29-30. Magia i myślenie mityczne: ogólna
definicja kultury magicznej (pierwotnej) i jej
kontekstu społecznego.
Koncepcje magii G. Frazera, C. Levi-Straussa i
„poznańska” koncepcja pierwotnego synkretyzmu
magicznego.

Wstęp do Kulturoznawstwa

29-30

Typologia kultur - magia

• Kultura typu magicznego (myślenie mityczne) jest najstarszą formą

kultury w ujęciu globalnym (całościowym, jako świadomość
społeczna).

• Większość definicji magii w naukach o kulturze wskazuje na brak

rozróżnienia w myśleniu magicznym dwóch typów związków:
symbolicznych i przyczynowo-skutkowych. W związku z tym w
kulturze magicznej nie można dokonać podziału pomiędzy kulturą
techniczno-użytkową (bytu) i symboliczną.

• W kulturze magicznej nie obowiązuje również podział na wartości

(czynności) o charakterze nadrzędnym (realizacyjnym,
autotelicznym) i podrzędnym (instrumentalnym, heterotelicznym).

• Ponieważ w kulturze magicznej nie można dokonać podziału

pomiędzy wartościami (czynnościami) o charakterze symbolicznym i
praktycznym, nie można też wydzielić autonomicznych sfer i dziedzin
kultury (gospodarka, język, obyczaj, państwo, sztuka, nauka).

• Różne formy magii i przeżytki myślenia magicznego (tzw.

„zabobony”) spotyka się w innych typach kultur, ale nie są tam one
dominującą formą myślenia.

Rodzaje magii

• Należy odróżniać między sobą trzy różne pojęcia magii

jako zjawiska kulturowego:

(1) magia pierwotna albo prymarna (pierwotny

synkretyzm magiczny) w społeczeństwach archaicznych
(łowiecko-zbierackich, wczesno-tradycyjnych);

(2) magia zdegradowana, magia w kulturze starożytnego

judaizmu, średniowiecznego i wczesno-nowożytnego
chrześcijaństwa (zaliczających się do społeczeństw
rolniczo-pasterskich, późno-tradycyjnych);

(3) magia z wyboru, świadoma, współczesna, okultyzm

(w kulturze nowoczesnej i ponowoczesnej)

Rodzaje magii (schemat)

• Magia synkretyczna – kultura typu magicznego (magia jako dominująca forma

świadomości społecznej)

• Magia zdegradowana – kultura typu religijnego (magia jako nie dominująca forma

świado-mości społecznej)

• Magia z wyboru – kultura typu nowoczesnego i ponowoczesnego (magia jako nie

dominują-ca forma świadomości społecznej)

(M. Buchowski, Magia i rytuał, Instytut Kultury, Warszawa 1993, s. 57)

Kontekst społeczny kultury magicznej

•

Magia jako typ kultury pojawia się w określonym kontekście społecznym:



społeczeństwa łowiecko-zbierackie (inne nazwy: archaiczne, pierwotne, wczesno-

tradycyj-ne, preagrarne).



dominującą dziedziną kultury (formą świadomości społecznej, sposobem myślenia)

jest magia.



przewaga jednego światopoglądu i stylu życia („solidarność mechaniczna” wg E.

Durkhei-ma; typ „wspólnoty” czyli Gemeinschaft wg. F. Tönniesa).



gospodarka opiera się na łowiectwie i zbieractwie.



są nieliczne liczebnie (od kilkunastu do kilkuset członków plemienia), społeczny

podział pracy jest mało skomplikowany (przede wszystkim między kobietami i

mężczyznami).



są egalitarne, tzn. nie ma różnic w statusie społecznym pomiędzy członkami

społeczności lub są one niewielkie.



nie znają pisma (całość tradycji kulturowej jest przekazywana drogą ustną).



można je utożsamić z archeologicznymi kulturami paleolitycznymi, mezolitycznymi i

częściowo neolitycznymi, choć szereg z nich przetrwało do czasów współczesnych.



te cechy kontekstu społecznego kultury magii sprawiają że:
1) grupa dzieci pozostawiona sama sobie prawdopodobnie stworzyła by kulturę

typu magi-cznego;
2) w przypadku katastrofy sprowadzającej społeczeństwo do elementarnych form

społecz-nych, kultura (świadomość społeczna) zostałaby zdominowana przez

myślenie magiczne (szybkość tego procesu uzależniona byłaby od typu kultury

sprzed katastrofy – szybciej w przypadku religii, wolniej w przypadku

nowoczesności, najwolniej w przypadku ponowoczesności).

Wybrane koncepcje magii: charakterystyka

•

George Frazer: wyróżnił trzy etapy rozwoju kultury: 1) magia, 2) religia, 3) nauka. Magia, jako

najstarsza forma kultury, polega na błędnej interpretacji zjawisk przyrody. Frazer wyróżnił dwie formy

magii: magia homeopatyczna działa na zasadzie podobieństwa, rzeczy które są do siebie podobne,

oddziałują na siebie nawzajem (np. części roślin podobne do ludzkich organów, są lekarstwami

leczącymi te organy, albo można wyrządzić komuś krzywdę niszcząc lub uszkadzając jego

wizerunek). Magia przenośna działa na zasadzie dotyku: rzeczy które raz były ze sobą w kontakcie

fizycznym, nadal w nim pozostają i oddziałują na siebie (np. można wyrządzić komuś krzywdę

niszcząc lub uszkadzając jakąś rzecz która do niego należała).

•

Claude Levi-Strauss: wg niego magia (myślenie mityczne) charakteryzuje się swoistą mito-logiką

(„logiką mitu”). W myśleniu magicznym następuje nieustanna transformacja (przechodzenie) od

związków o charakterze metaforycznym (symbolicznym) do związków metonimicznym

(syntagmatycznych, przy-czynowo-skutkowych). Np. jeśli chcemy wyrządzić komuś krzywdę to

bierzemy jakąś rzecz która należy do tej osoby (związek metonimiczny). Rzecz ta symbolizuje daną

osobę (związek metaforyczny) więc jeśli ją zniszczymy, to zniszczymy też tę osobę (związek

metonimiczny). Jeśli natomiast weźmiemy roślinę po-dobną do jakiegoś organu (np. serca – będzie to

związek metaforyczny), to roślina ta będzie lekarstwem leczącym choroby tego organu (związek

metonimiczny).

•

Szkoła poznańska (kulturoznawstwo i antropologia kulturowa, lata 80 i 90 XX w., J. Kmita, A.

Pałubicka, M. Buchowski, A. P. Kowalski): magia jest najstarszą formą kultury w której nie odróżnia się

od siebie związków symbolicznych od przyczynowo-skutkowych. Twierdzenie takie można

sformułować tylko z perspektywy współczesnej kultury nowożytno-europejskiej, w ramach której

odróżnia się od siebie te dwa typy związków (i dlatego istnieje tutaj podział na kulturę symboliczną i

techniczno-użytkową). Dlatego magię (kulturę magiczną) cechuje swoisty pierwotny synkretyzm

magiczny, tzn. brak rozróżnienia po-między symbolem (związkiem metaforyczno-symbolicznym) a

oddziaływaniem przyczynowo-skutkowym (związkiem metonimiczno-syntagmatycznym).

•

Pomimo istotnych różnic pomiędzy tymi trzema koncepcjami magii (np. w wartościowaniu magii),

wszystkie trzy opierają się na odróżnieniu dwóch rodzajów związków (symbol oraz przyczyna-skutek)

i twierdzeniu, że w kulturze magicznej związki te rozumiane są inaczej niż w kulturze współczesnej.