Wskaźniki i pomiar w

psychologii

Klasyfikacje, techniki,

problemy

Co jest przedmiotem

pomiaru?

• Samoopis i introspekcja (typowe testy osobowości,

protokoły rozwiązywania problemów)

• Metody projekcyjne

• Wskaźniki behawioralne – zachowanie (habituacja,

preferencje wzrokowe, udzielenie pomocy)

• Wskaźniki wykonaniowe (czas reakcji*, liczba

poprawnych odpowiedzi)

• Wskaźniki psychofizyczne (reakcja na określone

właściwości fizyczne bodźca, np. próg

różnicowania wysokości dźwięku)

• Wskaźniki fizjologiczne (RSG, ERP, pomiar

ciśnienia krwi, obrazowanie aktywności mózgu)

• Wskaźniki demograficzne

• Wskaźniki anatomiczno/fizjologiczne

Sposób zbierania danych /

technika pomiaru

• Swobodna narracja, samoopis

• Rozmowa, wywiad niestrukturalizowany

• Obserwacja zachowań swobodnych

• Techniki projekcyjne

• Wywiad strukturalizowany

• Zadania i pytania otwarte (z nieograniczoną liczbą

możliwych odpowiedzi)

• Obserwacja reakcji na określony typ sytuacji

• Zadania i pytania zamknięte (ograniczona liczba

możliwych odpowiedzi

• Skale ocen i testy niestandaryzowane (wiele pozycji)

• Skale ocen i testy standaryzowane

• Pomiar fizyczny za pomocą wyskalowanego

narzędzia (czas reakcji, ERP, RSG)

Wybrane wskaźniki i metody

pomiarowe

• Techniki:

– Czas reakcji (RT)
– Potencjały wywołane (ERP)
– Współczesne techniki obrazowania aktywności kory

mózgowej (fMRI, PET i in.)

– Habituacja
– Skale postaw i inne techniki pomiaru postaw
– Test apercepcji tematycznej (TAT)
– Test wechslera

• Problemy:

– Problem trafności i rzetelności a moc rozdzielcza

wskaźnika

– Problem istnienia reprezentacji liczbowej

Trafność narzędzia

pomiarowego

• Czy narzędzie pomiarowe / wskaźnik

istotnie mierzy właściwą zmienną

(indicatum)

– Trafność teoretyczna (na ile test wynika z

definicji i praw wiążących daną zmienną w teorii

/ paradygmacie)

– Trafność empiryczna

• Diagnostyczna (na ile pomiar jest zgodny z innymi

kryteriami / metodami określania zmiennej)

• Prognostyczna (na ile wynik pomiaru pozwala

przewidywać konsekwencje danej wartości zmiennej)

– Trafność ekologiczna (na ile wartość zmiennej

ujawniona w pomiarze może być uogólniana na

sytuacje rzeczywiste)

Rzetelność narzędzia

pomiarowego

• Niezawodność, dokładność pomiaru – jaką

część zróżnicowania wyników pomiaru
można wyjaśnić rzeczywistym
zróżnicowaniem badanej zmiennej

– Powtarzalność wyniku pomiaru
– Zgodność pomiaru uzyskanego za pomocą

równoważnych metod

• Trafność i rzetelność metody determinują

jej moc rozdzielczą

Problem istnienia

reprezentacji

• Pomiar jako reprezentacja zmiennej w

określonym systemie formalnym
(kategorialnym, porządkowym, liczbowym)

– Czy wartości „rzeczywistej” zmiennej można

odwzorować na właściwości danego systemu
formalnego (np. rozłączność klas w klasyfikacji
zupełnej; jaki porządek?; stała jednostka
stopniowania zmiennej?

– Czy system formalny związany z narzędziem

pomiarowym reprezentuje zmienną?

→ trafność narzędzia

Czas reakcji (RT) jako miara

złożoności procesu mentalnego

• Założenia

– Operacje umysłowe (a) należą do określonego

systemu formalnego (wskazanego przez teorię)
oraz (b) są realizowane przez struktury neuronowe
mózgu. System formalny określa porządek
wykonywania operacji, a neuronalna podstawa
określa mierzalny czas trwania → proces złożony z
większej liczby operacji będzie wymagał dłuższych
czasów reakcji

• Przykład

– Liczba koniecznych operacji syntaktycznych a czas

rozumienia zdania

Czas reakcji – c.d.

• Trafność i rzetelność

– Czy trafne jest założenie o sekwencyjnym

wykonywaniu operacji składniowych?

– Jakie inne czynniki wpływają na czas reakcji

• Osobnicze (szybkość przetwarzania informacji, zasoby

uwagi)

• Inne konieczne procesy między bodźcem a reakcją

(reakcja receptora, analiza wzrokowa, reakcja

motoryczna)

• Nabyta sprawność i typowość operacji (neuronalne

reprezentacje operacji częstszych, bardziej typowych są

łatwiej aktywowane)

• Zwiększanie rzetelności metody pomiaru RT

• Warunek jak najszybszej reakcji (trafność ekologiczna?)

• Metoda subtrakcji vs. metoda czynników addytywnych

• Czas reakcji vs. jakość wykonania

• Eliminacja błędów grubych

Czas reakcji – c.d.

• Problem reprezentacji

– Pomiar czasu wyskalowany jest z dokładnością narzędzia

(takt zegara, częstotliwość odświeżania ekranu, na którym

prezentowane są bodźce, częstotliwość próbkowania klucza

reakcji), zwykle 0,001 – 0,001 s.

– Czas reakcji pojedynczego neuronu wynosi od kilku do

kilkudziesięciu ms.

– Czas prostych reakcji (jest/nie ma) wynosi minimum ok. 150

ms, a reakcji z wyborem 230 ms. (zwykle ponad 300 ms.)

– Różne operacje (np. negacja vs. zmiana strony biernej na

czynną) mogą różnić się czasem

→ Jaka różnica czasów reakcji świadczy o przyroście

liczby opercji umysłowych? Co reprezentują czasy

poniżej czasów reakcji prostych?

Potencjały wywołane (ERP)

• Założenia: takie jak przy RT plus słabe założenie o

lokalizacji mózgowej procesu

• Sposób pomiaru: pomiar potencjałów elektrycznych

na skórze głowy za pomocą dużej liczby elektrod

skorelowany z prezentacją bodźca. Ustalanie

przybliżonej lokalizacji mózgowego źródła potencjału

metodą statystyczną. Notacja: znak potencjału (P+,

N-) i czas pojawienia się w ms. (np. P300 – potencjał

dodatni pojawiający się 300 ms po prezentacji

bodźca)

• Rzetelność:

– w porównaniu z RT metoda pozwala wyodrębnić składniki

procesu przetwarzania bodźca i uchwycić procesy równoległe

– niezwiązana z bodźcem aktywność mózgu zakłóca pomiar –

konieczność uśredniania wyników z b. dużej liczby prób

– niska rozdzielczość przestrzenna

Obrazowanie aktywności

mózgu

• Założenia:

– różne procesy umysłowe aktywują różne struktury

neuronalne

– W aktywnych rejonach mózgu zwiększa się przepływ krwi i

absorpcja substancji odżywczych

• Metody pomiaru:

– PET detekcja pozytonów emitowanych przez rozpady

markera (doczepionego do glukozy)

– fMRI detekcja fali elektromagnetycznej wywołanej

rezonansem cząsteczek wody w silnym polu magnetycznym

• Rzetelność:

– Niska rozdzielczość czasowa

– Pomiar w niewygodnych i nienaturalnych warunkach

• Trafność teoretyczna i zagadnienie reprezentacji

– Czy różnice we wzorcach pobudzenia mózgu reprezentują

jakościowo odmienne procesy mentalne?

Dwa systemy myślenia – badanie za

pomocą fMRI

(za:

Habituacja

• Założenia:

– zasoby uwagi poświęcane bodźcowi

spadają wraz z jego znajomością

– Bodźce poznawczo podobne do wcześniej

prezentowanych będą traktowane jako

bardziej znajome niż bodźce poznawczo

niezgodne z poprzednio prezentowanymi

– Prezentacja nieznanego bodźca powoduje

wznowienie uwagi

• Przykład: Leslie (1984)

Skale postaw

• Definicja – postawa emocja, sąd poznawczy i

zachowanie

• Pomiar

– Różne wzorce jako wyraz nasilenia postawy (skala

Thurstone’a)

– Ocena nasilenia/prawdopodobieństwa danego wzorca (skala

Likerta)

• Rzetelność i trafność:

– Wieloetapowa procedura tworzenia skali (generowanie

pozycji, ocena przez sędziów kompetentnych, wybór pozycji

różnicujących itd.)

– Rotacja biegunów skali

• Problem reprezentacji:

– Jaką skalę pomiarową reprezentuje suma rang?

– Jak skala ta odwzorowuje się na rzeczywiste natężenie

postawy?

Skala Likerta

Ilekroć widzę kosmitę spluwam przez lewe ramię:

|______________|_______________|_______________|______________|
Zawsze

Często

Czasem

Rzadko

Nigdy

Kosmici są brudni
|______________|_______________|_______________|______________|
Całkowicie

Raczej

Nie mam

Raczej nie

Całkowicie

się zgadzam

się zgadzam

zdania

zgadzam się nie

zgadzam
się

Skala Thurstone’a

|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|
1

2 3 4 5

6

7

8 9 10

11

1.

Kiedy widzę kosmitę, rzucam się na niego z siekierą

2.

Kiedy widzę kosmitę, spluwam przez lewe ramię

3.

Kiedy widzę kosmitę, zawiadamiam policję

…
6.

Kiedy widzę kosmitę spokojnie przechodzę obok niego

…
11. Kiedy widzę kosmitę, zapraszam go na rodzinny obiad

Metody projekcyjne - TAT

• Założenia: problemy i konflikty (również

nieświadome) wpływają na percepcje

rzeczywistości → ujawniają się w

interpretacji wieloznacznych scen

• Pomiar: opowiadanie na bazie rysunku

przedstawiającego niejednoznaczną scenę

z obszaru potencjalnego konfliktu (np.

dorosłego i dziecko w nieokreślonej relacji)

• Trafność: czy opowiadanie jest rzeczywiście

projekcją wewnętrznych stanów badanego?

• Problem reprezentacji: Jaki system

kategorii?

Testy „inwentarzowe”

• Test

– W szerokim sensie: każdy akt pomiaru
– W wąskim sensie (test psychologiczny): wystandaryzowana

metoda pomiaru złożona z wielu pozycji (inwentarz – wiele

cech lub wymiarów mierzonych równocześnie)

• Standaryzacja: metoda statystycznego dopasowania

punktacji testowej do rozkładu wyników w populacji

– Badania standaryzacyjne na bardzo dużych próbach

dobranych według specjalnych schematów warstwowo-

losowych

• Problem reprezentacji: na ile wynik w teście (pozycja

względem statystycznych miar populacji: średniej,

mediany, odchylenia standardowego) oddaje

rzeczywiste nasilenie cechy?