PowerPoint Presentation

PROPEDEUTYKA

ONKOLOGII - IV ROK

LEKARSKI

PROPEDEUTYKA

ONKOLOGII - IV ROK

LEKARSKI

 Jadwiga Zwiegińcew - Hospicjum

św. Jana Ewangelisty w Szczecinie

 Jadwiga Zwiegińcew - Hospicjum

św. Jana Ewangelisty w Szczecinie

Podstawy komunikacji

Zasady etyczne w opiece paliatywnej:

 Lekarz musi zdawać sobie sprawę, że

wszyscy jego pacjenci kiedyś umrą

 Lekarz nie ma obowiązku podtrzymywania

życia za wszelką cenę

 Nawet w najcięższych przypadkach należy

wybierać leczenie najmniej drastyczne

 Nigdy nie należy lekceważyć możliwości, że

nieuleczalnie chory mimo wszystko

wyzdrowieje

Zasady etyczne w opiece paliatywnej:

 Lekarz musi zdawać sobie sprawę, że

wszyscy jego pacjenci kiedyś umrą

 Lekarz nie ma obowiązku podtrzymywania

życia za wszelką cenę

 Nawet w najcięższych przypadkach należy

wybierać leczenie najmniej drastyczne

 Nigdy nie należy lekceważyć możliwości, że

nieuleczalnie chory mimo wszystko

wyzdrowieje

Podstawy komunikacji

c.d.

Podstawy komunikacji

c.d.

 Dobra komunikacja jest istotnym elemantem dobrej

opieki

 Jest kluczem pomocnym w rozpoznaniu cierpienia

 Opierać się musi na prawdzie, delikatności

i wrażliwości

 Powinna być pozbawiona dystansowania się od

chorego

i rodziny

 Niepewność nie może być pokrywana maską

profesjonalizmu (medykalizacja opieki)

 Dobra komunikacja jest istotnym elemantem dobrej

opieki

 Jest kluczem pomocnym w rozpoznaniu cierpienia

 Opierać się musi na prawdzie, delikatności

i wrażliwości

 Powinna być pozbawiona dystansowania się od

chorego

i rodziny

 Niepewność nie może być pokrywana maską

profesjonalizmu (medykalizacja opieki)

Podstawy komunikacji

c.d.

Podstawy komunikacji

c.d.

Ważne!
 Nie zalewać chorego licznymi

przekazami, informacjami

 Nie pozwalać pacjentowi jego

otoczeniu zbyt dużo mówić. Może
to obniżyć percepcję i stępić
uwagę.

Ważne!
 Nie zalewać chorego licznymi

przekazami, informacjami

 Nie pozwalać pacjentowi jego

otoczeniu zbyt dużo mówić. Może
to obniżyć percepcję i stępić
uwagę.

Podstawy komunikacji

c.d.

Podstawy komunikacji

c.d.

 Empatia - tj najwyższy możliwy do osiągnięcia

przez opiekujących się stopień zrozumienia
cierpień osoby otaczanej płaszczem opieki

Jest niezbędnym czynnikiem budującym

pomosty wzajemnego zaufania i
bezpieczeństwa.

 Empatia - tj najwyższy możliwy do osiągnięcia

przez opiekujących się stopień zrozumienia
cierpień osoby otaczanej płaszczem opieki

Jest niezbędnym czynnikiem budującym

pomosty wzajemnego zaufania i
bezpieczeństwa.

Podstawy komunikacji

c.d.

Podstawy komunikacji

c.d.

 Warunki zewnętrzne: spokój, wygoda,

prywatność, czas

 Oczy na równym poziomie; jeśli pacjent jest
w depresji, to oczy lekarza poniżej oczu pacjenta

 Umiejętność słuchania:
      a)  aktywne
      b)  refleksyjne
      c) empatyczne

 Warunki zewnętrzne: spokój, wygoda,

prywatność, czas

 Oczy na równym poziomie; jeśli pacjent jest
w depresji, to oczy lekarza poniżej oczu pacjenta

 Umiejętność słuchania:
      a)  aktywne
      b) refleksyjne
      c) empatyczne

Podstawy komunikacji

c.d.

Podstawy komunikacji

c.d.

Zadania rozmowy terapeutycznej:

 rozbicie problemu na drobne

 Rozładowywać emocje

 Pomóc w spojrzeniu na problem inaczej

 Nakreślić choremu plan działania

Zadania rozmowy terapeutycznej:

 rozbicie problemu na drobne

 Rozładowywać emocje

 Pomóc w spojrzeniu na problem inaczej

 Nakreślić choremu plan działania

Podstawy komunikacji

c.d.

Podstawy komunikacji

c.d.

Cel przekazywania złych informacji:

 Zmniejszenie lęku

 Rozbicie zmowy milczenia

 Zaspakajanie potrzeby prawdy

Prawda jest lekarstwem, a

przekazywanie

informacji jest procesem!

Cel przekazywania złych informacji:

 Zmniejszenie lęku

 Rozbicie zmowy milczenia

 Zaspakajanie potrzeby prawdy

Prawda jest lekarstwem, a

przekazywanie

informacji jest procesem!

Podstawy komunikacji

c.d.

Podstawy komunikacji

c.d.

Przeszkody w komunikacji:

 Różnice w postrzeganiu
 Różnice językowe
 Szum
 Emocje
 Nieodpowiedni język ciała
 Nieufność

Przeszkody w komunikacji:

 Różnice w postrzeganiu
 Różnice językowe
 Szum
 Emocje
 Nieodpowiedni język ciała
 Nieufność

Ewolucja postaw

psychicznych ludzi

terminalnie chorych w

odniesieniu

do śmierci:

Ewolucja postaw

psychicznych ludzi

terminalnie chorych w

odniesieniu

do śmierci:

E. Kibler - Ross podzieliła

proces umierania na 5 etapów:

  Zaprzeczenia
  Gniewu
  Targowania się
  Depresji
  Akceptacji

E. Kibler - Ross podzieliła

proces umierania na 5 etapów:

  Zaprzeczenia
  Gniewu
  Targowania się
  Depresji
  Akceptacji

Ewolucja postaw

psychicznych ludzi

terminalnie chorych w

odniesieniu do śmierci

c.d.

Ewolucja postaw

psychicznych ludzi

terminalnie chorych w

odniesieniu do śmierci

c.d.

R. Buckman podzielił proces

umierania

na 3 etapy:

 Etap wstępny

 Etap przewlekłej choroby

 Etap akceptacji

R. Buckman podzielił proces

umierania

na 3 etapy:

 Etap wstępny

 Etap przewlekłej choroby

 Etap akceptacji

Ewolucja postaw psychicznych ludzi

terminalnie chorych w odniesieniu do

śmierci c.d.

Ewolucja postaw psychicznych ludzi

terminalnie chorych w odniesieniu do

śmierci c.d.

Etap wstępny:

chory zagrożony rychłą śmiercią reaguje

mieszaniną

odczuć, które mogą obejmować:

Strach

 Niepokój
 Niedowierzanie
 Gniew
 Wyparcie
 Poczucie winy
 Poczucie humoru
 Ambiwalencja uczuć
 Nadzieja
 Rozpacz
 Targowanie się

Etap wstępny:

chory zagrożony rychłą śmiercią reaguje

mieszaniną

odczuć, które mogą obejmować:

Strach

 Niepokój
 Niedowierzanie
 Gniew
 Wyparcie
 Poczucie winy
 Poczucie humoru
 Ambiwalencja uczuć
 Nadzieja
 Rozpacz
 Targowanie się

Ewolucja postaw psychicznych ludzi

terminalnie chorych w odniesieniu do

śmierci c.d.

Ewolucja postaw psychicznych ludzi

terminalnie chorych w odniesieniu do

śmierci c.d.

Etap przewlekłej

choroby:

 Tu następuje rozwiązywanie

problemów emocjonalnych

 Często chory jest w depresji

Etap przewlekłej

choroby:

 Tu następuje rozwiązywanie

problemów emocjonalnych

 Często chory jest w depresji

Ewolucja postaw psychicznych ludzi

terminalnie chorych w odniesieniu do

śmierci

c.d.

Ewolucja postaw psychicznych ludzi

terminalnie chorych w odniesieniu do

śmierci

c.d.

Etap akceptacji:

 Pogodzenie się ze śmiercią pomaga
w rozładowywaniu lęku

 Umożliwia dokonania bilansu

życiowego

 Podejmowanie decyzji dotyczących

przyszłości, a nawet daje szansę

wewnętrznego rozwoju

Etap akceptacji:

 Pogodzenie się ze śmiercią pomaga
w rozładowywaniu lęku

 Umożliwia dokonania bilansu

życiowego

 Podejmowanie decyzji dotyczących

przyszłości, a nawet daje szansę

wewnętrznego rozwoju

Umiejętność

komunikowania się z

pacjentem

c.d.

Umiejętność

komunikowania się z

pacjentem

c.d.

 Dobre działanie zależne jest od reakcji

chorego

 W zależności od typu chorego przekładamy

rozmowę na inny czas lub kontrolujemy

tę rozmowę

 Dobre działanie zależne jest od reakcji

chorego

 W zależności od typu chorego przekładamy

rozmowę na inny czas lub kontrolujemy

tę rozmowę

Umiejętność

komunikowania się z

pacjentem

c.d.

Umiejętność

komunikowania się z

pacjentem

c.d.

 Mówimy ostrożnie, bez ostrych

sformułowań

 Stwarzamy możliwości zadawania pytań

 Akceptujemy wybuch uczuć

 Kończymy aktem nadziei

 Mówimy ostrożnie, bez ostrych

sformułowań

 Stwarzamy możliwości zadawania pytań

 Akceptujemy wybuch uczuć

 Kończymy aktem nadziei

Umiejętność komunikowania się z

pacjentem

c.d.

Umiejętność komunikowania się z

pacjentem

c.d.

 Złe wiadomości są zawsze niepomyślne.

 Ważna jest forma, w jakiej są przedstawione

 Istnieją wyraźne emocjonalne ograniczenia

psychologiczne co do ilości niepomyślnych

informacji, jakie ludzie mogą wytrzymać w

czasie jednej rozmowy.

 Konieczne jest więc dozowanie informacji
i pozostawienie chorym i rodzinom czasu, by

mogli oswoić się ze złymi wiadomościami.

 Złe wiadomości są zawsze niepomyślne.

 Ważna jest forma, w jakiej są przedstawione

 Istnieją wyraźne emocjonalne ograniczenia

psychologiczne co do ilości niepomyślnych

informacji, jakie ludzie mogą wytrzymać w

czasie jednej rozmowy.

 Konieczne jest więc dozowanie informacji
i pozostawienie chorym i rodzinom czasu, by

mogli oswoić się ze złymi wiadomościami.

Umiejętność

komunikowania się z

pacjentem

c.d.

Umiejętność

komunikowania się z

pacjentem

c.d.

 Jako ogólną regułę należy przyjąć, że chorzy

będą informowani o chorobie, możliwościach
leczenia czy rokowania w delikatny i uczciwy
sposób

wraz z udzieleniem wsparcia.

 W odniesieniu do autonomii chorego
i respektowania dokonywanego przez niego

wyboru, szczególnie istotne jest, aby chory
posiadał niezbędne informacje umożliwiające
dokonanie świadomego wyboru.

 Jako ogólną regułę należy przyjąć, że chorzy

będą informowani o chorobie, możliwościach
leczenia czy rokowania w delikatny i uczciwy
sposób

wraz z udzieleniem wsparcia.

 W odniesieniu do autonomii chorego
i respektowania dokonywanego przez niego

wyboru, szczególnie istotne jest, aby chory
posiadał niezbędne informacje umożliwiające
dokonanie świadomego wyboru.

Komunikacja pomiędzy chorym

i członkami rodziny

Komunikacja pomiędzy chorym

i członkami rodziny

 Chorzy i rodziny korzystający z opieki paliatywnej

często przeżywają stres.

 Nierzadko komunikacja jest niedostateczna
lub wcale nie istnieje.
 Te sytuacje stwarzają bardzo duże ryzyko

wywołania nieporozumień i wzajemnych uraz.

 Poszczególne osoby sprawujące opiekę mogą mieć

poczucie ponoszenia niezasłużonego ciężaru.

 Odżywają poprzednio odczuwane napięcia

wynikające

z rywalizacji lub zazdrości, co może spowodować

wymykanie się spod kontroli całego procesu opieki

nad chorym.

 Chorzy i rodziny korzystający z opieki paliatywnej

często przeżywają stres.

 Nierzadko komunikacja jest niedostateczna
lub wcale nie istnieje.
 Te sytuacje stwarzają bardzo duże ryzyko

wywołania nieporozumień i wzajemnych uraz.

 Poszczególne osoby sprawujące opiekę mogą mieć

poczucie ponoszenia niezasłużonego ciężaru.

 Odżywają poprzednio odczuwane napięcia

wynikające

z rywalizacji lub zazdrości, co może spowodować

wymykanie się spod kontroli całego procesu opieki

nad chorym.

Komunikacja pomiędzy

chorym

i członkami rodziny

c.d.

Komunikacja pomiędzy

chorym

i członkami rodziny

c.d.

 Do podstawowych zadań pracowników służby

zdrowia należy przekonywanie potencjalnych
stron konfliktu o potrzebie dzielenia się
informacjami oraz uświadamiania sobie wagi
wzajemnego ujawniania swoich uczuć i
emocji.

 Choćby jedno spotkanie z rodziną “ konferencja

rodzinna” może spowodować ogromną zmianę

i pomoc w ratowaniu sytuacji, która w

przeciwnym wypadku szybko może wyzwolić
uczucia złości, goryczy i oburzenia.

 Do podstawowych zadań pracowników służby

zdrowia należy przekonywanie potencjalnych
stron konfliktu o potrzebie dzielenia się
informacjami oraz uświadamiania sobie wagi
wzajemnego ujawniania swoich uczuć i
emocji.

 Choćby jedno spotkanie z rodziną “ konferencja

rodzinna” może spowodować ogromną zmianę

i pomoc w ratowaniu sytuacji, która w

przeciwnym wypadku szybko może wyzwolić
uczucia złości, goryczy i oburzenia.

Komunikacja pomiędzy chorym

i członkami rodziny

c.d.

Komunikacja pomiędzy chorym

i członkami rodziny

c.d.

 Należy zwrocić uwagę na zaspokojenie

szczególnych potrzeb dzieci i młodocianych.

 W bardzo napiętych sytuacjach rodzinnych dzieci
są czasami wykluczane z procesu opiekowania się
w sposób zamierzony, na skutek źle rozumianego

usiłowania “ chronienia” ich.

 Dzieci mogą być źródłem wielkiego komfortu i

pomocy dla swoich rodziców i innych osób

dorosłych, pod warunkiem jednak zaspokojenia ich

potrzeb w zakresie znacznego wsparcia i udzielenia

niezbędnych wyjaśnień.

 Należy zwrocić uwagę na zaspokojenie

szczególnych potrzeb dzieci i młodocianych.

 W bardzo napiętych sytuacjach rodzinnych dzieci
są czasami wykluczane z procesu opiekowania się
w sposób zamierzony, na skutek źle rozumianego

usiłowania “ chronienia” ich.

 Dzieci mogą być źródłem wielkiego komfortu i

pomocy dla swoich rodziców i innych osób

dorosłych, pod warunkiem jednak zaspokojenia ich

potrzeb w zakresie znacznego wsparcia i udzielenia

niezbędnych wyjaśnień.

Komunikacja pomiędzy

pracownikami służby zdrowia

Komunikacja pomiędzy

pracownikami służby zdrowia

 Duża liczba pracowników służby zdrowia, wywodząca

się z różnych dyscyplin może być włączona w opiekę nad

jednym chorym.

 trudność stanowi potrzeba zrozumienia odmiennych

punktów widzenia, szczególnie gdy istnieją różnice w

opiniach dotyczących właściwej strategii postępowania.

 Zalecane jest, aby nastąpiła otwarta wymiana opinii, z

preferencją udziału osoby z zewnątrz, która będzie

koordynowała spotkanie.

 Duża liczba pracowników służby zdrowia, wywodząca

się z różnych dyscyplin może być włączona w opiekę nad

jednym chorym.

 trudność stanowi potrzeba zrozumienia odmiennych

punktów widzenia, szczególnie gdy istnieją różnice w

opiniach dotyczących właściwej strategii postępowania.

 Zalecane jest, aby nastąpiła otwarta wymiana opinii, z

preferencją udziału osoby z zewnątrz, która będzie

koordynowała spotkanie.

Wywiad:

 Określenie głównych problemów i

potrzeb chorego

 Trzeba pamiętać, że często informacje

dla lekarza (np fusowaty charakter

wymiotów, wyniki badań dodatkowych) są

mało istotne dla chorego i na odwrót,

lekarz lub pielęgniarka lekceważą pewne

bardzo ważne dla osoby chorej sprawy

(np wyjście ze szpitala na wesele syna)

 Określenie głównych problemów i

potrzeb chorego

 Trzeba pamiętać, że często informacje

dla lekarza (np fusowaty charakter

wymiotów, wyniki badań dodatkowych) są

mało istotne dla chorego i na odwrót,

lekarz lub pielęgniarka lekceważą pewne

bardzo ważne dla osoby chorej sprawy

(np wyjście ze szpitala na wesele syna)

Wywiad

c.d.

Wywiad

c.d.

 Należy przeprowadzać w odpowiednio korzystnych

warunkach.

 Najlepiej, jeśli jeśli rozmowa odbywa się
w “ cztery oczy”.

 Rozmowa z rodziną - osobno.

 Chory powinien mieć wygodną pozycję.

 Upewnić się trzeba, czy chory czuje się fizycznie

zdolny i chętny do rozmowy.

 Należy przeprowadzać w odpowiednio korzystnych

warunkach.

 Najlepiej, jeśli jeśli rozmowa odbywa się
w “ cztery oczy”.

 Rozmowa z rodziną - osobno.

 Chory powinien mieć wygodną pozycję.

 Upewnić się trzeba, czy chory czuje się fizycznie

zdolny i chętny do rozmowy.

Wywiad

c.d.

Wywiad

c.d.

 Każdy człowiek ma swoją własną, sobie

właściwą przestrzeń , w której czuje się

najlepiej i którą należy uszanować i dlatego

zachować odpowiednią odległość między

rozmówcami.

 Nie wolno spieszyć się.

 Pytania otwarte np “jak pan spał dzisiejszej

nocy?” zamiast “czy pan dobrze spał?”

 Każdy człowiek ma swoją własną, sobie

właściwą przestrzeń , w której czuje się

najlepiej i którą należy uszanować i dlatego

zachować odpowiednią odległość między

rozmówcami.

 Nie wolno spieszyć się.

 Pytania otwarte np “jak pan spał dzisiejszej

nocy?” zamiast “czy pan dobrze spał?”

Wywiad

c.d.

Wywiad

c.d.

 Jeśli pacjent mówiąc o swoich problemach

wyraża się ogólnikowo, warto zachęcać go
do wyjaśnienia np” proszę powiedzieć

o tym coś więcej, co to dla pana znaczy..”

 Powtarzać ostatnie słowa wypowiedzi

chorego, aby go upewnić, że słuchamy
uważnie.

 Podsumowywanie wypowiedzi chorego.

 Jeśli pacjent mówiąc o swoich problemach

wyraża się ogólnikowo, warto zachęcać go
do wyjaśnienia np” proszę powiedzieć

o tym coś więcej, co to dla pana znaczy..”

 Powtarzać ostatnie słowa wypowiedzi

chorego, aby go upewnić, że słuchamy
uważnie.

 Podsumowywanie wypowiedzi chorego.

Wywiad

c.d.

Wywiad

c.d.

 Co pewien czas warto wtrącać zachęcające

pytania “ czy jeszcze coś”

 Aby nawiązać lepszy kontakt z rozmówcą,

prowadzący wywiad wtrąca zapewnienia
empatyczne (“ to musiało być dla pana bardzo
ciężkie”)…

 Strategia niewerbalna - mowa ciała
(uśmiech, mimika, kontakt wzrokowy, przyjazne

gesty, czasem dotyk itp)

 Co pewien czas warto wtrącać zachęcające

pytania “ czy jeszcze coś”

 Aby nawiązać lepszy kontakt z rozmówcą,

prowadzący wywiad wtrąca zapewnienia
empatyczne (“ to musiało być dla pana bardzo
ciężkie”)…

 Strategia niewerbalna - mowa ciała
(uśmiech, mimika, kontakt wzrokowy, przyjazne

gesty, czasem dotyk itp)

Wywiad

c.d.

Wywiad

c.d.

 Aktywne słuchanie..” no tak”, hm”..

 Cisza … - szczególnie, gdy odpowiedź jest

zbyt trudna.

 Strategia zniechęcająca może też być użyta

np dla skrócenia rozmowy i polega na

skoncentrowaniu się na pytaniach

somatycznych.

 Aktywne słuchanie..” no tak”, hm”..

 Cisza … - szczególnie, gdy odpowiedź jest

zbyt trudna.

 Strategia zniechęcająca może też być użyta

np dla skrócenia rozmowy i polega na

skoncentrowaniu się na pytaniach

somatycznych.

Wywiad

c.d.

Wywiad

c.d.

Błędy w rozmowie

 zalicza się zadawanie pytań wielokrotnych,

zawierających kilka problemów np “ czy pan
odczuwa duszność, kaszel i zmęczenie”

 Udzielanie pochopnych rad.

 Zdawkowe uspokajania

 Stosowanie fachowego żargonu.

Błędy w rozmowie

 zalicza się zadawanie pytań wielokrotnych,

zawierających kilka problemów np “ czy pan
odczuwa duszność, kaszel i zmęczenie”

 Udzielanie pochopnych rad.

 Zdawkowe uspokajania

 Stosowanie fachowego żargonu.

Wywiad

c.d.

Wywiad

c.d.

 Nietaktowna i zniechająca jest gwałtowna

zmiana tematu.

 W sferze niewerbalnej: pośpiech
(spoglądanie na zegarek, przyśpieszanie

odpowiedzi); też zamknięta postawa, unikanie

wzroku, dotyku, bezosobowa mina, bez uśmiechu).

 Nietaktowna i zniechająca jest gwałtowna

zmiana tematu.

 W sferze niewerbalnej: pośpiech
(spoglądanie na zegarek, przyśpieszanie

odpowiedzi); też zamknięta postawa, unikanie

wzroku, dotyku, bezosobowa mina, bez uśmiechu).

Wywiad

c.d.

Wywiad

c.d.

 Nie zagłaskać chorego

 Należy ustalić od strony pacjenta: co chory wie
o chorobie, jakie są jego główne problemy,
jak widzi swoją przyszłość, czy ma oparcie

psychiczne

 Od strony lekarza i pielęgniarki należy określić:

główne problemy czy potrzeby chorego w sferze
somatycznej, psychicznej, duchowej i socjalnej.

 Nie zagłaskać chorego

 Należy ustalić od strony pacjenta: co chory wie
o chorobie, jakie są jego główne problemy,
jak widzi swoją przyszłość, czy ma oparcie

psychiczne

 Od strony lekarza i pielęgniarki należy określić:

główne problemy czy potrzeby chorego w sferze
somatycznej, psychicznej, duchowej i socjalnej.

Wywiad

c.d.

Wywiad

c.d.

 Podsumowanie konieczne pod koniec rozmowy.

 Przedstawienie choremu własnych planów

działania ( badania dodatkowe, konsultacje, plan

leczenia itp).

 Jasno określić na czym będzie polegała opieka,

kiedy przyjdzie lekarz, pielęgniarka,

 Poinformować, gdzie można ich zastać w nagłym

wypadku - zwiększa to poczucie bezpieczeństwa

i poprawia samopoczucie.

 Podsumowanie konieczne pod koniec rozmowy.

 Przedstawienie choremu własnych planów

działania ( badania dodatkowe, konsultacje, plan

leczenia itp).

 Jasno określić na czym będzie polegała opieka,

kiedy przyjdzie lekarz, pielęgniarka,

 Poinformować, gdzie można ich zastać w nagłym

wypadku - zwiększa to poczucie bezpieczeństwa

i poprawia samopoczucie.

Umiejętność komunikowania

się

z pacjentem

Umiejętność komunikowania

się

z pacjentem

 Upośledzenie funkcji poznawczych może

powodować, że komunikowanie się w opiece
paliatywnej jest szczególnie trudne.

 Istotne jest, aby brać pod uwagę

upośledzenie funkcji poznawczych, które
może mieć zmienne nasilenie oraz
regularnie sprawdzać , na ile przekazane
infofmacje zostały zrozumiane.

 Upośledzenie funkcji poznawczych może

powodować, że komunikowanie się w opiece
paliatywnej jest szczególnie trudne.

 Istotne jest, aby brać pod uwagę

upośledzenie funkcji poznawczych, które
może mieć zmienne nasilenie oraz
regularnie sprawdzać , na ile przekazane
infofmacje zostały zrozumiane.

Umiejętność

komunikowania się z

pacjentem

c.d.

Umiejętność

komunikowania się z

pacjentem

c.d.

 Mówimy ostrożnie, bez ostrych

sformułowań

 Stwarzamy możliwości zadawania pytań

 Akceptujemy wybuch uczuć

 Kończymy aktem nadziei

 Mówimy ostrożnie, bez ostrych

sformułowań

 Stwarzamy możliwości zadawania pytań

 Akceptujemy wybuch uczuć

 Kończymy aktem nadziei

Umiejętność

komunikowania się z

pacjentem

c.d.

Umiejętność

komunikowania się z

pacjentem

c.d.

 Dobre działanie zależne jest od

reakcji chorego

 W zależności od typu chorego

przekładamy rozmowę na inny
czas lub kontrolujemy tę rozmowę

 Dobre działanie zależne jest od

reakcji chorego

 W zależności od typu chorego

przekładamy rozmowę na inny
czas lub kontrolujemy tę rozmowę

Trudności w komunikacji

c.d.

Trudności w komunikacji

c.d.

Chory w lęku:

 Wpierw należy uzyskać od chorego zgodę na

rozmowę.

 Ustalić przyczynę lęku np jeżeli chory boi się

śmierci lub umierania, w rzeczywistości boi się nie

tyle samego faktu, ile swojego wyobrażenia o nim.

 Przy lękach egzystencjalnych trzeba

zaproponować lekturę, kontakt z osobą

duchowną

 Wzbudzić nadzieję.

Chory w lęku:

 Wpierw należy uzyskać od chorego zgodę na

rozmowę.

 Ustalić przyczynę lęku np jeżeli chory boi się

śmierci lub umierania, w rzeczywistości boi się nie

tyle samego faktu, ile swojego wyobrażenia o nim.

 Przy lękach egzystencjalnych trzeba

zaproponować lekturę, kontakt z osobą

duchowną

 Wzbudzić nadzieję.

Trudności w komunikacji

c.d.

Trudności w komunikacji

c.d.

Chory przygnębiony:

 Badanie przyczyn.
 Płaczu nie należy tłumić, trzeba dać prawo do płaczu.
 Chorzy w depresji skłonni winić siebie za wszystko
 Pomocne tutaj jest przeniesienie uwagi z choroby
na konkretny objaw, który mamy szansę usunąć.
 Aktywizować chorych, ale początkowonależy dawać

łatwe cele (np najpierw posiedzieć w łóżku kilka minut,

a potem w fotelu.)

Chory przygnębiony:

łatwe cele (np najpierw posiedzieć w łóżku kilka minut,

a potem w fotelu.)

Trudności w komunikacji

c.d.

Trudności w komunikacji

c.d.

Chory z poczucie

małowartościowości

i winy:

 U kobiet rzeczą ważną jest zwrócenie uwagi na

korzystne szczegóły urody (włosy, oczy, uśmiech)

 Jeśli chory mocuje się z własnym poczuciem winy, a

to okazuje się uzasadnione, trzeba to nazwać po

imieniu

i skłonić do wypowiedzenia, a następnie spróbować

wspólnie spojrzeć na sprawę z innej perspektywy

Chory z poczucie

małowartościowości

i winy:

 U kobiet rzeczą ważną jest zwrócenie uwagi na

korzystne szczegóły urody (włosy, oczy, uśmiech)

 Jeśli chory mocuje się z własnym poczuciem winy, a

to okazuje się uzasadnione, trzeba to nazwać po

imieniu

i skłonić do wypowiedzenia, a następnie spróbować

wspólnie spojrzeć na sprawę z innej perspektywy

Trudności w komunikacji

c.d.

Trudności w komunikacji

c.d.

Chory w gniewie:

 Na początku trzeba rozpoznać gniew.
 Określić możliwe przyczyny rozdrażnienia
 Gniew może być wyrazem przeniesienia

innego uczucia np lęku

 Należy uznać prawo chorego do bycia złym, a

po dokładnym przeanalizowaniu przyczyn trzeba

próbować ukierunkować jego uwagę na

niedaleką przyszłość, zachęcając do

aktywności ( przepracowany gniew mobilizuje do

wysiłku).

Chory w gniewie:

 Na początku trzeba rozpoznać gniew.
 Określić możliwe przyczyny rozdrażnienia
 Gniew może być wyrazem przeniesienia

innego uczucia np lęku

 Należy uznać prawo chorego do bycia złym, a

po dokładnym przeanalizowaniu przyczyn trzeba

próbować ukierunkować jego uwagę na

niedaleką przyszłość, zachęcając do

aktywności ( przepracowany gniew mobilizuje do

wysiłku).

Trudności w komunikacji

c.d.

Trudności w komunikacji

c.d.

Chory bierny, który

odmawia współpracy i nie chce

rozmawiać:

 Ważne jest, aby każdorazowo zapewnić życzliwą

obecność, zaspakajać w miarę możliwości potrzeby

somatyczne i szukać cierpliwie “szczeliny”, przez którą

można dotrzeć do wewnętrznej przestrzeni chorego.

 Rozmowę należy prowadzić cichym głosem, powoli,

robiąc

długie przerwy i czekając cierpliwie na jakąś

reakcję po zadaniu kolejnego pytania.

 można powiedzieć (“ widzę, że nie chce pan dzisiaj

rozmawiać”, dobrze jest też używać słowo my’)

 W ostateczności uszanować wolę chorego . ( “widzę, że

nie jest pan dziś usposobiony do rozmowy, przyjdę

jutro”)

Chory bierny, który

odmawia współpracy i nie chce

rozmawiać:

 Ważne jest, aby każdorazowo zapewnić życzliwą

obecność, zaspakajać w miarę możliwości potrzeby

somatyczne i szukać cierpliwie “szczeliny”, przez którą

można dotrzeć do wewnętrznej przestrzeni chorego.

 Rozmowę należy prowadzić cichym głosem, powoli,

robiąc

długie przerwy i czekając cierpliwie na jakąś

reakcję po zadaniu kolejnego pytania.

 można powiedzieć (“ widzę, że nie chce pan dzisiaj

rozmawiać”, dobrze jest też używać słowo my’)

 W ostateczności uszanować wolę chorego . ( “widzę, że

nie jest pan dziś usposobiony do rozmowy, przyjdę

jutro”)

Reakcje psychiczne na

chorobę

Reakcje psychiczne na

chorobę

“ normalne”

 Dezorganizacja psychiczna:

zahamowanie, milczenie,

zamknięcie się w sobie; u innych

odwrotnie - pobudzenie i skargi

“ normalne”

 Dezorganizacja psychiczna:

zahamowanie, milczenie,

zamknięcie się w sobie; u innych

odwrotnie - pobudzenie i skargi

Reakcje emocjonalne na

chorobę:

Reakcje emocjonalne na

chorobę:

 Lęk ( przed śmiercią,

egzystencjalny,przed umieraniem,

samotnością, odrzuceniem)

 Gniew

 Poczucie winy

 Przygnębienie

 Nadzieja

 Lęk ( przed śmiercią,

egzystencjalny,przed umieraniem,

samotnością, odrzuceniem)

 Gniew

 Poczucie winy

 Przygnębienie

 Nadzieja

Reakcje emocjonalne na

chorobę

c.d.

Reakcje emocjonalne na

chorobę

c.d.

Lęk:



( przed śmiercią, egzystencjalny,przed

umieraniem, samotnością,

odrzuceniem)



Przyczyny pozapsychologiczne wiążą się

- przyjmowaniem niektórych leków np

sterydów, eufiliny, metoklopramidu

- nagłym odstawieniem leków po

dłuższym ich stosowaniu ( np pochodnych

benzodiazepiny, morfiny)



stany niedotlenienia, hipoglikemia, ból,

ustanie czynności fizjologicznych

Lęk:



( przed śmiercią, egzystencjalny,przed

umieraniem, samotnością,

odrzuceniem)



Przyczyny pozapsychologiczne wiążą się

- przyjmowaniem niektórych leków np

sterydów, eufiliny, metoklopramidu

- nagłym odstawieniem leków po

dłuższym ich stosowaniu ( np pochodnych

benzodiazepiny, morfiny)



stany niedotlenienia, hipoglikemia, ból,

ustanie czynności fizjologicznych

Reakcje emocjonalne na

chorobę

c.d.

Reakcje emocjonalne na

chorobę

c.d.

Gniew:

 Reakcja uczuciowa na

przeszkodę

w realizacji celów, na pojawienie

się nieprawidłowości

Gniew:

 Reakcja uczuciowa na

przeszkodę

w realizacji celów, na pojawienie

się nieprawidłowości

Reakcje emocjonalne na

chorobę

c.d.

Reakcje emocjonalne na

chorobę

c.d.

Poczucie winy:

Pozostaje w związku z gniewem
“ agresja skierowana przeciwko

sobie”

 Uzasadnione np palenie papierosów
 Nie akceptowane np wewnętrzne

uczucie zazdrości wobec zdrowych
czy przyjaciół

Poczucie winy:

Pozostaje w związku z gniewem
“ agresja skierowana przeciwko

sobie”

 Uzasadnione np palenie papierosów
 Nie akceptowane np wewnętrzne

uczucie zazdrości wobec zdrowych
czy przyjaciół

Reakcje emocjonalne na

chorobę

c.d.

Reakcje emocjonalne na

chorobę

c.d.

Nadzieja:

 Zmniejsza radykalnie następstwa uczuć negatywnych

 Stan oczekiwania od przyszłości czegoś dobrego

 Mobilizuje do działania

 Ułatwia znoszenie trudności

 Bardzo istotny element jakości życia

Nadzieja:

 Zmniejsza radykalnie następstwa uczuć negatywnych

 Stan oczekiwania od przyszłości czegoś dobrego

 Mobilizuje do działania

 Ułatwia znoszenie trudności

 Bardzo istotny element jakości życia

Zmiany trybu życia

zalecane choremu na

nowotwór

Zmiany trybu życia

zalecane choremu na

nowotwór

 Należy zachęcać do

trybu życia możliwie
jak najbardziej
czynnego

 Należy zachęcać do

trybu życia możliwie
jak najbardziej
czynnego

Kultura leczenia

 Podmiotowe traktowanie pacjenta

 Szanowanie woli chorego.

 Nie krytykowanie przed chorym i jego
rodziną innych specjalistów

 Przeprowadzanie rozmów z chorym w

warunkach intymnych.

 Poinformowanie, zachęcenie i jak

najszybsze skierowanie chorych do

specjalistycznej opieki paliatywnej.

 Podmiotowe traktowanie pacjenta

 Szanowanie woli chorego.

 Nie krytykowanie przed chorym i jego
rodziną innych specjalistów

 Przeprowadzanie rozmów z chorym w

warunkach intymnych.

 Poinformowanie, zachęcenie i jak

najszybsze skierowanie chorych do

specjalistycznej opieki paliatywnej.

Jak przekazać złą

wiadomość?!

Jak przekazać złą

wiadomość?!

 Zastanów się, gdzie to zrobić

 Nie zaczynaj od otwartych pytań

 Sprawdź najpierw, co pacjent wie o swojej

chorobie

 Daj strzał ostrzegawczy ( obawiam się, że to

wygląda poważniej, niż myślałem)

 Przerwa ( obserwuj, czy chce więcej)

 Używaj eufemizmów ( zależnie od sytuacji pacjenta)

 Przekaż złą wiadomość.

 Zastanów się, gdzie to zrobić

 Nie zaczynaj od otwartych pytań

 Sprawdź najpierw, co pacjent wie o swojej

chorobie

 Daj strzał ostrzegawczy ( obawiam się, że to

wygląda poważniej, niż myślałem)

 Przerwa ( obserwuj, czy chce więcej)

 Używaj eufemizmów ( zależnie od sytuacji pacjenta)

 Przekaż złą wiadomość.

Prawo chorych do

informacji

c.d.

Prawo chorych do

informacji

c.d.

 Przerwa
 Zostań, zapewnij wsparcie
 Obserwuj uczucia pacjenta ( np. Czy jest

na ciebie zły)

 Spytaj delikatnie, jak się czuje ( to może

wydawać się głupie z mojej strony, ale czy

mógłby pan mi powiedzieć co teraz czuje?

 Prowadź dalej dyskusję, gdy jest

potrzebna.

 Bądź realistyczny.
 Pozostaw nadzieję.(Są rzeczy, które

możemy zrobić.)

 Przerwa
 Zostań, zapewnij wsparcie
 Obserwuj uczucia pacjenta ( np. Czy jest

na ciebie zły)

 Spytaj delikatnie, jak się czuje ( to może

wydawać się głupie z mojej strony, ale czy

mógłby pan mi powiedzieć co teraz czuje?

 Prowadź dalej dyskusję, gdy jest

potrzebna.

 Bądź realistyczny.
 Pozostaw nadzieję.(Są rzeczy, które

możemy zrobić.)

TRUDNE PYTANIA:

 Dlaczego Ja?
 Dlaczego cierpię?
 Jak długo jeszcze?
 Czy Ja umieram?

Pytania te świadczą o głębokim bólu duchowym i

egzystencjalnym chorego.

Nie należy dokonywać starań, aby poszukać

odpowiedzi na pytania, na które ani pytany, ani

pytający nie mogą znaleźć sensownej odpowiedzi

i na które takiej odpowiedzi nie ma.

Wszelkie daremne słowa i próby odpowiedzi

mogą nasilić cierpienia.

 Dlaczego Ja?
 Dlaczego cierpię?
 Jak długo jeszcze?
 Czy Ja umieram?

Pytania te świadczą o głębokim bólu duchowym i

egzystencjalnym chorego.

Nie należy dokonywać starań, aby poszukać

odpowiedzi na pytania, na które ani pytany, ani

pytający nie mogą znaleźć sensownej odpowiedzi

i na które takiej odpowiedzi nie ma.

Wszelkie daremne słowa i próby odpowiedzi

mogą nasilić cierpienia.

Wszystko, co mówimy

winno być prawdą, ale nie wszystko co jest

prawdą, musimy powiedzieć.

Nie zawsze chorzy chcą rozmawiać o śmierci, jeśli

chcą, trzeba im dać do tego prawo, jeśli nie,

trzeba to uszanować.

Musimy założyć, że chociaż człowiek ma prawo do

prawdy o swoim stanie, to nie ma obowiązku jej

poznania.

Elisabeth Kubler-Ross

Wszystko, co mówimy

winno być prawdą, ale nie wszystko co jest

prawdą, musimy powiedzieć.

Nie zawsze chorzy chcą rozmawiać o śmierci, jeśli

chcą, trzeba im dać do tego prawo, jeśli nie,

trzeba to uszanować.

Musimy założyć, że chociaż człowiek ma prawo do

prawdy o swoim stanie, to nie ma obowiązku jej

poznania.

Elisabeth Kubler-Ross

„Jeżeli jest coś, co rani cierpiącego

człowieka to rezerwa, z jaką się do

niego zbliżamy.

Nie musimy, nawet nie powinniśmy

mówić zbyt wiele – raczej nastawić się

na bardzo uważne słuchanie.

Pustki (...) nie sposób wypełnić

słowami, wypełnić ją może jedynie

obecność człowieka”.

Ks. Z. Pawlak

„Jeżeli jest coś, co rani cierpiącego

człowieka to rezerwa, z jaką się do

niego zbliżamy.

Nie musimy, nawet nie powinniśmy

mówić zbyt wiele – raczej nastawić się

na bardzo uważne słuchanie.

Pustki (...) nie sposób wypełnić

słowami, wypełnić ją może jedynie

obecność człowieka”.

Ks. Z. Pawlak

POTRZEBY PACJENTA

Potrzeby pacjenta zwykle ocenia się w obszarze potrzeb fizycznych,

emocjonalnych, socjalnych i duchowych.

CZTERY KWADRANTY POTRZEB wg ELISABETH

KUBLER-ROSS

Potrzeby pacjenta zwykle ocenia się w obszarze potrzeb fizycznych,

emocjonalnych, socjalnych i duchowych.

CZTERY KWADRANTY POTRZEB wg ELISABETH

KUBLER-ROSS

Duchowo – intuicyjny

(13-19 lat)

Fizyczny

(do 1.roku)

Intelektualny

(6-13lat)

Uczuciowy

(1-6lat)

HIERARCHIA POTRZEB MASLOWA

۩ Potrzeby fizjologiczne –

(najniższy poziom, jedzenie, woda, tlen, potrzeby

seksualne, brak napięcia, sen) gdy nie są zaspokojone, dominują nad
wszystkimi innymi potrzebami, wypierają je na dalszy plan i decydują o
przebiegu zachowania człowieka;

۩ Potrzeba bezpieczeństwa – (zależności, opieki i oparcia, potrzeba wygody,

spokoju, wolności od strachu) pobudza do działania, zapewniając
nienaruszalność;

۩ Potrzeba przynależności – (więzi, afiliacji, miłości i bycia kochanym)

występuje w usiłowaniach przezwyciężenia osamotnienia, eliminacji i
obcości, tendencji do nawiązywania bliskich intymnych stosunków,
uczestnictwa w życiu grupy;

۩ Potrzeba szacunku – (potrzeba zaufania do siebie, poczucie własnej

wartości, kompetencji, poważania) – potrzeba uznania (szacunku) i prestiżu
we własnych oczach i w oczach innych ludzi;

۩ Potrzeby fizjologiczne –

(najniższy poziom, jedzenie, woda, tlen, potrzeby

seksualne, brak napięcia, sen) gdy nie są zaspokojone, dominują nad
wszystkimi innymi potrzebami, wypierają je na dalszy plan i decydują o
przebiegu zachowania człowieka;

۩ Potrzeba bezpieczeństwa – (zależności, opieki i oparcia, potrzeba wygody,

spokoju, wolności od strachu) pobudza do działania, zapewniając
nienaruszalność;

۩ Potrzeba przynależności – (więzi, afiliacji, miłości i bycia kochanym)

występuje w usiłowaniach przezwyciężenia osamotnienia, eliminacji i
obcości, tendencji do nawiązywania bliskich intymnych stosunków,
uczestnictwa w życiu grupy;

۩ Potrzeba szacunku – (potrzeba zaufania do siebie, poczucie własnej

wartości, kompetencji, poważania) – potrzeba uznania (szacunku) i prestiżu
we własnych oczach i w oczach innych ludzi;

۩  Potrzeba  samorealizacji  –  (potrzeba  posiadania  celów,
potrzeba  spełnienia  swojego  potencjału)  –  wyraża  się  w
dążeniu  człowieka  do  rozwoju  możliwości;  stanowi
środek  do  zaspokojenia  potrzeb  fizjologicznych  lub
reakcje  kompensujące  niezaspokojenie  innych  potrzeb,
wypływa  z  wysokiego  poziomu  samoświadomości,
wrażliwości  społecznej,  twórczej  osobowości,  wysokiej
samooceny,  spontaniczności  i  otwartości  na  nowe
wyzwania;  zaspokojenie  potrzeby  samorealizacji  daje
jednostce poczucie spełnienia;

 Potrzeby poznawcze – (potrzeby wiedzy, rozumienia,

nowości);

 Potrzeby estetyczne – (potrzeba harmonii i piękna) są

wyrazem twórczej strony każdego człowieka;

 Potrzeba transcendencji – (najwyższy poziom, potrzeba

przeżywania szczytowego doświadczenia, potrzeby
duchowe) wykraczająca poza potrzeby skupione na własnym
szczęściu dążenie do wyjścia poza własną jaźń, dążenie do
jej zaspokojenia zakłada wkraczanie na wyższe stany
świadomości.

 Potrzeby poznawcze – (potrzeby wiedzy, rozumienia,

nowości);

 Potrzeby estetyczne – (potrzeba harmonii i piękna) są

wyrazem twórczej strony każdego człowieka;

 Potrzeba transcendencji – (najwyższy poziom, potrzeba

Leczenie

niekonwencjonalne

w onkologii.

Leczenie

niekonwencjonalne

w onkologii.

Medycyna uzupełniająca i

alternatywna = CAM

ang. complementary

and alternative medicine

jest grupą różnorodnych systemów z zakresie

medycyny i opieki zdrowotnej, kierunków leczenia i
produktów, których obecnie nie uważa się za część
medycyny konwencjonalnej

Na ogół nie są one stosowane w szpitalach i poradniach.
Nie są przedmiotem powszechnej edukacji

w uczelniach medycznych ???

Medycyna uzupełniająca i

alternatywna = CAM

ang. complementary

and alternative medicine

jest grupą różnorodnych systemów z zakresie

medycyny i opieki zdrowotnej, kierunków leczenia i
produktów, których obecnie nie uważa się za część
medycyny konwencjonalnej

Na ogół nie są one stosowane w szpitalach i poradniach.
Nie są przedmiotem powszechnej edukacji

w uczelniach medycznych ???

Leczenie

niekonwencjonalne

w onkologii

c.d.

Leczenie

niekonwencjonalne

w onkologii

c.d.

 Medycyna z wykorzystywaniem różnych

postaci energii: pola

elektromagnetycznego

 Dotyk terapeutyczny
 Medycyna manualna: chiropraktyka (np

terapia manualna kręgosłupa) i masaż

leczniczy (manipulacje na tkankach miękkich

 Medycyna oparta na związku umysł -

ciało. Relaksacja jest wspólnym elementem

jednego z nich

 Medycyna z wykorzystywaniem różnych

postaci energii: pola

elektromagnetycznego

 Dotyk terapeutyczny
 Medycyna manualna: chiropraktyka (np

terapia manualna kręgosłupa) i masaż

leczniczy (manipulacje na tkankach miękkich

 Medycyna oparta na związku umysł -

ciało. Relaksacja jest wspólnym elementem

jednego z nich

Leczenie

niekonwencjonalne w

onkologii

c.d.

Leczenie

niekonwencjonalne w

onkologii

c.d.

 Medytacja: zamierzona autoregulacja uwagi, mającą

sprzyjać specyficznej koncentracji umysłu oraz

świadomości doświadczeń wewnętrznych i

zewnętrznych

 Hipnoza:zazwyczaj stanowi wstęp do procedury,

podczas której informuje się, że będą jej

przedstawione sugestie dotyczące doświadczeń

wyobrażeniowych, po tym dana osoba( medium)

będzie kierowana przez inną( hipnotyzera) reagując

na jej sugestie dotyczące zmian subiektywnych

doświadczeń oraz percepcji, odczuwania, emocji,

myśli lub zachowań”

 Medytacja: zamierzona autoregulacja uwagi, mającą

sprzyjać specyficznej koncentracji umysłu oraz

świadomości doświadczeń wewnętrznych i

zewnętrznych

 Hipnoza:zazwyczaj stanowi wstęp do procedury,

podczas której informuje się, że będą jej

przedstawione sugestie dotyczące doświadczeń

wyobrażeniowych, po tym dana osoba( medium)

będzie kierowana przez inną( hipnotyzera) reagując

na jej sugestie dotyczące zmian subiektywnych

doświadczeń oraz percepcji, odczuwania, emocji,

myśli lub zachowań”

Leczenie

niekonwencjonalne

w onkologii

c.d.

Leczenie

niekonwencjonalne

w onkologii

c.d.

 Joga:oznacza grupę praktyk duchowych,

mających pochodzić z indii

 Biofeedback: biologiczne sprzężenie

zwrotne


 Homeopatia: oparta na regule podobne

leczy się podobnym

 akupunktura

 Joga:oznacza grupę praktyk duchowych,

mających pochodzić z indii

 Biofeedback: biologiczne sprzężenie

zwrotne


 Homeopatia: oparta na regule podobne

leczy się podobnym

 akupunktura

Fakty:

 W samym 1997 r. społeczeństwo USA
wydało 36 - 47 miliardów dolarów na

sposoby leczenia z zakresu CAM

 Płatności te są wyższe niż bieżące wydatki

społeczeństwa amerykańskiego na

wszystkie przypadki hospitalizacji w

1997 r.

 Stanowią połowę sumy bieżących

wydatków na usługi lekarzy stosujących

tradycyjne formy leczenia.

 W samym 1997 r. społeczeństwo USA
wydało 36 - 47 miliardów dolarów na

sposoby leczenia z zakresu CAM

 Płatności te są wyższe niż bieżące wydatki

społeczeństwa amerykańskiego na

wszystkie przypadki hospitalizacji w

1997 r.

 Stanowią połowę sumy bieżących

wydatków na usługi lekarzy stosujących

tradycyjne formy leczenia.

Fakty

c.d.

Fakty

c.d.

 Pomimo ogromnej popularności, jakim

cieszy się CAM, jej skuteczność jest
przedmiotem kontrowersji.

 Postrzegana jest jako dziedzina

obejmująca nieudokumentowane
kierunki leczenia o
kwestionowanej skuteczności

 Pomimo ogromnej popularności, jakim

cieszy się CAM, jej skuteczność jest
przedmiotem kontrowersji.

 Postrzegana jest jako dziedzina

obejmująca

nieudokumentowane

kierunki leczenia o

kwestionowanej skuteczności

Leczenie

niekonwencjonalne

w onkologii c.d.

Leczenie

niekonwencjonalne

w onkologii c.d.

Stosowanie CAM w

perspektywie

                        odległej może stać się możliwą
             przeszkodą na drodze do pomyślnego
        uzyskania pozytywnych
   wyników terapii.

Stosowanie CAM w

perspektywie

                  odległej może stać się możliwą
        przeszkodą na drodze do pomyślnego
      uzyskania pozytywnych
wyników terapii.

Document Outline