Nadwaga i otyłość - nie tylko problem wyglądu

definicja

Zespół metaboliczny (ZM) jest zbiorem

wzajemnie powiązanych czynników

zwiększających istotnie ryzyko rozwoju

miażdżycy i cukrzycy typu 2 oraz ich

powikłań naczyniowych (Wyrzykowski).

badania

Liczba pacjentów z zespołem

metabolicznym wzrasta wraz z

wiekiem.

W Polsce według badań Pol-Monica

zespół metaboliczny stwierdza się

wśród 20,6% mężczyzn i 17,4%

kobiet w populacji w wieku 20–74

lat.

badania

Badania NATPOL PLUS przeprowadzone

w 2002 roku w Gdańsku wykazały, że

zespół metaboliczny według kryteriów

IDF - Międzynarodowego Towarzystwa

Diabetologicznego (International

Diabetes Federation) można

rozpoznać u 26,2%

(8 mln) Polaków.

ryzyko

Zespół metaboliczny (nawet bez

współistniejącej cukrzycy typu 2) w

znacznym stopniu zwiększa ryzyko

wystąpienia choroby niedokrwiennej

serca. Czynnik ryzyka wzrasta

półtorakrotnie w stosunku do ryzyka

osób bez zespołu metabolicznego.

Ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-

naczyniowych w naszym społeczeństwie

wzrasta o 3,1% u mężczyzn oraz 5,7%

wraz z każdym kilogramem masy ciała.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

Zespół metaboliczny (nawet bez

współistniejącej cukrzycy typu 2) w

znacznym stopniu zwiększa ryzyko

wystąpienia choroby niedokrwiennej

serca. Czynnik ryzyka wzrasta

półtorakrotnie w stosunku do ryzyka osób

bez zespołu metabolicznego. Ryzyko

zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych

w naszym społeczeństwie wzrasta o 3,1%

u mężczyzn oraz 5,7% wraz z każdym

kilogramem masy ciała.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

Wspólną cechą zespołu metabolicznego jest

otyłość, szczególnie centralna, ponieważ 3-

krotnie zwiększa ryzyko wystąpienia

insulinooporności.

Istotne znaczenie odgrywa nie ogólna zawartość

tłuszczu w organizmie, ale jego ilość w

trzewnej i ektopowej tkance tłuszczowej.

Rozwijająca się otyłość brzuszna może

prowadzić do: nieprawidłowego metabolizmu

glukozy, podwyższonego ciśnienia tętniczego,

oporności na insulinę i zaburzeń lipidowych.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

W roku 1998 Światowa Organizacja

Zdrowia - WHO (World Health

Organization) określiła zespól

metaboliczny jako kompleks zaburzeń

gospodarki węglowodanowej i/lub

insulinooporności razem z

towarzyszącymi im: otyłością, która jest

oceniania na podstawie wskaźnika masy

ciała – BMI oraz stosunku obwodu talii do

obwodu bioder – WHR.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

Rozpoznanie zespołu metabolicznego

wymaga stwierdzenia nietolerancji

glukozy, hiperglikemii na czczo, cukrzycy

i/lub oporności na insulinę i dodatkowo

co najmniej dwóch z czterech

wymienionych w tabeli nieprawidłowości.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

W roku 2001 eksperci amerykańscy

opublikowali raport NCEP-ATP III, w

którym określili zespół metaboliczny jako

zbiór lipidowych i pozalipidowych

czynników ryzyka o podłożu

metabolicznym. Przyjęli, że zespół

metaboliczny można rozpoznać, gdy

jednocześnie występują przynajmniej trzy

z jego pięciu składowych elementów15

przy zachowaniu podstawowej składowej

- glikemii na czczo ≥ 110 mg/dl.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

W 2005 roku kryteria NCEP-ATP III zostały

zmodyfikowane przez Amerykańskie

Towarzystwo Kardiologiczne wraz z

Narodowym Instytutem Kardiologii,

Pulmonologii i Hematologii przyjęto, że

osoby przyjmujące leki z powodu

dyslipidemii, nadciśnienia tętniczego,

hiperglikemii należy włączyć do grupy

pacjentów z zespołem metabolicznym16.

Rozpoznanie zespołu metabolicznego

wymaga stwierdzenia występowania co

najmniej trzech z pięciu nieprawidłowości

wymienionych w tabeli.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

Najważniejszymi czynnikami etologicznymi

zespołu metabolicznego są: predyspozycja

genetyczna oraz niewłaściwy styl życia

polegający na wysokokalorycznej i

aterogennej diecie oraz małej aktywności

fizycznej. Centralnym ogniwem zespołu

metabolicznego jest otyłość brzuszna i

oporność na działanie insuliny.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

Prewencja i terapia zespołu metabolicznego

wymagają radykalnej modyfikacji stylu

życia, polegającej na zwiększeniu

aktywności fizycznej i zmianie diety, czyli

ograniczeniu podaży kalorii, tłuszczów i

węglowodanów, co spowoduje redukcję

masy ciała. Otyłość brzuszna koreluje

dodatnio ze składowymi zespołu

metabolicznego, natomiast zmniejszenie

masy ciała odpowiedni je koryguje.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

Zmiana struktury diety polega na zmniejszeniu

jej wartości energetycznej o 500 do 1000 kcal

na dobę oraz zwiększeniu zużycia energii

poprzez indywidualny trening fizyczny

uwzględniający wiek, płeć, masę ciała, stan

zdrowia oraz wydolność fizyczną pacjenta.

Zakłada się, że te skojarzone działania

powinny redukować masę ciała o 0,5 do 1 kg

na tydzień. Zaleca się zmniejszenie masy

ciała o 7 do 10% w czasie od 6 miesięcy do

roku.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

Zmniejszenie masy ciała prowadzi do istotnych

korzyści klinicznych, takich jak obniżenie ciśnienia

tętniczego krwi, poprawy profilu lipidowego, kontroli

glikemii oraz zmniejszenia skłonności do zakrzepicy.

Modyfikacja diety ma na celu zapobiec i leczyć otyłość

oraz insulinooporność. Zmiany w diecie powinny

polegać na obniżeniu podaży kalorii, tłuszczów

nasyconych, cholesterolu i węglowodanów w celu

obniżenia dodatniego bilansu energetycznego -

efekt nadmiernej podaży tłuszczów i węglowodanów.

Całkowite spożycie tłuszczu powinno pokrywać 25-

30% zapotrzebowania energetycznego organizmu z

zachowaniem zasady, że tłuszcze nasycone winny

dostarczać < 7% kalorii.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

Ograniczenie spożycia prostych

węglowodanów: cukru i glukozy, powinno

korelować ze zwiększoną podażą

węglowodanów złożonych w postaci

produktów skrobiowych: chleb razowy, kasze,

ryż, fasola pokrywających 50-60% wydatków

energetycznych oraz zwiększeniu spożycia

owoców, warzyw i ryb. Produkty skrobiowe

oraz owoce i warzywa zawierają błonnik

pokarmowy (włókna roślinne) – niezbędnym

składnikiem zalecanych obecnie diet.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

Mechanizm działania kwasów omega-3:

zmniejszają podatność na komorowe zaburzenia

rytmu poprzez wpływ na błonowe kanały

jonowe i stabilizację elektryczną środowiska

mięśnia serca; poprawiają funkcję komórek

śródbłonka naczyniowego, zwiększając

dostępność tlenku azotu, co ma pośredni wpływ

na obniżenie ciśnienia krwi; hamują agregację

płytek krwi i zmniejszają lepkość osocza,

redukując ryzyko zakrzepicy; zmniejszają

wydzielanie cytokin prozapalnych przez

monocyty i makrofagi. Oddziałują na profil

lipidowy hamując syntezę trójglicerydów i

lipoprotein VLDL w wątrobie i w efekcie

obniżając poziom trójglicerydów.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

Terapia farmakologiczna powinna zapobiegać

powstaniu zespołu metabolicznego i

niwelować zaburzenia towarzyszące już

rozwiniętym zmianom patologicznym.

Poszczególne składowe ZM wyznaczają

kierunki postępowania farmakologicznego

polegającego na zastosowaniu leków:

- hipotensyjnych,

- hipolipemizujących,

- zmniejszających insulinooporność,

- poprawiających regulację glikemii,

- redukujących masę ciała.

charakterystyka jednostki

chorobowej i zasady leczenia

U chorych z ZM dąży się do osiągnięcia wartości

ciśnienia tętniczego, która uważana jest obecnie

za kryterium wyrównania cukrzycy według

American Diabetes Association (ADA), czyli

poniżej 130/80 mm Hg.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Pojęcie aktywności fizycznej jest zamiennie

używane z aktywnością ruchową. Według

Caspersena i wsp. (1985) aktywnością

fizyczną można nazwać każdą pracę

wykonywaną przez mięśnie szkieletowe, która

prowadzi do wydatku energetycznego

powyżej poziomu spoczynkowego lub powyżej

poziomu potrzebnego do podtrzymania życia,

lub inaczej obciążenie fizyczne, któremu

poddawana jest osoba podczas codziennej

pracy, w czasie wolnym lub też łącznie.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Zindywidualizowany trening fizyczny

pozwala zwiększyć wydatek

energetyczny oraz podstawową

przemianę materii, zahamować apetyt

(szczególnie u osób otyłych oraz

mężczyzn podczas powolnego wysiłku

fizycznego) i odkładanie się tłuszczu

wisceralnego i zwiększyć stosunek masy

beztłuszczowej do tłuszczowej.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Podjęcie przez osobę cierpiącą na zespół

metaboliczny regularnego treningu fizycznego

czy zwiększonej aktywności fizycznej, z uwagi

na złożoność tego zaburzenia wymaga

konsultacji z lekarzem, który wykluczy

ewentualne przeciwwskazania do wysiłku

fizycznego pacjenta (np. niekontrolowane

farmakologicznie nadciśnienie tętnicze krwi)

oraz określi jego możliwości wysiłkowe, na

przykład poprzez wykonanie próby wysiłkowej.

Przy planowaniu treningu fizycznego

uwzględnia się składowe: częstotliwość

treningu, czas jego trwania, intensywność

wysiłku oraz rodzaj aktywności.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Umiarkowany wysiłek charakteryzuje się
intensywnością 50-70% maksymalnego
(docelowego) tętna treningowego (target
heart rate) lub marsz z prędkością 4,8 km/h.
Dla pacjenta łatwym sposobem na określenie
poziomu intensywności wysiłku jest
umiejętność prowadzenia podczas
wykonywanych ćwiczeń rozmowy (tak zwana
zasada walk and talk), gdy jest to możliwe
wtedy wykonywany wysiłek zalicza się do
umiarkowanego.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Korzystny potreningowy wzrost wrażliwości

insulinowej jest obserwowany po ćwiczeniach
wytrzymałościowych oraz oporowych i
szybkościowych, co pozwala u osób z cukrzycą
zredukować dawkę leków poprawiających
tolerancję glukozy lub obniżyć ilość
podawanych jednostek insuliny. Dodatkowymi
środkami ostrożności podejmowanymi u osób z
cukrzycą typu 2 przy wykonywaniu wysiłków
fizycznych są:

- Pielęgnacja stóp poprzez dobór prawidłowego

obuwia wygodnego i zabezpieczającego stopy
przed uszkodzeniami, unikanie ciasnych i
wykonanych z nieprzewiewnych materiałów
skarpet.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

- Konieczność nawadniania organizmu podczas

wysiłku.

- Wykonywanie wysiłków o intensywności

nieprzekraczającej 60-80% maksymalnej
częstotliwości skurczów serca dla danego
wieku, ponieważ przy wysiłkach bliskich
wartości maksymalnych dochodzi do
zwiększonego wydzielania hormonów o
działaniu przeciwnym do insuliny, co może
wywołać u cukrzyka przedłużoną
hiperglikemię.

- Nie podejmowanie wysiłku fizycznego przez

osoby z niewyrównaną glikemią.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

- Nie podejmowanie wysiłku przy znacznej

hiperglikemii, gdy stężenie glukozy
przekracza 300 mg/dl bądź w przypadku
stężenia 250 mg/dl, któremu towarzyszy
ketonuria.

- Przygotowanie pacjenta prowadzącego

dotychczas siedzący tryb życia do wysiłku
fizycznego.

- Zabezpieczenie pacjenta w bransoletkę lub

identyfikator zawierający informację o jego
chorobie oraz porcję łatwo przyswajalnych
węglowodanów.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Aktywność fizyczna dostosowana do

indywidualnych możliwości pacjenta jest
składową niefarmakologicznego leczenia
nadciśnienia tętniczego u chorych z ZM.
Regularny wysiłek w zależności od wieku
pacjenta oraz chorób współistniejących
powinien mieć małe lub umiarkowane
natężenie. Wskazana jest aktywność ruchowa
o charakterze dynamicznym, oparta na
przemianach tlenowych: spacery, pływanie,
jazda na rowerze. Nie zalecane są ćwiczenia o
charakterze statycznym, ćwiczenia
izometryczne, które zwiększają opór
obwodowy i mogą mieć niekorzystny wpływ
na organizm.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Zalecanymi środkami ostrożności u osób z

nadciśnieniem tętniczym jest:

- Podejmowanie wysiłków o umiarkowanej

intensywności od 40-60% możliwości
wysiłkowych organizmu. Zwiększenie
intensywności ćwiczeń fizycznych nie daje
większych efektów hipotensyjnych, a nasila
częstość powikłań sercowo-naczyniowych i
przyspiesza zmiany przeciążeniowe organizmu.

- Nie stosowanie podczas gry zasad

współzawodnictwa, ponieważ wprowadzane są
wtedy elementy szybkich startów i gwałtownych
hamowań. Zaangażowanie w te czynności dużych
grup mięśniowych powoduje wzrost ciśnienia
krwi.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

- Wykonywanie ćwiczeń w terenie o miękkim

podłożu.

- Unikanie uprawiania dyscyplin związanych z

wyziębieniem organizmu, ponieważ może
dojść do skurczu naczyń np. mózgowych lub
wieńcowych a w następstwie do groźnych
powikłań.

- Unikanie gwałtownego rozpoczynania ćwiczeń

fizycznych.

- Kontrolowanie ciśnienia tętniczego w czasie

ćwiczeń.

- Nie stosowanie krótkotrwałych wysiłków o

dużej intensywności.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

- Przeprowadzenie przed rozpoczęciem

treningu próby wysiłkowej, w celu określenia
zachowania się ciśnienia podczas wysiłku
wydolności organizmu oraz wykluczenia
zmian niedokrwiennych czy groźnych
zaburzeń rytmu.

- Nie prowadzenie wysiłku fizycznego

bezpośrednio po posiłku

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Ćwiczenia należy bezwzględnie przerwać, gdy

pojawi się którykolwiek z objawów: ból w
klatce piersiowej, znaczna duszność,
omdlenie, zawroty głowy, nudności,
wymioty, utrzymujące się zblednięcie,
mroczki przed oczami, zaburzenia
równowagi (zataczanie się), pobudzenie
psychoruchowe (nadmierna nerwowość),
nadmierne zaczerwienienie skóry.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Najpopularniejszą i najdostępniejszą formą

aktywności fizycznej zalecaną dla osób z ZM
jest trening marszowy, polecany osobom
lubiącym maszerować i nie mającym
przeciwwskazań do tego rodzaju wysiłku
(zaawansowanych zmian zwyrodnieniowo-
wytwórczych w obrębie kończyn dolnych
oraz kręgosłupa i bólu uniemożliwiającego
podjęcie tego rodzaju aktywności fizycznej).

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Jazda na rowerze jako trening aerobowy zalecana jest

zarówno w środowisku naturalnym lub w domu w
formie stacjonarnej oraz jako modyfikacja w formie
spinningu. Ten wydolnościowy trening odbywający
się pod nadzorem instruktora nie wymaga
specjalnych umiejętności ruchowych i jest dostępny
niezależnie od pory roku. Rower, na którym
odbywają się ćwiczenia można odpowiednio
dopasować. Istnieje możliwość regulacji wysokości
siodełka w pionie oraz w poziomie, a także pionowej
regulacji kierownicy. Dla osób po urazach
kręgosłupa bądź różnego rodzaju skrzywieniach
(skolioza, lordoza, kyfoza) siodełko można ustawić
blisko kierownicy: wtedy kierownicę podnosi się jak
najwyżej, po to by zachować pionową pozycję.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Rytmiczna jazda na rowerze podczas muzyki

rozpoczyna się rozgrzewką a kończy
strechingiem, zarówno część wstępną,
właściwą jak i końcową prowadzi
wykwalifikowany instruktor, który wybiera
tresę. Teren płaski - ćwiczący pedałują z
częstotliwością 80-110 obrotów na minutę
oraz górzysty z częstotliwością 60-80
obrotów na minutę. Dzięki spinningowi
następuje poprawa wydolności krążenia,
ogólnej kondycji i wydolności organizmu oraz
wzmocniony zostaje układ kostny.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Rytmiczna jazda na rowerze podczas muzyki

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Nową formą aktywności fizycznej w wodzie jest

hydrospinnig – połączenie treningu w wodzie
oraz jazdy na rowerze - który jest formą
zajęć o charakterze wytrzymałościowym. Do
dna płytkiego baseny przytwierdzone są
specjalnie skonstruowane dla potrzeb tego
sportu rowery stacjonarne. Na sesji
treningowej prowadzonej przez
wykwalifikowanego instruktora intensywność
ćwiczeń zostaje dobrana do potrzeb i
kondycji danej osoby. Podczas sesji jadąc w
takt rytmicznej i dynamicznej muzyki można
spalić od 600-1200 kalorii.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Kolejną formą treningu w wodzie jest aqua

step, czyli aerobic w wodzie z
wykorzystaniem małych platform
umieszczonych na dnie basenu. Jest on
przeznaczony dla osób o słabszej koordynacji
ruchowej, którym odpowiada spokojne
tempo muzyki. Trening jest bardzo
urozmaicony, a aqua step można uprawiać
przez cały rok. Na platformie wykonuje się
pojedyncze kroki i układy choreograficzne, a
wchodzenie i schodzenie ze stopnia to
doskonały trening wydolnościowy.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Inną formą treningu z wykorzystaniem środowiska

wodnego jest aqua body pump, gdzie charakter
treningu jest siłowo-wytrzymałościowy z
wykorzystaniem specjalnych sztang lub ciężarków
w rytm dynamicznej muzyki. Jest to trening
obejmujący wszystkie partie ciała, intensywny, ze
względu na dużą ilość powtórzeń danego
ćwiczenia oraz stosowanie przyborów. Do ćwiczeń
wykorzystywane są ciężarki lub sztangi o
zróżnicowanym ciężarze w zależności od
wzmacnianej grupy mięśniowej. Choreografia
wykorzystywana w danej sesji treningowej ma na
celu określenie ilości powtórzeń, zakresu ruchu i
intensywności

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Oceny intensywności wysiłku fizycznego

bezpośrednio dokonać można poprzez
określenie progu wentylacyjnego, odsetka
maksymalnego poboru tlenu, czyli VO2max, lub
progu mleczanowego. Najczęściej stosowaną
metodą w praktyce jest wyznaczanie
intensywności ćwiczeń za pomocą częstości
tętna (heart rate – HR). W celu wyznaczenia
maksymalnej częstości skurczów serca stosuje
się wzór:

HRmax = 220 – wiek

60-70% HRmax to tak zwane tętno treningowe.

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

HRR = HRpeak - HRrest

W celu wyznaczenia intensywności ćwiczeń

wykorzystuje się 49-70% HRR, samo tętno
treningowe wyznacza się ze wzoru:

40-70% x [HRpeak – HRreast] + HRreast

HRmax – tętno maksymalne
HRR – rezerwa tętna
HRpeak – maksymalne tętno osiągnięte podczas

próby wysiłkowej

HRrest – tętno spoczynkowe

Aktywność fizyczna – terapia

niefarmakologiczna

Przy braku przeciwwskazań intensywność

wysiłku można określić w myśl zasady
„walk and talk”.
Dopuszczalna częstość tętna powinna być
obliczana według wzoru:

tętno podstawowe + 0,75 (tętno max –

podstawowe)

U pacjentów z cukrzycą w czasie wysiłku

fizycznego tętno nie powinno przekraczać
140 uderzeń na minutę, a ciśnienie krwi
nie powinno się wzrosnąć więcej niż do
poziomu

180/95 mmHg.

podsumowanie

Systematyczny wysiłek fizyczny o odpowiednim

wydatku energetycznym i czasie trwania
zapobiega występowaniu zespołu
metabolicznego i niesie ze sobą następujące
korzyści:

- przyczynienie się do redukcji masy ciała,
- zmniejszenie ryzyko wystąpienia efektu jo-jo,
- zwiększa podstawową przemianę materii,
- poprawia profil lipidowy krwi,
- polepsza wrażliwości tkanek na działanie

insuliny,

- reguluje/obniża ciśnienie tętnicze krwi,
- zwiększa wydolność organizmu.

podsumowanie

Osoby szczupłe szczególnie narażone są na

zjawisko zjawisko otyłości metabolicznej
spowodowane przekonaniem, że mogą one jeść
wszystko na co mają ochotę w nieograniczonych
ilościach. Nie kontrolują więc ilości spożywanego
tłuszczu i cukrów prostych, bo skoro nie tyją, to
wszystko jest w porządku. Stronią również od
wysiłku fizycznego, z jednej strony dlatego, że
nie muszą ćwiczyć żeby schudnąć, z drugiej
zwiększona męczliwość skutecznie odstrasza je
od sportu.

podsumowanie

Organizm wielu takich szczupłych – otyłych osób

jest niejednokrotnie w gorszym stanie niż tych z
faktyczną nadwagą, dlatego należy regularnie
wykonywać badania biochemiczne określające
poziom cholesterolu i trójglicerydów we krwi,
mierzyć ciśnienie tętnicze krwi oraz zawartość
tłuszczu w organizmie. Jeśli fałd skóry na
brzuchu złapany pomiędzy palce wskazujące, a
kciuki jest grubszy niż dwa centymetry, warto
pomyśleć o zmianie diety.

Document Outline