1
Prof. UE dr hab. Czesław Zając
Nauka o przedsiębiorstwie
(NOP)
Wykład I
Rozwój wiedzy o
przedsiębiorstwie
1
Prof. UE dr hab. Czesław Zając
Nauka o przedsiębiorstwie
(NOP)
Wykład I
Rozwój wiedzy o
przedsiębiorstwie
2
Przedsiębiorstwo jako podmiot
gospodarczy
Interdyscyplinarny charakter
dyscypliny Nauka o przedsiębiorstwie
(NOP)
Przedsiębiorstwo jako podmiot
gospodarki narodowej: rynek,
konkurencja, współdziałanie
Przedsiębiorstwo jako organizacja
Przedsiębiorstwo a otoczenie:
globalizacja, turbulencja (zmienność),
płynność granic, wirtualizacja
3
Typy gospodarki rynkowej
Kapitalizm rynkowy
(USA, N. Zelandia, Australia, Kanada)
silny mechanizm rynkowy,
indywidualne zawłaszczanie zysków
(ochrona własności intelektualnej),
ograniczona rola państwa
Kapitalizm
mezokorporacyjny
(Japonia)
procesy koordynujące siły rynkowe:
państwo, organizacje pozarządowe,
zasada harmonii, współpraca,
Kapitalizm
socjaldemokratyczny
(Szwecja)
rokowania trójstronne: pracodawcy,
związki zawodowe, państwo jako
narzędzie utrzymania
konkurencyjności i równości
Kapitalizm etatystyczny
(Francja)
państwo jako siła hamująca
mechanizm rynkowy, negocjacje –
słabi pracodawcy
4
Cechy przedsiębiorstwa jako
uczestnika rynku
Przedsiębiorczość
(inicjatywa i ryzyko)
Dochodowość
(rachunek ekonomiczny)
Innowacyjność
(produkty, technologia,
organizacja,
zarządzanie)
Konkurencyjność
Społeczna
odpowiedzialność
Źródło: opracowanie
własne
5
Organizacje niedochodowe
(non profit)
Instytucje świadczące usługi społeczne (muzea,
biblioteki, szpitale, szkoły)
Fundacje (działalność społeczna)
Związki religijne, wyznaniowe, partie polityczne
Zrzeszenia, towarzystwa, kluby – pomoc dla
swoich członków
Zakres przedmiotowy: usługi kulturalne,
ochrony zdrowia, edukacyjno-światowe,
religijna, charytatywna, sportowa, socjalna i
polityczna
6
Przedmiot nauki o
przedsiębiorstwie
Ujęcie wąskie
NOP obejmuje tylko
problemy gospodarowania
w przedsiębiorstwie
(punkt widzenia
właściciela)
Ujęcie szerokie
NOP traktuje
przedsiębiorstwo jako
układ socjo-techniczny
(system społeczno-
techniczny otwarty),
człowiek w roli
podmiotowej
i przedmiotowej
NOP
obejmuje wnętrze przedsiębiorstwa,
oraz jego relacje z otoczeniem
Źródło: opracowanie własne
7
Cechy nauki o przedsiębiorstwie
Nauka stosowana
praktyczne znaczenie
wyników badań
(celowość)
Nauka ogólna
problemy teoretyczne
wszystkich
przedsiębiorstw- przekrój
działowo-gałęziowy
i funkcjonalny
Nauki specjalne
(wyspecjalizowane),
wyniki badań mają
znaczenie bardziej
praktyczne
Źródło: opracowanie
własne
8
Podejścia badawcze do NOP
sytuacyjne
czynnikowe
decyzyjne
systemowe
zorientowane
na pracę
marketingowe
ekologiczne
Źródło: opracowanie własne
9
Podejście czynnikowe do NOP
(E. Gutenberg)
Czynniki produkcji:elementarne,
dyspozycyjne
Elementarne = czynniki produkcji,
dyspozycyjne = kierownictwo,
planowanie i organizacja
Stopień wykorzystania w/w czynników
decyduje o produktywności i kosztach
Podejście to jest ograniczone –
abstrahuje od czynników rynkowych
10
Podejście decyzyjne
Przedsiębiorstwo = system społeczno-
ekonomiczny otwarty, człowiek
najważniejszy
Wskazuje konkretne problemy, sposoby
ich rozwiązywania, kryteria i metody
postępowania, podejmowania decyzji,
skutki wyborów,....
Skupia uwagę na celach
przedsiębiorstwa, pomija interes
właścicieli i pracowników
Funkcje sterowania i regulacji, normy,
korekty
11
Podejście systemowe
Wzbogaca podejście decyzyjne o
różne modele utylitarne w procesach
planowania i analizy działalności
przedsiębiorstwa
Analizuje i diagnozuje oraz wskazuje
na kierunki usprawnień w sferze
relacji między podsystemami
przedsiębiorstwa oraz relacji między
przedsiębiorstwem a jego
otoczeniem (ekwifinalność)
12
Podejście sytuacyjne
Umożliwia badanie i wyjaśnianie
konkretnych problemów w
określonych przedsiębiorstwach
Bierze pod uwagę najważniejsze
czynniki wewnętrzne i zewnętrzne
Uwzględnia specyfikę i kontekst
sytuacyjny konkretnego
przypadku (obiektu) badawczego
13
Podejście zorientowane na pracę
Ukierunkowane na pracowników
(pracobiorcy), ich potrzeby (patrz
różne podejścia i teorie potrzeb w
sferze motywowania np. Maslow,
Aldorfer, Mc Cleyland)
Jednostronne, nie bierze pod uwagę
wielu innych, istotnych czynników np..
kapitał, rynek, właściciele, prawo,...
14
Podejście marketingowe
Podejście całościowe, ale pomija
niektóre elementy, np. ekologia,
SOP,czynniki techniczno-produkcyjne,...
Zorientowane na klienta, (partnerstwo)
Podporządkowanie rynkowi interesów
pracodawcy i pracobiorcy
Marketing jako część i podstawa NOP
15
Podejście ekologiczne
Rozwój przedsiębiorstwa uzależniony od
równowagi ze środowiskiem naturalnym
Przedsiębiorstwo w zakresie decyzji i
działań powinno uwzględniać konieczność
utrzymania tej równowagi
Podejście to ma charakter jednostronny
Wzrost rangi problemów ekologicznych
16
Podejścia do NOP – wnioski
ogólne
Przedsiębiorstwo kompleksowo opisują
i wyjaśniają jego funkcjonowanie
podejścia: systemowe, czynnikowe,
decyzyjne i marketingowe
W NOP znajduje zastosowanie każde
z analizowanych podejść –
utylitarność wynika z konkretnych
potrzeb badawczych lub praktycznych
W NOP procesy gospodarowania w
przedsiębiorstwie opierają się na
sądach wartościujących o charakterze
wtórnym
17
Rozwój nauki o przedsiębiorstwie
Początki związane z rozwojem przemysłu,
(obszar niemiecki),początki XX wieku
Równoległy rozwój TOZ
Prekursor NOP: J. Savary
Rozwój wiedzy w zakresie ekonomiki
i zarządzania przedsiębiorstwem
handlowym do końca XIX wieku
1920 rok – NOP jako odrębna dyscyplina
1937 rok – R.H. Coase artykuł o istocie
przedsiębiorstwa
Polska – EiOP, Prof. Krzyżanowski, rozwój
NOP w ostatnich dwóch dziesięcioleciach
18
Rozwój wiedzy o
przedsiębiorstwie
Krytyka podejścia
neoklasycznego
Podejście
behawiorystyczne
Przedsiębiorstwo
w ujęciu
teorii agencji
Koncepcja
menedżerska
Przedsiębiorstwo
jako mechanizm
alokacji zasobów
Przedsiębiorstwo
w ujęciu
teorii zasobowej
Źródło: opracowanie własne
19
Podejścia neoklasyczne do
przedsiębiorstwa
Przedsiębiorstwo jako „czarna
skrzynka”, ważne wejście i wyjście
Optymalna kombinacja czynników
produkcji – max. zysku lub min.
kosztów = zasada racjonalnego
gospodarowania
Model prosty, logicznie konsekwentny,
nadaje się do zastosowania metod
analizy ilościowej, pozwalające łatwo
opisać skutki zmian w warunkach jego
działania
20
Krytyka podejścia
neoklasycznego
Model w/w nie przystaje do rzeczywistości
W praktyce występuje niedobór informacji
kierownictwa uniemożliwia optymalizację
Wystarczają rozwiązania
satysfakcjonujące a nie optymalne
Należy badać i analizować wnętrze
przedsiębiorstwa, struktura, procesy,
relacje, zmiany,..., ma ono istotny wpływ
na funkcjonowanie i wyniki ekonomiczne
21
Koncepcja menedżerska
Rozwój w latach sześćdziesiątych XX
wieku
Doświadczenia korporacji
amerykańskich – rozproszona własność,
zarządzanych przez menedżerów
(niewielki udział lub brak udziału we
własności korporacji)
Rozdzielenie własności od zarządzania,
dominacja interesów własnych
menedżerów i maksymalizacja
osobistych korzyści w ramach
ograniczeń korporacyjnych
22
Podejście behawiorystyczne
(H. Simon)
Próba znalezienia odpowiedzi na pytanie
jak przedsiębiorstwa podejmują decyzje
w warunkach niepewności i złożoności
Czy ekonomiczne pojęcie racjonalności
metodologicznej można zastosować do
wyjaśnienia zachowań przedsiębiorstwa?
Ważne są zarówno warunki i efekty jak i
analiza rzeczywistego przebiegu procesu
23
Podejście behawiorystyczne c.d.
W praktyce ludzie kierują się ograniczoną
racjonalnością, wybory satysfakcjonujące,
konieczne kryteria dla ustalenia minimum
satysfakcji przy wyborach
Poziom aspiracji i poziom osiągnięć
Nacisk = aspiracje – osiągnięcia
Apatia = osiągnięcia większe niż aspiracje
Frustracja = zbyt wysokie aspiracje
Racjonalność proceduralna: procesy
poznawcze dla rozwiązywania problemów
decyzyjnych
24
Przedsiębiorstwo jako
mechanizm alokacji zasobów
System zarządzania przedsiębiorstwem
jako alternatywa dla rynkowego
mechanizmu alokacji zasobów – przydział
dysponowanych zasobów do realizacji
celów i zadań
Zastępuje wewnątrz sygnały cenowe,
regulujące alokację zasobów w otoczeniu
Mechanizm rynkowy: bezosobowość,
równoważenie popytu i podaży
(„niewidzialna ręka rynku”
25
Przedsiębiorstwo jako
mechanizm alokacji zasobów
c.d.
Mechanizm przedsiębiorstwa: osobowy
(„widzialna ręka”), hierarchiczny system
zarządzania, decyzje alokacyjne i
uruchamianie środków
Dlaczego niektóre działania gospodarcze są
wyłączone z bezpośredniej regulacji
rynkowej? = dlaczego istnieją
przedsiębiorstwa (interes właścicieli)?
Od czego zależy podział procesów
alokacyjnych między sferę rynkową i
menedżerską?
26
Przedsiębiorstwo jako
mechanizm alokacji zasobów
c.d.
Oszczędność na kosztach transakcyjnych
– przedsiębiorstwo jako tańsza forma
(metoda) organizacji gospodarki:
tworzenie cen, umowy w transakcjach
rynkowych, koszty długookresowych
powiązań kooperacyjnych (niepewność),
różne traktowanie przez rząd transakcji
zawieranych na rynku i działań wewnątrz
przedsiębiorstw
Teoria kosztów transakcyjnych (Nowa
Szkoła (Ekonomia) Instytucjonalna O.
Wiliamson, A. A. Alchian, H. Demsetz).
27
Teoria kosztów transakcyjnych
Produkować czy kupować? – oszczędność
sumy kosztów transakcyjnych i
produkcyjnych
Wielkość i struktura wewnętrzna firmy
kształtują się na poziomie, na którym koszty
internalizacji dodatkowej transakcji = koszt
zorganizowania tej transakcji przez rynek
Specyficzne koszty internalizacji: koszty
wewnętrznej koordynacji działań w firmie,
koszty błędów decyzyjnych, koszty
zastosowania dodatkowych czynników
produkcji
28
Teoria kosztów transakcyjnych
c.d.
Inne motywy: organizacja
(skuteczność) zarządzania, pozycja
monopolistyczna firmy
Które rodzaje transakcji są efektywniej
organizowane przez rynki, a które przez
przedsiębiorstwa?
Produkcja zespołowa: (nie można wycenić
efektów nakładów indywidualnych), rynek
płaci za produkt (efekt pracy zespołowej),
brak zainteresowania zwiększaniem
wydajności indywidualnej, konieczność
kontroli (menedżerowie), motywowania,....,
kontrakty indywidualne negocjowane
29
Teoria kosztów transakcyjnych
c.d.
Charakter majątku produkcyjnego
tworzy lepsze warunki alokacji niż rynek
(Wiliamson), gdy wartość tego majątku w
zastosowaniu alternatywnym lub u innych
użytkowników jest znacznie niższa
Przy powtarzalności transakcji opłacalne jest
zorganizowanie produkcji i wykorzystanie
wyrobu w jednym przedsiębiorstwie
Występują także inne motywy wyjaśniane
przez inne teorie i podejścia
30
Przedsiębiorstwo w świetle teorii
agencji
Relacja
pryncypał – agent
właściciele – menedżerow
ie
menedżerowie - pracownicy
Kontrakt
Niepewność
Asymetria
informacji
Interes własny
Źródło: opracowanie własne
31
Rodzaje kontraktów według
teorii agencji
Kontrakt oparty na wyniku:
wynagrodzenie agenta zależy
wyników przedsiębiorstwa,
maksymalizacja wyniku lub określanie
z góry jego poziomu, np. akord,
umowa o dzieło
Kontrakt oparty na
zachowaniu:
wynagrodzenie agenta
z góry ustalone i niezależne od
wyników np. czasowa forma płac
32
Wnioski wynikające z teorii
agencji
Jeśli kontrakt między P a A oparty jest na
wyniku, to istnieje wysokie
prawdopodobieństwo, że A będzie zachowywał
się zgodnie z interesem P
Jeśli P posiada informacje umożliwiające
weryfikację zachowania A, to istnieje wysokie
prawdopodobieństwo, że A będzie zachowywał
się zgodnie z interesem P
Zawieranie kontraktów opartych na
zachowaniu wymaga rozbudowy systemów
informacyjnych, kontrakty oparte na wyniku
nie wymagają rozbudowy systemów
informacyjnych
33
Wnioski wynikające z teorii agencji
c.d.
Niepewność osiągnięcia wyniku skłania do
zawierania kontraktu opartego na zachowaniu
Niechęć A do ryzyka skłania go do zawierania
kontraktów opartych na zachowaniu
Niechęć P do ryzyka skłania go do preferowania
kontraktów opartych na zachowaniu
Potencjalny lub realny konflikt celów A i P
skłania do oparcia kontraktu na wyniku, a nie
zachowaniu A
34
Wnioski wynikające z teorii agencji
c.d.
Możliwość zaprogramowania zadania
zwiększa prawdopodobieństwo wyboru
kontraktu opartego na zachowaniu
Możliwość pomiaru wyniku ułatwia
zawarcie kontraktu opartego na wyniku
Dłuższy czas trwania kontraktu skłania
do zawierania kontraktu opartego na
zachowaniu, a nie na wyniku
35
Teoria zasobowa
przedsiębiorstwa
Zasoby
Umiejętności
Kompetencje
Kluczowe kompetencje
Źródło: „Podstawy nauki o przedsiębiorstwie” pod red.
J. Lichtarskiego, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 2003,
s.39
36
Cechy zasobów i umiejętności
stanowiących o przewadze
strategicznej
rzadkość
komplementarność
możliwość
imitacji
substytucyjność
zdolność
do zmian
trwałość
ograniczoność
w nabywaniu
Z i U = czynniki
sukcesu w branży
Źródło: opracowanie własne
37
Rozwój wiedzy o zarządzaniu
przedsiębiorstwem
Okres
przednaukowy
Szkoła
zachowań
Podejście systemowe
w teorii zarządzania
Okres
klasyczny
Szkoła
matematyczna
Obecna faza rozwoju
wiedzy
o przedsiębiorstwie
Źródło: opracowanie
własne
38
Koniec
Dziękuję za uwagę