1

ZDOLNOŚĆ PRAWNA/ZDOLNOŚĆ DO

CZYNNOŚCI PRAWNYCH; OSOBY FIZYCZNE I

OSOBY PRAWNE W PRAWIE RZYMSKIM I DZIŚ



Rodzaj stosunków społecznych (między

przynajmniej dwiema osobami), w których

zachowania jednej strony wywołują reakcję innej

strony i mają znaczenie prawne.



Np. Zawarcie umowy kupna-sprzedaży (sprzedaży)

powoduje powstanie więzi prawnej między stronami

(konieczność wydania rzeczy przez jedną, zapłata

ceny przez drugą);



w ramach stosunku prawnego wyróżniamy:

OBOWIĄZEK jednej strony, który ODPOWIADA

UPRAWNIENIU drugiej strony – sprzedający ma

obowiązek wydania rzeczy, kupujący natomiast jest

uprawniony o żądania wydania mu rzeczy.



Art. XXVI ustawy z dnia 23.4.1964 r. – Przepisy

wprowadzające Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16,

poz. 94). Do stosunków prawnych powstałych

przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego

stosuje się prawo dotychczasowe, chyba że

przepisy poniższe stanowią inaczej



Art. 612 KSH. Do stosunków prawnych w

zakresie spółek handlowych istniejących w dniu

wejścia w życie ustawy stosuje się jej przepisy,

chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej



Przy okazji: przykłady przepisów

intertemporalnych (!)



Na tle innych stosunków społecznych
stosunki prawne wyróżniają się tym, że
ich powstawanie, elementy składowe,
zmiana i ustanie wynika z treści norm
prawa pozytywnego.



Stosunki prawne powstają, ulegają
zmianie i wygasają (ustają) w wyniku
wydarzeń określanych faktami prawnymi.

FAKTY PRAWNE

ZDARZENIA
(niezależne od woli)

ZACHOWANIA (zależne od woli)

CZYNNOŚCI
KONWENCJONALNE

CZYNY

CZYNNOŚCI PRAWNE

AKTY

AKTY

(oświadczenia woli)

TWORZENIA

STOSOWANIA

PRAWA

PRAWA

ZGODNE Z PRAWEM NIEDOZWOLONE/ZABRONIONE



Zjawisko złożone . Analiza stosunku
prawnego musi obejmować ustalenie:



1) Podmiotów stosunku prawnego



2)Przedmiotu stosunku prawnego



3)Treści stosunku prawnego

8

9



Możność bycia podmiotem praw i
obowiązków w prawie prywatnym



WAŻNE !!!!



Zależy od 3 status

◦

Libertatis (wolność)

◦

Civitatis (obywatelstwo)

◦

Familiae (pozycja w rodzinie)



(1) wolny (2) obywatel rzymski (3) sui iuris



Urodzenie

◦

Uwaga na

FAVOR LIBERTATIS!



Capitis deminutio maxima



Sprzedaż trans Tiberim



Schwytanie przez piratów, wrogów, etc

POZYCJA NIEWOLNIKA: INSTRUMENTUM

VOCALE?

brak odpowiedzialności – choć może historycznie

początkowo na podstawie polecenia.

D.50.17.133: MELIOR CONDICTIO NOSTRA PER

SERVOS FIERI POTEST, DETERIOR FIERI NON POTEST
(brak odpowiedzialności właściciela za długi
kontraktowe) – IUS CIVILE



proces formułkowy i rola pretora oraz Edyktu – IUS
HONORARIUM (adiuvare, supplere, corrigere)



“actiones adiecticiae qualitatis” – zmodyfikowane
skargi kontraktowe (dodatkowe powództwa)



Formalne

◦

Testamento (directa,

indirecta)

◦

Censu

◦

Vindicta

◦

In ecclesia



Skutki

◦

Wyzwoleniec uzyskuje

obywatelstwo rzymskie

◦

Możliwość zastrzeżenia

warunku od którego

zależne było wyzwolenie

(statuliber)



Nieformalne

◦

Inter amicos

◦

Per epistulam

◦

Per mensam etc



Skutki

◦

Formalnie wciąż niewolnik

◦

Początkowo przysługuje mu

jedynie ochrona pretorska

◦

Od Lex Iunia Norbana –

Latyn Iuniański



Pojął za żonę Rzymiankę lub Latynkę i miał
z nią jednoroczne dziecko,



Zbudował dom w Rzymie,



Dostarczał statek do przewożenia zboża lub
prowadził młyn,



Służył w straży miejskiej etc…



A) CIVES ROMANI

Uprawnienia (m.in.)

◦

Ius conubii

◦

Ius commercii

◦

Ingenui - wolni

◦

Libertini -

wyzwoleńcy



B) LATINI

◦

Latini prisci/veteres

◦

Latini coloniarii

◦

Latini Iuniani (Lex Iunia

Norbana)



C) PEREGRINI

◦

Certae civitatis

◦

Socii

◦

Dediticii



W zasadzie wolny obywatel rzymski sui
iuris (

niezależnie od płci i wieku !!!

)



Wyjątki:



Peculium castrense



Peculium quasi- castrense



Peculium adventicium



Osoby sui iuris i alieni iuris



Pokrewieństwo agnacyjne

(osoby które podlegały lub mogły
podlegać władzy tego samego
zwierzchnika familijnego)



Pokrewieństwo kognacyjne

(liczą się więzy krwi)



Ascendenci (wstępni) i descendenci (zstępni)



Obliczanie: Quot generationes, tot gradus – ile
urodzeń tyle stopni



Nabywa zdolność prawną dopiero z momentem

żywego narodzenia (w prawie rzymskim pod

warunkiem wcześniejszej śmierci ojca-inaczej

alieni iuris)



Ale... Nasciturus pro iam nato habetur –

dziecko poczęte traktowano tak jak już narodzone

wówczas, gdy chodziło o jego korzyści lub prawa

np. w prawie spadkowym postumus (dziecko urodzone po

śmierci ojca) mógł dziedziczyć, tak jak pozostałe jego dzieci



Płód zdeformowany (monstrum vel prodigum) nie

był traktowany jako człowiek



Curator Ventris



Capitis deminutio maxima
utrata obywatelstwa i wolności

(„spadek z kategorii osób do kategorii rzeczy”)



Capitis deminutio media
utrata lub zmiana obywatelstwa

(np. banicja - aquae et ignis interdictio)



Capitis deminutio minima
bez utraty obywatelstwa i wolności, ale
zmiana pozycji w rodzinie

(np. adrogatio, conventio in manum etc.)



Zdolność kształtowania stosunków prawnych w

oparciu o składane oświadczenia woli,

zdolność nabywania, zmiany i ustawania praw i

obowiązków, których jest się podmiotem na

podstawie zdolności prawnej.



Zdolność do czynności prawnych w prawie

rzymskim zależna jest od:



Wieku (infantes,impuberes,puberes,minores),



Płci (kobiety – ograniczona zdolność),



marnotrawstwa



i stanu umysłowego (możliwość utraty)



Bo składanie oświadczeń woli wymaga
dojrzałości emocjonalnej i intelektualnej



Od czego zależna?



1)osiągnięcie pełnoletniości 18 lat (13 lat –
ograniczona – umowy powszechnie zawierane w
drobnych bieżących sprawach życia
codziennego [KC])



2) Nieutracenie zdolności do czynności
prawnych w następstwie ubezwłasnowolnienia



Osobie fizycznej przysługuje również
zdolność do czynności prawnych, tj.
zdolność do składania oświadczeń woli
ze skutkiem prawnym w postaci
nawiązania, zmiany lub wygaśnięcia
stosunku prawnego.



ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH JEST
STOPNIOWALNA



Wyróżniamy:



1. Pełną zdolność do czynności prawnych



2. ograniczoną zdolność do czynności
prawnych



3. Brak zdolności do czynności prawnych



DLACZEGO?

24



Rodzaje korporacji (universitates)



Populus Romanus



Fiscus, Aerarium



„Osoby prawa publicznego” - Municipia, Coloniae



Stowarzyszenia - Sodalitates, Collegia, Corpora



Fundacje

(tworzone ze względu na majątek)



Stowarzyszenia

(tworzone ze względu na

członków) – tres faciunt collegium



Cechy:



Wyodrębniony majątek



Samodzielny budżet



Zarządca (syndyk)



Ulpian D. 3.4.7.1.

„Jeżeli coś z tytułu zaciągniętego

zobowiązania należy się korporacji, nie

należy się jej poszczególnym członkom,

ani też tego co winna jest korporacja nie

można żądać od jej członków”



Osoby fizyczne



Osoby prawne



„ułomne osoby prawne” – nie mają
osobowości prawnej, ale posiadają prawo
do samodzielnego dokonywania
określonych czynności prawnych



KTO? Każdy człowiek od chwili urodzenia aż do

śmierci



Współczesne prawo – każda osoba fizyczna ma

zdolność prawną, tzn. może być podmiotem

praw i obowiązków, tj. możność bycia podmiotem

stosunków prawnych.



Możność nabywania uprawnień i obowiązków

względem innych osób.



STAN POTENCJALNY niezależny od wieku,

sprawności psychicznej i innych

okoliczności



Dzięki zdolności prawnej nabywa się prawa i

obowiązki nawet jeżeli samemu się ich nie

wykonuje.



Niezbywalna, nie można jej utracić. Ustaje w

momencie śmierci – w następstwie tego gasną lub

przechodzą na inne osoby przysługujące człowiekowi w

chwili jego śmierci prawa i obowiązki.



Nasciturus:
art. 927 § 2 KC: (…) dziecko w chwili otwarcia spadku

już poczęte może być spadkobiercą jeżeli urodzi się

żywe.

art. 182 KRO: Dla dziecka poczętego, lecz jeszcze nie

urodzonego, ustanawia się kuratora, jeżeli jest to

potrzebne dla strzeżenia przyszłych praw dziecka,

Kuratela ustaje z chwilą urodzenia się dziecka.



Co to takiego?



Twór organizacyjny powstałym na
podstawie i zgodnie z postanowieniami KC
lub innych przepisów szczególnych.

◦

art. 33 kc: Osobami prawnymi są Skarb Państwa i
jednostki organizacyjne, którym szczególne
przepisy przyznają osobowość prawną.



Wyróżniamy:

◦

Zrzeszenia (stowarzyszenia, partie, zrzeszenia etc.) –
kluczowe jest zgrupowanie pewnej liczby osób

◦

Zakłady (przedsiębiorstwa, spółki), dla których istnienia
przesądzające jest zgrupowanie pewnego majątku

Tryb powstawania osób prawnych:

- rejestrowy

Art. 37 par. 1 KC: Jednostka organizacyjna uzyskuje

osobowość prawną z chwilą wpisu do właściwego
rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

- ustawowy
- notyfikacyjny



Ustawowy: w drodze ustawy tworzona jest
pewna instytucja, a przepisy te nadają jej
jednocześnie osobowość prawną (np.
państwowe szkoły wyższe, wyspecjalizowane
agencje państwowe – Agencja Własności
Rolnej Skarbu Państwa)



Notyfikacyjny: warunkiem jej powstania
jest powiadomienie odpowiednich władz
państwowych (kiedyś partie polityczne-wpis
do ewidencji prowadzonej przez sąd
wojewódzki, obecnie raczej tryb rejestrowy –
bo procedura dużo bardziej złożona)



Odnosi się do osób prawnych i oznacza, że
mają one zdolność prawną i zdolność do
czynności prawnych



Osoby prawne mogą więc uczestniczyć w
obrocie majątkowym, tj. być podmiotem
praw i obowiązków, oraz dzięki
wyposażeniu w zdolność do czynności –
nabywać te prawa i obowiązki przez
własne działania



Państwowe osoby prawne i Skarb Państwa

◦

Art. 44(1) KC: Własność i inne prawa majątkowe,

stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi

Państwa albo innym państwowym osobom prawnym



Jednostki samorządu terytorialnego

◦

art. 165 ust.1. konstytucji: Jednostki samorządu

terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługują im

prawo własności i inne prawa majątkowe

(gmina, powiat, województwo)



Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne

◦

Korporacyjne: członkowie przez wniesione udziały lub

opłacone składki tworzą majątek osoby prawnej, a

poprzez swoje uprawnienia organizacyjne decydują o

jej działalności (kapitałowe spółki handlowe – cele

gospodarcze, spółdzielnie – cele niegospodarcze)

◦

Fundacyjne: założyciel wyposaża osobę prawną w

majątek oraz określa jej strukturę organizacyjną i cele

działania.



Podmioty nie mające osobowości prawnej w rozumieniu

prawa cywilnego.



1. jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi,

którym ustawa przyznaje zdolność prawną.

Np.

osobowe spółki prawa handlowego, którym

przepisy ustawy przyznają zdolność prawną



2. Jednostki organizacyjne, niebędące osobami prawnymi,

które na podstawie szczegółowych uregulowań mogą

podejmować czynności prawne oraz uczestniczyć jako

strona w postępowaniu przed sądem cywilnym

Np. stationes fisci – reprezentują Skarb Państwa

w

realizacji jego praw i obowiązków (zdolność prawną ma

wyłącznie Skarb Państwa)



Art. 33 z indeksem 1 par. 1 KC: Do jednostek organizacyjnych

nie będących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje

zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach

prawnych.



JAKI SKUTEK?



PRAWO RODZINNE:

MAŁŻEŃSTWO W RZYMIE I DZIŚ

ORAZ

STRUKTURA RZYMSKIEJ FAMILIAE