Wykład I - plan

• PODSTAWOWE POJĘCIA związane z

kształtowaniem

i

ochroną

środowiska:

– środowisko, środowisko człowieka,

środowisko geograficzne

– funkcjonowanie środowiska
– podstawy

teoretyczne

ochrony

i

kształtowania środowiska

Pojęcie „środowiska”

 “Środowisko” w sensie fizycznym

= otoczenie materialne

 “Środowisko”

w

sensie

biologicznym = ogół czynników
ekologicznych

(abiotycznych

–

środowisko fizyczne) i biotycznych,
mających bezpośrednie znaczenie dla
życia i rozwoju organizmu danego
gatunku lub jego populacji

Pojęcie „środowiska”



“Środowisko” w sensie geograficznym =
powłoka geograficzna, na którą składają się
skorupa ziemska, część atmosfery, wody,
pokrywa glebowa, szata roślinna i świat
zwierząt. Środowisko geograficzne stanowi nie
tylko przekształconą przyrodę, ale zawiera także
elementy antropogeniczne ( domy, drogi,
lotniska, itp.) Środowisko geograficzne tworzy
otoczenie fizyczne (nieorganiczne) i biotyczne
(organiczne), w którym żyje społeczeństwo
ludzkie.



“Środowisko” społeczne = warunki i zespół
czynników, powstający w wyniku społecznego
współżycia i współdziałania ludzi.

Otoczenie a środowisko

• “Środowiskiem” nazwiemy tylko

takie

otoczenia,

w

których

zachodzą

wzajemne

uwarunkowania rozwoju czegoś,
co jest otoczone i jego otoczenia.

Ochrona środowiska

• Ochrona środowiska nie jest

powstrzymywaniem

się

od

jakiejkolwiek

działalności

wprowadzającej

zmiany

w

środowisku.

• Ochrona środowiska człowieka

–

działania

zapobiegające

niepożądanym

zmianom

środowiska

człowieka

jako

środowiska zbiorowości jednostek
ludzkich

Ochrona środowiska

• Ochrona środowiska (wg ustawy Prawo

ochrony

środowiska):

podjęcie

lub

zaniechanie

działań,

umożliwiające

zachowanie lub przywracanie równowagi
przyrodniczej, w szczególności polegających
na:

• racjonalnym

kształtowaniu

środowiska

i

gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z
zasadą zrównoważonego rozwoju

• przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom
• przywracaniu elementów przyrodniczych do

stanu właściwego.

Ochrona środowiska

• Trzy strategie ochrony środowiska

(przyrody) wg Bartkowski 1991:

• zachowawcza - ustalanie zakazów i

nakazów regulujących użytkowanie
zasobów przyrody,

• technologiczna - naprawcza - “leczenie

ran przyrody” - zwalczanie środkami
technicznymi objawów niszczenia
przyrody

• planistyczna - profilaktyka- planowanie

przestrzenne i gospodarcze - tu się
mieści pojęcie kształtowania środowiska.

Kształtowanie środowiska

• Kształtowanie – działanie zmieniające

określony przedmiot

• Kształtowanie środowiska człowieka –

działanie zmieniające środowisko człowieka
jako zbiorowości jednostek ludzkich.

• Kształtowanie

środowiska

–

przez

człowieka - jest sumą materialnych działań
ludzkich ( w danym miejscu i czasie)
mających wpływ na fizyczny kształt i
biotyczną treść otoczenia, w którym żyje
człowiek

ŚRODOWISKO W GEOGRAFII

• Środowisko samo w sobie nie

istnieje i można o nim sensownie
mówić tylko w stosunku do
otaczanego, czyli w odniesieniu do
czegoś, dla czego dany układ
obiektów jest środowiskiem.

ŚRODOWISKO W GEOGRAFII

• W biologii - środowisko – gatunku lub

populacji

• W geografii – człowiek pojmowany w

znaczeniu gatunkowym lub społeczeństwa –
to on jest podmiotem środowiska – choć
czasem uzywa się okreslenia tylko –
“srodowisko - -przemilczając – w domyśle –
człowieka.

• Dla wielu geografów “środowisko” (człowieka

w domyśle) jest kluczowym pojęciem w
geografii i głównym przedmiotem badan
geografii.

Przekład współczesnego rozumienia słowa

“środowisko”-

Marek Degórski (2005):

 środowisko przyrodnicze – (naturalne) obejmuje atrybuty

przestrzeni geograficznej niezalezne od człowieka: biogeosfera.
Składniki tego środowiska są kształtowane przez procesy
egzogeniczne, dla których źródłem energii jest kosmos (Słońce) i
procesy endogenicze – energia z wnętrza Ziemi.

• Efektem wzajemnego oddziaływania tych procesów jest równowaga

przyrody nieozywionej (elementy abiotyczne) i przyrody ożywionej

(elementy biotyczne)

.

 środowisko cywilizacyjne – społeczno-gospodarcze, zwane

antroposferą, charakteryzyje się włąsciwościami powstałymi w
wyniku aktywności człowieka – aktywnosci umysłowej (idee,
koncepcje) i bezpośredniego fizycznego oddziaływania: Noosfera i
Technosfera.

 Oba środowiska -przyrodnicze i cywilizacyjne -

łącza

się

w

środowisko

geograficzne

–

megasystem złożony z dwóch systemów.

Środowisko geograficzne jako

megasystem

Środowisko przyrodnicze

• Środowisko przyrodnicze pojmowane

holistycznie

(całościowo)

jest

systemem zbudowanym z różnego
rodzaju podsystemów.

• geosfery,
• geokomponenty = składniki przyrody,
• przestrzenne

jednostki

przyrodnicze

–

geokompleksy = całości obejmujące pewne
terytorium.

Troposfera

Hydrosfera

Litosfera

Biosfera

Powietrze

Woda

Skały

Gleba

Rośliny

itd.

Ró

wn

iny
Gó

ry

W

yż

yn

y

Gł

ęb

ok

ie

m

or

ze

Sz

elf

y

itd

.

Przekrój 1

Krajobrazy

Przekrój 3

Komponenty

Przekrój 2

Geosfery

(

)

wg Grigoriewa

Schemat zróżnicowania środowiska

przyrodniczego=sfery

krajobrazowej=epigeosfery

Struktura środowiska

przyrodniczego

• GEOKOMPLEKS (wg Barsch

1979) – relatywnie zamknięty
wycinek

przyrody

stanowiacy

całość dzieki zachodzącym w nim
procesom i współzaleznościom
budujacych go komponentów.

Struktura środowiska

przyrodniczego

• Geokomponenty

–

składniki

przyrody – skała, powietrze, woda,
gleba, roślinność, zwierzęta.

• Składniki systemów przyrodniczych są ze sobą prawidłowo

powiazane – nie współwystepuja przypadkowo, lecz
odpowiadaja sobie, są do siebie “dostosowane”. Trwała,
równoczesna obecność pewnych elementów środowiska
świadczy o istnieniu powiązań pomiędzy owymi składnikami.
Zmiana jednego elementu pociąga za sobą przekształcenie
pozostałych elementów

• Komponenty

nadrzędne

i

podporządkowane

Schemat zależności między

geokomponentami

1-zależności najsilniejsze, 2- słabsze, 3-najsłabsze

Funkcjonowanie środowiska

przyrodniczego

Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego polega

na

wymianie i transformacji materii, energii i informacji
pomiędzy elementami i komponentami środowiska,

co

prowadzi do zmiany stanu układów przyrodniczych.

Wg Isaczenki (1983) podstawowe

procesy to:

• dostawa energii słonecznej,
• transformacja energii pochodzącej z siły

ciążenia,

• obieg wody,
• cykl biologiczny.

Funkcjonowanie środowiska

przyrodniczego

• Wg

M.Przewoźniaka

w

funkcjonowaniu

geokompleksów

należy uwzględnić następujące
procesy:

• proces denudacji;
• odpływ wody (powierzchniowy i

podziemny);

• ruch mas powietrza;
• przemieszczanie się organizmów żywych,
• migracja elementów chemicznych.

Funkcjonowanie środowiska

przyrodniczego

• Umownie rozróżnia się: (potoki

materialno-energetyczne

i

informacyjne)

• przepływy i związki “w pionie” -

pomiędzy komponentami krajobrazu

• przepływy i zwiazki w płaszczyźnie

horyzontalnej, pomiędzy jednostkami
przestrzennymi krajobrazu.

Funkcjonowanie środowiska

przyrodniczego

• Równowaga systemu przyrodniczego polega na

ustaleniu się stałych relacji między przenoszoną,
przekształcaną i gromadzoną energią i materią.
Naturalne układy przyrodnicze znajduja się w stanie
rwnowagi

dynamicznej,

będącej

wypadkową

procesów rozwoju i zaburzeń tego procesu.

• Zaburzenie systemu przyrodniczego jest równoważne

z doprowadzeniem do niego dodatkowej porcji
energii.

• W takiej sytuacji system staje się niestabilny:

zmieniają się jego charakterystyki wewnętrzne i
traci zdolność do powrotu do stanu
pierwotnego po ustaniu zakłócenia

Naukowe podstawy kształtowania i ochrony

środowiska

• holistyczna koncepcja przyrody – teza o

geograficznym kontinnum - Ernst Neef (1967)

• Krajobraz – heterogeniczny fragment terenu o swoistej

strukturze i powiązaniach.

• Cechy krajobrazu w Zonnevelda:

– 1)

krajobraz zajmuje wycinek przestrzeni i można go

przedstawić na mapie;

– 2)

charakteryzuje się określonym wyglądem, który można

przedstawić na rysunku lub fotografii;

– 3)

jest systemem dynamicznym , o sposobie funkcjonowania

zależnym od rodzaju części składowych, powiązań między nimi i
rodzaju dominujących procesów;

– 4)

podlega ewolucji, czyli ma swoją historię.

• teoria systemów – wg Bertanffy`ego (1984) -

system to zbiór elementów znajdujących się
w określonych relacjach między sobą i
otoczeniem

Naukowe podstawy kształtowania i

ochrony środowiska

• teoria systemów – wg Bertalanffy`ego

(1984) - system to zbiór elementów
znajdujących się w określonych relacjach
między sobą i otoczeniem

• Krajobraz traktowany jako system – geosytem.
• Krajobraz jako system wykazuje specyficzne właściwości:

– 1)

jest złożony – jest więcej niż n-1 sprzężeń

między n elementami,

– 2)

jest otwarty – stale trwa wymiana energii,

materii i informacji z otoczeniem;

– 3)

całościowy – zmiana w jednym składniku

powoduje zmiany pozostałych (podobieństwo do
holistycznej koncepcji przyrody).

– 4)

probabilistyczny,

– 5)

hierarchiczny.

Naukowe podstawy kształtowania i

ochrony środowiska

• biogeograficzna teoria wysp i model

płatów i korytarzy – MacArthur i Wilson
(1967) opisująca zależność imigracji i
tempa wymierania gatunków na wyspie na
oceanie od wielkości wyspy i jej odległości od
kontynentu.

• Jest podstawą tzw. modelu “płatów i korytarzy”.