyobrażeń, nieakceptowanych 
potrzeb i emocji, czyli utrzymywanie ich w 
nieświadomości. To co zostało wyparte, 
ma wpływ na nasze procesy psychiczne i 
na zachowanie.