Organizacja pracy z uczniem
ze specjalnymi potrzebami
edukacyjnymi
Szczecin 22.04.2010
Dziecko niewidome i słabo
widzące
Mgr Maria Zaorska
Organizacja pracy z uczniem
ze specjalnymi potrzebami
edukacyjnymi
Szczecin 22.04.2010
Dziecko niewidome i słabo
widzące
Mgr Maria Zaorska
I Definicje
I Definicje
Ze względów edukacyjnych możemy w
środowisku szkolnym wyróżnić w grupę
dzieci niewidomych i słabo
widzących.
Dokonując takiego podziału bierzemy
pod uwagę:
– ostrość wzroku ucznia po maksymalnej
korekcie optycznej;
– jego funkcjonowanie wzrokowe, czyli
umiejętność wykonywania czynności z
wykorzystaniem wzroku.
Za uczniów niewidomych uznaje się tych
uczniów, którzy zupełnie nie widzą lub
ich ostrość wzroku nie przekracza
1/20 normalnej ostrości widzenia przy
zastosowaniu szkieł korekcyjnych albo
gdy
ich
pole
widzenia
jest
ograniczone do przestrzeni zawartej
w 20%.
Do grupy uczniów słabo widzących
zalicza się tych, których ostrość widzenia
po korekcie optycznej sięga 0,3 pełnej
ostrości.
Uczniowie słabo widzący – z uwagi na
zaburzenia rodzaju widzenia – mają
zróżnicowane kłopoty i trudności.
Jest to bardzo niejednorodna grupa.
Możliwości wzrokowe
Cz
yn
ni
ki
z
ew
nę
tr
zn
e
Wyposażenie i dyspozycje indywidualne
Po
zn
an
ie
In
te
gr
ac
ja
s
en
so
ry
cz
na
Pe
rc
ep
cj
a
Ce
ch
y
ps
yc
hi
cz
ne
Pole widzenia
Motoryka
Funkcje mózgowe
Recepcja światła i barwy
Ostrość
B
a
rw
a
C
za
s
K
o
n
tr
a
st
P
rz
e
st
rz
e
ń
O
św
ie
tl
e
n
ie
Ce
ch
y
fiz
yc
zn
e
Model funkcjonowania
Model funkcjonowania
wzrokowego
wzrokowego
Anne L. Corn
Anne L. Corn
Do celów edukacyjnych uczniowie ci
otrzymują z publicznej poradni
psychologiczno-pedagogicznej orzeczenie
o potrzebie kształcenia specjalnego,
gdyż wymagają stosowania specjalnych
form, metod i specjalnej organizacji
pracy.
II
II
Następstwa funkcjonalne
Następstwa funkcjonalne
uszkodzenia narządu
uszkodzenia narządu
wzroku
wzroku
Schorzenia układu wzrokowego wpływają
na ograniczenia i trudności w percepcji
wzrokowej osób słabo widzących.
Do następstw funkcjonalnych należą:
Obniżenie ostrości wzroku
.
Prawidłowa ostrość wzroku pozwala na
widzenie bardzo małych przedmiotów.
Osoby
z
obniżoną
ostrością
mają
zmniejszoną
zdolność
spostrzegania
szczegółów,
nie
widzą
obiektów
o
określonej wielkości z odległości, z jakiej
widzi oko pełnosprawne.
Ubytki w polu widzenia.
Mogą dotyczyć centralnego (mroczek
centralny)
lub
obwodowego
pola
widzenia.
Ubytki w obwodowym polu widzenia mogą
mieć róż-ne formy, np.: zawężające się pole
widzenia, aż po widzenie lunetowe lub
widzenie połowiczne, polega-jące na braku
połowy widzenia, np. po lewej lub prawej
stronie.
Występują także ubytki mieszane, (mroczki
występują w różnych obszarach pola
widzenia).
Zaburzenie
wrażliwości
na
światło.
Może
przyjąć
formę
olśnień
spowodowanych
np.
przez
gładkie,
błyszczące powierzchnie odbijające światło
lub światłowstrętu (osobie przeszkadza
zbyt duża ilość światła), albo formę
światłolubności – zapotrzebowanie
na dodatkowe źródło światła.
Obniżenie
wrażliwości
na
kontrast.
Polega na tym, że osoba dla lepszego
widzenia potrzebuje dużego kontrastu
pomiędzy figurą, tekstem, a tłem.
Ślepota zmierzchowa.
Jest to zaburzenie widzenia o zmierzchu,
nazywane też kurzą ślepotą.
Zaburzenie adaptacji do światła i
ciemności.
Jest to
zaburzenie widzenia do zmiennych
warunków
oświetleniowych
.
Czas
potrzebny do zaadaptowania się oka do
nowych warunków – z jasnego w ciemne
(z
nasłonecznionego dworu do ciemnego
pomiesz-czenia) jest stosunkowo długi i
może trwać do pięciu minut.
Zaburzenie spostrzegania głębi
Zmienność widzenia
Zaburzenie widzenia barw
Dwojenie
Ból
Męczliwość
Łzawienie
Zniekształcenie obrazu
Oczopląs
III
III
„Krok po kroku
„Krok po kroku
do
do
szkoły”
szkoły”
1. Rozmowa, wywiad z Rodzicami.
2. Analiza dokumentacji ucznia (opinie,
orzeczenie do kształcenia specjalnego,
informacje medyczne).
3. Spotkanie z uczniem – obserwacja w
środowisku rówieśniczym (w miarę
możliwości).
4. Decyzja zespołu do spraw integracji w
danej szkole o przyjęciu ucznia. Głos
decydujący ma przyszły wychowawca i
pedagog wspierający.
5. Diagnoza wstępna, kompleksowa (we
wrześniu).
Podjęcie
współpracy
z
Polskim Związkiem Niewidomych i
Słabowidzących,
lekarzem
okulistą,
rehabilitantem wzroku.
6. Szkolenie Rady Pedagogicznej (w celu
przybliżenia
specyfiki
niepełnosprawności) przez pracowników
(tyflopedagogów) z PZN lub CPP z
Działu
Dziecka
Niewidomego
i
Słabowidzącego.
(Ważne jest zaplanowanie i ustalenie terminu
tak, aby pracownicy tych instytucji włączyli
nasze szkolenia w plan pracy danego roku
szkolnego.)
7. Zorganizowanie dla dzieci zestawu
podręczników
w
brajlu
lub
powiększonym drukiem – zgłoszenie do
Kuratorium
zapotrzebowania,
wypożyczenie w Książnicy
Pomorskiej,
uzyskanie
aktualnych
informacji w PZN lub w Ośrodkach
Specjalnych (np. Poznań, Bydgoszcz).
8. Oprzyrządowanie – przy udziale
Rodziców (– kontakt PFRON i
PZN). Śledzenie bieżących projektów dla
tej grupy niepełnosprawności –
np. Tyflografika, Adaptacja.
9. Zadania specjalisty w szkole –
tyflopedagoga:
–
realizacja
godzin
rewalidacyjnych
(usprawnianie widzenia, nauka brajla,
orientacja w przestrzeni);
– współpraca z nauczycielem przedmiotu;
– modyfikacja programu ucznia ze względu
na dysfunkcję wzroku;
– planowanie IPET – zwłaszcza przy
wydłużonym etapie edukacyjnym;
–
monitorowanie
funkcjonowania
wzrokowego
ucznia
w
warunkach
szkolnych;
– pośredniczenie pomiędzy służbą zdrowia,
oświatą a domem rodzinnym.
IV
IV
Adaptacja klasy i szkoły
Adaptacja klasy i szkoły
pod kątem
pod kątem
potrzeb i możliwości
potrzeb i możliwości
ucznia
ucznia
z dysfunkcją wzroku
z dysfunkcją wzroku
Na podstawie opracowania: Mirosławy Błaziak i Aldona
Kałkus
(Ośrodek Szkolno – Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży
Słabowidzącej
w Lublinie)
Coraz częstszym staje się fakt nauki
dziecka
słabo
widzącego
lub
niewidomego w szkole ogólno-dostępnej.
By ten czas był dla niego źródłem
satysfakcji, komfortu psychicznego i
samo-realizacji, należy spełnić kilka
warunków:
1. Dokonać adaptacji miejsca pracy
ucznia.
2.
Zapewnić
uczniowi
odpowiednie
oprzyrządowanie i wyposażenie we
właściwe pomoce i materiały.
3.
Zapewnić
specjalistyczną
opiekę
pedagogiczną.
1. Adaptacja miejsca pracy.
Dokonując
modyfikacji
szkolnego
środowiska,
aby
uwzględnić
potrzeby
ucznia słabo widzącego i niewi-domego,
powinniśmy
rozpocząć
działania
od
prostych technicznie zmian w zakresie:
– odpowiedniego oświetlenia,
– kontrastu kolorystycznego,
–
wielkości wykorzystywanych pomocy
dydaktycznych,
– zorganizowania przestrzeni,
Oświetlenie
Pamiętajmy, że światło słoneczne jest
najbardziej
naturalnym
rodzajem
oświetlenia.
Najkorzystniejszym
typem
oświetlenia
sztucznego
jest
światło
mieszane:
jarzeniowe do ogólnego oświetlenia klasy,
korytarza
czy
innego
pomieszczenia
szkolnego, a dodatkowo światło żarowe do
pracy z bliska.
Dodatkowa
lampa
powinna
być
zaopatrzona w ru-chome ramię, a obudowa
żarówki osłaniać ją całą, by żarówka nie
wystawała
poza
obudowę.
Lampkę
ustawiamy po przeciwnej stronie w
stosunku do ręki pracującej dziecka; do
czytania źródło światła powinno być
umieszczone po tej stronie, po której
uczeń ma lepsze oko. W tym miejscu
należy zwrócić uwagę na zjawisko olśnień
rażącym
światłem,
najczęściej
spowodowane odbiciem promieni od
błyszczących blatów ławek, parkietu,
luster, szyb w meblach lub oknach.
By tego uniknąć powinniśmy pamiętać o
zabez-pieczeniu
w
klasie
możliwości
zasłaniania okien. Pamiętać również należy
o potrzebach ucznia słabo-widzącego ze
światłowstrętem. Ławkę dla takiego ucznia
ustawiamy tyłem do okna i z dala od niego.
Kontrast
Na terenie szkoły należałoby wprowadzić
oznaczenie
pierwszego
i
ostatniego
stopnia schodów jaskrawą farbą lub taśmą
odblaskową, kontrastującą z kolorem
posadzki. Dla bezpieczeństwa ucznia
niewidomego ostrzeżenie o zbliżających
się schodach wykonujemy z paska o
wyczuwalnej fakturze. Krawędzie drzwi,
szafek, parapety, włączniki światła też
oznaczamy jaskrawym kolorem. Listwy
przypodłogowe
oraz
framugi
drzwi
pomalujmy kolorem kontrastującym z
podłogą i ścianami.
Duże powierzchnie malujemy matowymi
farbami o mocnych, czystych kolorach.
Zadbajmy o to, by tablica była duża,
czarna lub ciemnozielona, matowa, gładka
i dobrze oświetlona, a kreda miękka –
biała albo żółta. Blaty powinny mieć
matowe
powierzchnie
lub
matowe
podkładki, najlepiej jednobarwne. Również
jednobarwna, bez wzorów, powinna być
wykładzina dywanowa, która stanowi
niezbędny
element
wyposażenia
sali
lekcyjnej zwłaszcza w klasach nauczania
zintegrowanego.
Wielkość
Nauczyciel winien sprawdzić, z jakiej
odległości oraz jakiej wielkości litery i
przedmioty
uczeń
widzi
najlepiej
i
pozwalać
mu
na
podchodzenie
do
oglądanych obiektów, by ułatwić ich
poznanie. Przedmioty o zbyt dużych
rozmiarach
starajmy
się
zastępować
modelami.
Przestrzeń
W klasie stoliki i krzesła ustawmy w taki
sposób, by powstała wyraźnie określona
ścieżka komunika-cyjna. Będzie to z
korzyścią zarówno dla uczniów słabo
widzących lub niewidomych, jak i dla
uczniów pełnosprawnych. Ważne jest, by
nauczyciel zwracał uwagę uczniów na
potrzebę zachowania ładu w sali lekcyjnej,
na dostawianie krzesełek do stolika,
wieszanie plecaków lub umieszczanie ich
w odpo-wiednich miejscach
O ewentualnych zmianach w urządzeniu
klasy zawsze należy poinformować ucznia
z dysfunkcją wzroku. Dobrze jest przyjąć
zasadę, by drzwi do klasy pozostawiać albo
zamknięte, albo całkowicie otwarte.
W pierwszych dniach roku szkolnego
warto
przeprowadzić
dla
wszystkich
uczniów lekcję orientacji. Dzięki temu
uczeń słabo widzący lub niewidomy będzie
umiał zlokalizować i dojść np. do WC,
jadalni, świetlicy, szatni, sekretariatu.
W miarę możliwości nauczyciel powinien
poświęcić temu dodatkowy czas, bądź
zasugerować rodzicom, by o to zadbali.
Dzięki temu dziecko poczuje się w nowym
otoczeniu bezpiecznie i niezależnie. W
klasie należy pomóc uczniowi w nabyciu
orientacji
w
usta-wieniu
mebli,
umiejscowieniu
stanowisk
pracy
ulubionych kolegów, biurka nauczyciela.
Jeśli uczeń jest niewidomy, postarajmy się
o
oznaczenia
dotykowe,
najlepiej
wypukłe, na szafki, półki ucznia, półki z
określonymi pomocami, kartami pracy,
przyborami. Można je oznaczyć podpisami
brajlowskimi.
Oznaczenia
i
podpisy
powinny być tak umieszczone, żeby
dziecko mogło do nich swobodnie sięgnąć
ręką. Od początku kładźmy nacisk na
porządkowanie przez ucznia swoich rzeczy
na półce.
Stałość w ustawieniu sprzętów jest
również istotna w przypadku ucznia
słabo widzącego. Z myślą o nim umieśćmy,
najlepiej na poziomie oczu, duże napisy
z
informacjami
dotyczącymi
rozmieszczenia pomocy. Litery powinny
być duże, drukowane, na matowym,
kontrastowym tle.
Pamiętajmy o kontrastowym zestawianiu
pomocy - wpłynie to na poprawę
widoczności. Pomoce kilkuelementowe,
drobne starajmy się umieszczać w
pojemnikach,
najlepiej
zamykanych.
Dobrym pomysłem może być również
wykończenie kilku ławek (niekoniecznie
tylko
dla
niewidomego
lub
słabo
widzącego)
specjalną
listwą
przymocowaną dookoła całego blatu, by
tworzyła
nieco
podwyższony
brzeg.
Zapobiegnie to zsuwaniu się z blatu stolika
przypadkowo
potrąconych
rzeczy,
a
uczniowi zaoszczędzi kłopotu.
Przy
ewentualnym
zakupie
nowego
sprzętu postarajmy się zaopatrzyć salę
lekcyjną w ławki z ru-chomym blatem.
Dają one możliwość ustawienia blatu pod
różnym kątem. Dzięki temu uczeń słabo
widzący może regulować odległość np. do
czytanego tekstu, tak, by zachować
prawidłową postawę ciała.
2. Odpowiednie
oprzyrządowanie
i wyposażenie ucznia we
właściwe
pomoce i materiały.
Ucznia powinien korzystać z pomocy
optycznych na zajęciach szkolnych Jeżeli
dziecko nie korzystało z porad
instruktora widzenia, należy zainicjować
ten kontakt (PZN), głównie w celu
dobrania odpowiedniej pomocy optycznej
oraz
dokonania
funkcjonalnej
oceny
widzenia i ewentualnego uczestnictwa
w zajęciach z rehabilitacji wzroku.
Uczniowi ze szkoły masowej przysługują
dodatkowe godziny rewalidacyjne, w
ramach których mogą być prowadzone:
– usprawnianie widzenia,
– orientacja przestrzenna,
– nauka pisma punktowego.
Rodzaje pomocy optycznych
– lupa (powiększenie od kilku do
kilkunastu);
– powiększalnik TV (powiększenia obrazu
nawet do 64 razy; może być używany do
czytania,
pisania,
rysowania,
kolorowania, oglądania zdjęć, map i
rysunków);
– luneta lub lornetka (do obserwacji z
daleka w pomieszczeniu – np. tablicy i do
spostrzegania obiektów w terenie)
– okulary z filtrem (podwyższające
kontrast)
Przybory i urządzenia do pisania
brajlem
– maszyna brajlowska (elektroniczna lub
zwykła),
– piórnik brajlowski,
– kostka do nauki brajla,
– alfabet brajla w foliogramie,
– papier brajlowski,
– tabliczka i dłutko brajlowskie,
–
komputer
z
oprogramowaniem
i
oprzyrządowaniem
dla
osób
niewidomych i słabo widzących,
–
pomoce
szkolne
z
oznaczeniami
brajlowskimi (kubarytmy, mapa, globus,
linijka, ekierka)
Podręczniki
Podręczniki wydane w wersji brajlowskiej
lub
drukiem
powiększonym
można
pożyczać
w
bibliotekach
Polskiego
Związku Niewidomych, szkołach dla słabo
widzących i niewidomych lub zamawiać
ich wydrukowanie w Centralnym Zakładzie
Wydawnictw
i
Nagrań
PZN
(ul.
Konwiktorska 9, Warszawa).
Ministerstwo Edukacji Narodowej do roku
2008 zlecało wydawanie bezpłatnych
podręczników dla uczniów z dysfunkcją
wzroku w brajlu i powiększonym druku.
Spośród wielu tytułów zatwierdzonych do
użytku szkolnego przez MEN, do adaptacji
w brajlu i powiększonym druku dla
każdego
poziomu
nauczania
i
poszczególnych
przedmiotów
zatwierdzano zwykle jeden podręcznik.
Podręczniki otrzymały wszystkie ośrodki
szkolno-wychowawcze dla niewidomych i
słabo widzących, niektóre kuratoria,
Biblioteka Centralna PZN.
Podręczniki są wypożyczane uczniom na
czas nauki - okres 10 miesięcy. Została też
uruchomiona
strona
internetowa
caecus na której
udostępniono do pobrania dla uczniów
niewidomych
adaptacje
podręczników
szkolnych
(lub
ich
pierwszych
części/rozdziałów) kształcenia ogólnego
przeznaczonych
do
klasy
I
szkoły
podstawowej i I klasy gimnazjum,
opracowanych zgodnie z nową podstawą
programową.
Dyrektorzy ośrodków specjalnych, szkół
integra-cyjnych i ogólnodostępnych, w
których uczą się uczniowie z problemami
wzroku
mogą
pobrać
for-mularz
i
oświadczenie, wypełnić go i przesłać pod
adres:
Ministerstwo Edukacji Narodowej,
Departament Zwiększania Szans Edukacyjnych,
Aleja J. Ch. Szucha 25,
00-0918 Warszawa
z dopiskiem "Podręczniki dla uczniów
niewidomych" oraz na adres e-mail:
Przybory do pisania i czytania słabo
widzących
– zeszyty z pogrubioną linią (PZN).
Indywidualnie trzeba dobrać odpowiedni
przyrząd do pisania. Może nim być
cienkopis,
flamaster
z
pogrubioną
końcówką.
– skoroszyty z notatkami (kartki z notatkami
ucznia, który pisze duże litery i cyfry – bo
tylko takie widzi...),
– stoliki z ruchomymi blatami,
– podstawka do książek oraz tzw.
„okienko” do czytania (prostokąt ciemnego
kartonu z wyciętym otworem, odsłaniający
tylko jedną linijkę tekstu).
– „książka mówiona” (tzn. nagrany audio
tekst literacki), którą zwykle można
wypożyczyć w kilku bibliotekach w danym
mieście lub bibliotece PZN,
– dyktafon (do wykorzystywania zwłaszcza
na lekcjach języka obcego),
3.
Specjalistyczna
opieka
pedagogiczna.
Pracujący
w
klasie
integracyjnej
nauczyciel powinien znać metody pracy z
uczniami z dysfunkcją wzroku i tak
planować zajęcia dla uczniów pełno- i
niepełnosprawnych, by realizowane treści
były takie same, natomiast metody
dostosowane do możliwości uczniów słabo
widzących i niewidomych.
Wskazane jest utrzymywanie stałego
kontaktu
z
PZN
oraz
lekarzem
opiekującym się uczniem (przez Rodziców
dziecka)
V Jak pomóc uczniom słabo
V Jak pomóc uczniom słabo
widzącym
widzącym
i niewidomym w
i niewidomym w
szkole masowej –
szkole masowej –
wskazówki
wskazówki
dla nauczyciela
dla nauczyciela
1. Uczeń słabo widzący i niewidomy
powinien dokładnie poznać klasę, szkołę i
jej najbliższe otoczenie.
2. Uczeń słabo widzący powinien mieć
dobrane pomoce optyczne i nieoptyczne
zależnie
od
swoich
indywidualnych
potrzeb.
3.
Miejsce
pracy
dziecka
należy
dostosować
do
jego
potrzeb:
odpowiednie oświetlenie, blisko tablicy i
blisko nauczyciela. Ważnym czynnikiem
na stanowisku pracy jest kontrast. O
kontraście warto pamiętać malując sale,
korytarze, drzwi itp. Przy wyborze
miejsca warto skorzystać z uwag i
sugestii samego ucznia.
4. Powierzchnie, na których pracuje uczeń
słabo
widzący
nie
powinny
być
błyszczące i gładkie.
5. Warto zapoznać kolegów i koleżanki z
klasy z problemami wzroku uczniów
słabo widzących i niewidomych, tworząc
atmosferę życzliwości, zrozumienia i
wzajemnej pomocy, a jednocześnie
stwarzającej możliwość jak największej
samodzielności.
6. Podręczniki dla ucznia słabo widzącego
powinny
zawierać
powiększoną
czcionkę, dla ucznia niewidomego – w
brajlu.
7. Pomoce dydaktyczne uczeń słabo
widzący i niewidomy powinien dostać do
„obejrzenia” z bliska, z możliwością
wzięcia do rąk.
8. Dobierając zeszyty i przybory do pisania
należy
uwzględnić
indywidualne
możliwości i potrzeby ucznia i korzystać
z jego sugestii.
9. Nie należy przywiązywać większej wagi
do kaligrafii ucznia słabo widzącego.
Bardziej należy zwracać uwagę na
wysiłek włożony w pisanie.
10. Notatki prowadzone w czasie lekcji
przez samego ucznia należy ograniczyć
do niezbędnych syntetycznych zapisów.
11. Stosować alfabet ucznia powiększony
do wielkości 2 cm.
12. Stosować ćwiczenia z matematyki i
języka polskiego powiększone 1,5 raza.
13. Polecenia lub tematy na sprawdzianie i
inne teksty dawać napisane na kartkach
czarnym flamastrem.
14. Zaopatrzyć dziecko słabo widzące w
tabliczkę, na której będzie próbował
rozwiązywać zadania, które inne dzieci
akurat rozwiązują na tablicy.
15. Przy zadawaniu prac pisemnych na
lekcji lub do domu należy wziąć pod
uwagę wolniejsze tempo pracy ucznia
słabo widzącego.
16. Stworzyć możliwość pisania prac
domowych
i
sprawdzianów
na
komputerze (dotyczy to zwłaszcza
dłuższych prac pisemnych).
17. Zwłaszcza w klasach starszych warto
umożliwić korzystanie z dyktafonu,
kaset
z
nagranymi
lekturami
i
komputera.
18. Umożliwić nagrywanie dłuższych
tekstów z podręcznika, aby uczeń mógł
je przesłuchiwać.
19. Warto zapewnić pomoc rodziców lub
kolegów przy czytaniu materiału do
opanowania
z
poszczególnych
przedmiotów.
20. W przypadku ucznia niewidomego
dodatkowo należy pamiętać o kilku
wskazówkach:
Wchodząc do pomieszczenia, w którym
znajduje się uczeń niewidomy trzeba
zasygnalizować swoją obecność, a
opuszczając je - uprzedzić, że się
odchodzi.
Nie należy dotykać osoby niewidomej
bez
wcześniejszego
słownego
uprzedzenia.
W kontaktach słownych z osobą
niewidomą nie trzeba mówić głośniej,
niż do innych osób.
Uczeń niewidomy powinien uczyć się
samodzielności. Gdy sobie nie radzi -
trzeba zapytać czy i jakiej pomocy
oczekuje.
W towarzystwie osób niewidomych
można swobodnie używać słów typu
popatrz, widzisz, proszę spojrzeć,
zobacz. Zwroty te na ogół są odbierane
pozytywnie. Osoba niewidoma używa
takiego samego języka, jak widzący.
Przy określaniu kierunków można
używać zwrotów na prawo, na lewo,
niżej, wyżej, nad, pod, jak również
określać je przy pomocy kierunków świata.
W trakcie posiłku można podpowiedzieć
uczniowi niewidomemu, co znajduje się na
talerzu posługując się tarczą zegara (np.
kotlet jest na godzinie siódmej, surówka
na godzinie dwunastej itp.)
21. Podkreślanie mocnych stron ucznia
oraz rozwijanie jego indywidualnych
zainteresowań i zdolności.
Literatura
1. Jak organizować edukację uczniów ze specjalnymi
potrzebami edukacyjnymi? Przewodnik, Warszawa
2010, MEN
2. Materiały szkoleniowe przygotowane przez
Dyrekcję i pracowników Specjalnego Ośrodka
Szkolno - Wychowawczego Nr 1 w Bydgoszczy na
szkolenie dla nauczycieli pracujących z dziećmi
słabo widzącymi i niewidomymi w szkole masowej,
który odbył się w dniach 8 - 10.12.2006 roku w
Bydgoszczy.
3. http://www.cmppp.edu.pl/node/19820 18.04.2010
4. http:// www.oko.info.pl
5. http://www.pzn.org.pl/porady/73-informacje-o-
podrecznikach-szkolnych.html 18.04.2010
6. http://www.adaptacje.uw.edu.pl/ 18.04.2010