Podstawy

Podstawy

endokrynologii

endokrynologii

Wymiana informacji między

Wymiana informacji między

komórkami organizmu

komórkami organizmu

wielokomórkowego

wielokomórkowego

endokrynologia

neurologia

immunologia

Typy przekazywania

Typy przekazywania

informacji

informacji

za pośrednictwem

za pośrednictwem

hormonów

hormonów

endokrynia

parakrynia

autokrynia

Hormony

mogą

wywierać

swój

efekt

dopiero

po

związaniu się z odpowiednim
receptorem

H

H

H

H

H

H

sygnał

wewnątrzkomórkowy

R

2

R

2

R

3

R

1

brak efektu

brak efektu

Podstawowe cechy reakcji

Podstawowe cechy reakcji

wiązania hormonu przez

wiązania hormonu przez

receptor

receptor

•

swoistość

•

odwracalność

•

wysycalność

•

odpowiedź biologiczna

HR

R

H





HR

R

H





Stężenie wolnego hormonu [H]

Powinowactwo (1/Kd)

Pojemność receptorów ([HR] + [R])

R

e

ce

p

to

r

zw

ią

za

n

y

z

h

o

rm

o

n

e

m

[

H

R

]

≈

≈

[HR] = [H][R]

[HR] = [H][R]

Kd

Kd

1

1

Odpowiedź

Odpowiedź

biologiczna

biologiczna

Podział hormonów ze

Podział hormonów ze

względu na budowę

względu na budowę

chemiczną

chemiczną

Peptydy i białka

Steroidy

Aminy

Eikozanoidy

Glikoproteiny

Polipeptydy

folikulotropina

lutropina

tyreotropina

hormon wzrostu

prolaktyna

glukagon

erytropoetyna

somatostatyna

aldosteron

kortyzol

estradiol

testosteron

witamina D

adrenalina

noradrenalina

tyroksyna

trijodotyronina

prostaglandyny

prostacykliny

leukotrieny

tromboksany

Tempo uwalniania

Tempo uwalniania

hormonów

hormonów

•

konstytucyjne

– zależne od tempa

syntezy

(np. hormony steroidowe, hPL,

hCG)

•

regulowane

– w odpowiedzi na

konkretny,

mniej

lub

bardziej

specyficzny bodziec - poprzez wzrost
wewnątrzkomórkowego stężenia Ca

2+

Większość efektów działania hormonów

Większość efektów działania hormonów

na tkanki docelowe jest wywieranych

na tkanki docelowe jest wywieranych

poprzez:

poprzez:

a)

zmiany transportu błonowego
konkretnych jonów lub
metabolitów,

b)

zmiany aktywności enzymów,

c)

zmiany ilości specyficznego mRNA
w komórce.

Rola białek wiążących w

Rola białek wiążących w

osoczu

osoczu

•

stabilizacja stężeń hormonów poprzez
wydłużenie ich okresów półtrwania w
krążeniu

•

równomierny dostęp tkanek
obwodowych do hormonu

tkanki obwodowe

tkanki obwodowe

Podwzgórze i

Podwzgórze i

przysadka

przysadka

Czynność hormonalna

Czynność hormonalna

i jej zaburzenia

i jej zaburzenia

jądro nadwzrokowe
lub przykomorowe

przysadkowe
naczynia
wrotne

skrzyżowanie

nerwów

wzrokowych

wyniosłość

pośrodkowa

przedni płat

przysadki

Hormony przedniego płata

Hormony przedniego płata

przysadki

przysadki

•

Hormon wzrostu (GH)

– działanie

anaboliczne, pobudza do wzrostu,
działa głównie poprzez IGF-I
syntetyzowany m.in. w wątrobie

•

Prolaktyna (PRL)

– hormon o

pokrewnej budowie; główną funkcją u
dorosłego człowieka (kobiety) jest
powodowanie laktacji

Hormony przedniego płata

Hormony przedniego płata

przysadki c.d.

przysadki c.d.

•

ACTH - hormon kortykotropowy

– pobudza

czynność kory nadnerczy, przede wszystkim
wydzielanie glikokortykosteroidów i
androgenów

•

TSH – hormon tyreotropowy

– pobudza

czynność komórek pęcherzykowych tarczycy i
wydzielanie hormonów tarczycy

•

LH (hormon luteinizujący) i FSH (hormon
folikulotropowy)

są określane łącznym mianem

gonadotropin, gdyż regulują czynność gonad

Budowa hormonów przedniego płata

Budowa hormonów przedniego płata

przysadki

przysadki

masa cząsteczkowa

liczba aminokwasów

ACTH i inne pochodne POMC

ACTH

4500

39

-lipotropina

11200

91

-endorfina

4000

31

Glikoproteiny

LH

29000

podjednostka  - 89,  - 115

FSH

29000

podjednostka  - 89,  - 115

TSH

28000

podjednostka  - 89,  - 112

Somatomammotropiny

GH

21500

191

PRL

22000

198

masa cząsteczkowa

liczba aminokwasów

ACTH i inne pochodne POMC

ACTH

4500

39

-lipotropina

11200

91

-endorfina

4000

31

Glikoproteiny

LH

29000

podjednostka  - 89,  - 115

FSH

29000

podjednostka  - 89,  - 115

TSH

28000

podjednostka  - 89,  - 112

Somatomammotropiny

GH

21500

191

PRL

22000

198

jądro nadwzrokowe
lub przykomorowe

przysadkowe
naczynia
wrotne

skrzyżowanie

nerwów

wzrokowych

wyniosłość

pośrodkowa

przedni płat

przysadki

Czynność hormonów podwzgórzowych

Czynność hormonów podwzgórzowych

Czynność

Hormon
uwalniający
tyreotropinę - TRH
(tyreoliberyna)

pobudza wydzielanie tyreotropiny (TSH) i prolaktyny; ten
drugi efekt choć łatwy do zaobserwowania w warunkach testu
dynamicznego bądź stanów patologii (niedoczynność
tarczycy), nie ma istotnego znaczenia w warunkach
fizjologicznych

Hormon
uwalniający
gonadotropiny -
GnRH
(gonadoliberyna)

pobudza wydzielanie zarówno FSH, jak i LH; mimo iż
postulowano istnienie odrębnego hormonu uwalniającego
FSH, obecnie akceptowany jest pogląd, iż istnieje tylko jeden
hormon uwalniający gonadotropiny

Hormon hamujący
uwalnianie
hormonu wzrostu
(somatostatyna)

hamuje wydzielanie hormonu wzrostu oraz TSH, choć
fizjologiczne znaczenie tego drugiego efektu nie jest jasne

Czynność

Hormon
uwalniający
tyreotropinę - TRH
(tyreoliberyna)

pobudza wydzielanie tyreotropiny (TSH) i prolaktyny; ten
drugi efekt choć łatwy do zaobserwowania w warunkach testu
dynamicznego bądź stanów patologii (niedoczynność
tarczycy), nie ma istotnego znaczenia w warunkach
fizjologicznych

Hormon
uwalniający
gonadotropiny -
GnRH
(gonadoliberyna)

pobudza wydzielanie zarówno FSH, jak i LH; mimo iż
postulowano istnienie odrębnego hormonu uwalniającego
FSH, obecnie akceptowany jest pogląd, iż istnieje tylko jeden
hormon uwalniający gonadotropiny

Hormon hamujący
uwalnianie
hormonu wzrostu
(somatostatyna)

hamuje wydzielanie hormonu wzrostu oraz TSH, choć
fizjologiczne znaczenie tego drugiego efektu nie jest jasne

Czynność hormonów podwzgórzowych

Czynność hormonów podwzgórzowych

Czynność

Hormon

uwalniający

hormon wzrostu - GRH
(somatoliberyna)

pobudza wydzielanie hormonu wzrostu

Hormon

uwalniający

kortykotropinę - CRH
(kortykoliberyna)

pobudza wydzielanie ACTH i hormonu ß-lipotropowego

Hormon

hamujący

wydzielanie prolaktyny -
PIH
(prolaktynostatyna)

główny i prawdopodobnie jedyny fizjologicznie istotny
czynnik hamujący uwalnianie prolaktyny; działanie
hamujące na wydzielanie prolaktyny wywierają też inni
agoniści receptora dopaminowego D

2

Czynność

Hormon

uwalniający

hormon wzrostu - GRH
(somatoliberyna)

pobudza wydzielanie hormonu wzrostu

Hormon

uwalniający

kortykotropinę - CRH
(kortykoliberyna)

pobudza wydzielanie ACTH i hormonu ß-lipotropowego

Hormon

hamujący

wydzielanie prolaktyny -
PIH
(prolaktynostatyna)

główny i prawdopodobnie jedyny fizjologicznie istotny
czynnik hamujący uwalnianie prolaktyny; działanie
hamujące na wydzielanie prolaktyny wywierają też inni
agoniści receptora dopaminowego D

2

DŁUGA PĘTLA
SPRZĘŻENIA
ZWROTNEGO

Hormony wydzielane przez

Hormony wydzielane przez

tylny płat przysadki

tylny płat przysadki

•

Wazopresyna – hormon
antydiuretyczny (ADH)

– powoduje:

– skurcz mięśni gładkich naczyń (wzrost

ciśnienia krwi)

– zwrotne wchłanianie wody z moczu

pierwotnego w cewkach dalszych i
kanalikach zbiorczych, a w efekcie
zagęszczanie moczu

– uczucie pragnienia

Hormony wydzielane przez

Hormony wydzielane przez

tylny płat przysadki – c.d.

tylny płat przysadki – c.d.

•

Oksytocyna

– powoduje:

skurcz mięśni gładkich głównie macicy
(co jest istotne w czasie akcji porodowej)
oraz

mięśni

przewodów

wyprowadzających

gruczołów

piersiowych (w odpowiedzi na drażnienie
brodawki – co powoduje wypływ mleka)

Stany chorobowe związane z

Stany chorobowe związane z

zaburzeniami działania

zaburzeniami działania

wazopresyny

wazopresyny

•

zespół nadmiernego wydzielania
wazopresyny – SIADH – prowadzi do
hipotonicznego przewodnienia
organizmu

•

moczówka prosta – prowadzi do
utraty wody i hipertonicznego
odwodnienia organizmu

ZESPÓŁ NADMIERNEGO

ZESPÓŁ NADMIERNEGO

WYDZIELANIA ADH

WYDZIELANIA ADH

(SIADH)

(SIADH)

Stężenie ADH jest nieproporcjonalnie

duże w stosunku do osmolalności

osocza

Stany związane z występowaniem

Stany związane z występowaniem

SIADH

SIADH

•

Nowotworowe choroby płuc (szczególnie rak
wywodzący się z nabłonka oskrzeli)

•

Nienowotworowe choroby płuc, np. gruźlica

•

Nowotwory złośliwe

•

Urazy i infekcje ośrodkowego układu
nerwowego

•

Leki pobudzające wydzielanie wazopresyny

•

Choroby endokrynne: niedoczynność
nadnerczy, ciężka niedoczynność tarczycy

SIADH – objawy kliniczne związane są z wtórną
do SIADH hiponatremią

[Na]=100 mmol/l – zagrożenie życia !!!



ból głowy



nudności,

wymioty



skurcze mięśni



senność



dezorientacja



drgawki



śpiączka



osmotyczna

demielinizacja



wklinowanie

(mózg, pień
mózgu)



śmierć

Moczówka prosta - rodzaje

Moczówka prosta - rodzaje

•

Centralna, przysadkowa –
spowodowana nieadekwatnym
wydzielaniem wazopresyny

•

Obwodowa, nerkowa – związana z
osłabieniem działania wazopresyny

MOCZÓWKA PROSTA

MOCZÓWKA PROSTA

– objawy kliniczne

– objawy kliniczne

WYDALANIE OGROMNYCH ILOŚCI

(3-30 Litrów/24h)

BARDZO ROZCIEŃCZONEGO MOCZU

osmolalność moczu < osmolalność
osocza

WZMOŻONE PRAGNIENIE

POLIDYPSJA

MOCZÓWKA PROSTA

MOCZÓWKA PROSTA

NEUROGENNA

nieadekwatne
wydzielanie ADH

NEFROGENNA

utrata przez nerki
zdolności do
reagowania na ADH

- przewl.ch.nerek
- Ca, K
- leki: np. sole litu
- glukoza,
mannitol

PIERWOTNA

WTÓRNA

Postępowanie diagnostyczne w

Postępowanie diagnostyczne w

chorobach podwzgórza i

chorobach podwzgórza i

przysadki

przysadki

•

ocena czynności hormonalnej

•

badania obrazowe okolicy siodła
tureckiego

– zdjęcie celowane
– tomografia komputerowa
– magnetyczny rezonans jądrowy

•

ocena okulistyczna

– badanie pola widzenia
– ocena tarczy nerwu wzrokowego

Ocena czynności hormonalnej

Ocena czynności hormonalnej

przysadki

przysadki

•

oznaczanie stężeń hormonów przysadki

•

oznaczanie stężeń hormonów
obwodowych gruczołów dokrewnych
(docelowych)

•

testy dynamiczne

Przyczyny niedoczynności przysadki

Przyczyny niedoczynności przysadki

mózgowej

mózgowej

•

ucisk (guz nowotworowy przysadki lub w

jej sąsiedztwie)

•

niedokrwienie (zespół Sheehana, zawał

krwotoczny)

•

uraz głowy

•

jatrogenne (zabieg neurochirurgiczny,

radioterapia)

•

naciek zapalny (sarkoidoza, gruźlica,

limfocytarne zapalenie przysadki)

•

idiopatyczna

Objawy niedoczynności

Objawy niedoczynności

przysadki

przysadki

•

LH i FSH – wtórna niedoczynność

gonad; niepłodność

•

GH – u dzieci zahamowanie/opóźnienie

wzrostu

•

ACTH – wtórna niedoczynność kory

nadnerczy; osłabienie, apatia, nudności,

brak apetytu

•

TSH – wtórna niedoczynność tarczycy

•

PRL – brak laktacji

Leczenie niedoczynności

Leczenie niedoczynności

przysadki

przysadki

Niedobór hormonu

przysadki

Substytucja

LH i FSH

hormony płciowe

GH

rhGH

ACTH

hydrokortyzon

TSH

tyroksyna

PRL

-

Przyczyny nadczynności

Przyczyny nadczynności

przysadki

przysadki

•

Guz przysadki (najczęściej gruczolak)

•

Guz nowotworowy ektopowo
wydzielający hormon podwzgórzowy
(np. CRH)

•

Nieprawidłowa czynność podwzgórza

•

Inne przyczyny hiperprolaktynemii:
(ciąża, leki, niewydolność nerek lub
wątroby, niedoczynność tarczycy)

Najczęstsze guzy przysadki

Najczęstsze guzy przysadki

•

Prolactinoma

•

Somatotropinoma (akromegalia)

•

Choroba Cushinga
(kortykotropinoma)

•

Guzy mieszane

•

Guzy niewydzielające

64-letni
mężczyzna
śpiączka
wklinowanie

GRUCZOLAK

PRZYSADKI

Podstawowe wskazania do

Podstawowe wskazania do

oznaczenia stężenia prolaktyny

oznaczenia stężenia prolaktyny

•

mlekotok

•

powiększenie siodła tureckiego

•

podejrzenie guza przysadki

•

hipogonadyzm hipogonadotropowy:

– amenorrhea
– cechy hipogonadyzmu lub niepłodność

u mężczyzny

Czynniki fizjologiczne

Czynniki fizjologiczne

pobudzające wydzielanie

pobudzające wydzielanie

prolaktyny

prolaktyny

•

ciąża

•

drażnienie brodawek sutkowych
(np. karmienie piersią)

•

wysiłek

•

hipoglikemia

•

sen

•

udar

•

podwyższone stężenie u
noworodków

Podejrzenie hiperprolaktynemii

Podejrzenie hiperprolaktynemii

(mlekotok lub objawy hipogonadyzmu przy prawidłowych

(mlekotok lub objawy hipogonadyzmu przy prawidłowych

lub niskich stężeniach gonadotropin)

lub niskich stężeniach gonadotropin)

Badanie podmiotowe:

Badanie podmiotowe:

- cykle miesięczne, przebyte ciąże

- cykle miesięczne, przebyte ciąże

- aktywność seksualna

- aktywność seksualna

- objawy niedoczynności tarczycy lub przysadki

- objawy niedoczynności tarczycy lub przysadki

- stosowane leki

- stosowane leki

Badania laboratoryjne:

Badania laboratoryjne:

- PRL, gonadotropiny, fT3, fT4, TSH, estradiol, testosteron

- PRL, gonadotropiny, fT3, fT4, TSH, estradiol, testosteron

- czynność nerek i wątroby

- czynność nerek i wątroby

- próba ciążowa (przy krótkim wywiadzie)

- próba ciążowa (przy krótkim wywiadzie)

Badania obrazowe przysadki

Badania obrazowe przysadki

Postępowanie z

Postępowanie z

prolactinoma

prolactinoma

•

leczenie farmakologiczne za pomocą
bromokryptyny (Bromergon, Polfa;
Parlodel, Sandoz). Skuteczna dawka
docelowa wynosi zwykle 2.5 - 10 mg /
dobę. Nowsze preparaty - Quinagolide,
Pergolide i in.

•

alternatywnie zabieg neurochirurgiczny

HIPERPROLAKTYNEMIA

HIPERPROLAKTYNEMIA

– przyczyny

– przyczyny

CZYNNIKI

FIZJOLOGICZNE:

CIĄŻA

LAKTACJA

WYSIŁEK FIZYCZNY

HIPOGLIKEMIA

SEN

FARMAKOLOGICZNE:

TRH, VIP

LEKI: ESTROGENY,

METOKLOPRAMID,

ANTAGONIŚCI

RECEPTORA

DOPAMINOWEGO

PATOLOGICZNE:

GUZY PRZYSADKI

USZKODZENIA PODWZGÓRZA LUB SZYPUŁY

NAŚWIETLANIE PROMIENIAMI RTG

NIEDOCZYNNOŚĆ TARCZYCY

GIGANTYZM

GIGANTYZM

AKROMEGALIA

AKROMEGALIA

1. Gruczolak przysadki

wydzielający GH

2. Ektopowe

wydzielanie GHRH
(rakowiak, wyspiak
trzustki)

Kontrola wydzielania GH

Akromegalia:

• za dużo GH

• za dużo IGF-I

12-LETNI CHŁOPIEC
I JEGO MATKA
DŁOŃ TEGO SAMEGO
PACJENTA

AKROMEGALIA

–

EWOLUCJA ZMIAN
W CIĄGU 20 LAT

prognatyzm i szerokie rozstawienie
zębów

Objawy akromegalii i odsetek

Objawy akromegalii i odsetek

pacjentów,

pacjentów,

u których występują

u których występują

Objawy wynikające z hipersekrecji GH:

przerost tkanek miękkich

zwiększona potliwość

uczucie zmęczenia

przyrost masy ciała

parestezje

bóle stawów

fotofobia

100 %

88 %

87 %

73 %

70 %

69 %

46 %

Objawy wynikające z hipersekrecji GH:

nadmierne owłosienie

wole

acanthosis nigricans

nadciśnienie tętnicze

kardiomegalia

kamica nerkowa

33 %

32 %

29 %

24 %

16 %

11 %

Objawy akromegalii i odsetek

Objawy akromegalii i odsetek

pacjentów,

pacjentów,

u których występują

u których występują

c.d.

c.d.

Objawy zaburzenia czynności innych gruczołów

dokrewnych:

hiperinsulinemia

nietolerancja glukozy

nieregularne lub nieobecne cykle miesięczne

obniżenie libido lub impotencja

niedoczynność tarczycy

mlekotok

ginekomastia

niedoczynność kory nadnerczy

70 %

50 %

60 %

46 %

13 %

13 %

8 %

4 %

Objawy miejscowe guza przysadki:

Powiększenie siodła

Ból głowy

Ubytki pola widzenia

90 %

65 %

20 %

Diagnostyka hormonalna

Diagnostyka hormonalna

akromegalii

akromegalii

•

oznaczenie stężenia hGH - bez
wartości

•

oznaczenie stężenia IGF-1

•

test hamowania glukozą

•

oznaczenie stężenia prolaktyny

Postępowanie w akromegalii

Postępowanie w akromegalii

•

leczenie podstawowe -
neurochirurgiczne

•

leczenie uzupełniające

– radioterapia
– farmakoterapia

•

bromokryptyna (do 20 mg/dobę)

•

oktreotyd (300-600 µg/dobę)