Prawo rzymskie publiczne 

Prawo rzymskie publiczne 

Prof. dr hab. Bronisław Sitek

Dr Piotr Krajewski  

Motto 

Motto 



Ceteris  speciem  est.  Quod  si  tenemus, 

tenemus 

omnia. 

Ut 

enim 

cupiditatis 

principum et vitiis infici solet tota civitas, sic 

emendari et corrigi continentia. 



[Niechaj  będzie  przykładem  dla  wszystkich 

(polityk).  Jeżeli  tak  się  stanie,  to  jakbyśmy 

wszystko  otrzymali.  Jak  bowiem  przez 

namiętności  i  wady  polityków  psuje  się  całe 

państwo,  tak  przez  uczciwe  ich  życie 

oczyszcza się ono i naprawia.]



Cic. de leg. 3,13,30. 

Cel przedmiotu

Cel przedmiotu



Zapoznanie 

się 

z 

pierwszym 

zorganizowanym 

systemem 

administracji 

państwowej 

i 

samorządowej



Rozwój 

struktur 

państwa 

w 

powiązaniu z ekonomią i i polityką 



Współczesne odniesienia 

Literatura 

Literatura 



Prawo rzymskie publiczne, pod 
red. B. Sitek, Olsztyn 2005.



B. Sitek, Tabulae Heracleensis, w 
druku.  

Egzamin 

Egzamin 



Na egzaminie będzie 5 pytań 
opisowych 

Koncepcja państwa wg. 

Koncepcja państwa wg. 

Cycerona

Cycerona



Koncepcja Polis



Państwo jest sprawą ludu. Ludem zaś nie 

jest jakiekolwiek zbiorowisko ludzi w jakiś 

sposób  zebranych,  lecz  musi  to  być 

ogromne  zgromadzenie  zespolone  na 

podstawie uznania wspólnego prawa i dla 

pożytku wynikającego dla całej wspólnoty. 



Państwo to naród



Przemiany 

koncepcji 

państwa 

w 

pryncypacie i dominacie. 

Ideał polityka 

Ideał polityka 



Życie według cnót



Polityk  powinien  posiadać  wiedzę  i  szanować 
cnotę mądrości



Przestrzeganie 

zasad 

współżycia 

międzyludzkiego



Polityk wydaje polecenia i zakazy, ale sam musi 
zachowywać prawo



Zadania  winny  wypełniać  z  zachowaniem 
umiaru



Winni cechować się skromnością i spokojem 

Obowiązki polityka

Obowiązki polityka



Senator winien:



Brać udział w posiedzeniach senatu



Winien wypowiadać się w kwestiach 
merytorycznych i z umiarkowaniem,



Winien posiadać znajomość państwa



Winien unikać stosowania przemocy i 
gwałtu



Winien przestrzegać zasad moralnych i 
mieć nienaganną obyczajowość. 

Przywary polityków 

Przywary polityków 



Są złym przykładem dla społeczeństwa



Brak wiedzy o stanie państwa



Zabieganie o urzędy i stosowanie przekupstwa



Chciwość polityków



Zaspakajanie potrzeb tylko nielicznych grup 

społecznych 



Stosowanie niedozwolonych metod 

socjotechnicznych



Dostosowanie retoryki politycznej wyłącznie 

do populistycznych potrzeb społecznych. 

Typy ustrojów w Rzymie 

Typy ustrojów w Rzymie 



Okres królewski – 754-510



Republika – 510-27



Pryncypat – 27-284



Dominat – 284-565

Ustrój królewski 

Ustrój królewski 

Początki Rzymu 

Początki Rzymu 



Okres prehistoryczny – ok. 3000 lat wcześniej – 

Romuslus i Remus 



Koncepcja państwa jako Polis



Rzymianie a Etruskowie i Grecy



Znaczenie wojny Etrusków z Grekami w 524 

roku



Wpływ kultury etruskiej na Rzym



Królowie pochodzenia etruskiego



Charakterystyka stosunków społecznych, 

gospodarczych i politycznych tego okresu.



Podział społeczeństwa 

Król 

Król 



Król jako najwyższy urzędnik



Władza królewska – imperium



Strój królewski: puprurowe szaty, sella 

curulis, 12 liktorów.



Władza królewska nie była dziedziczna



Okres bezkrólewia – wybór interrexa co 5 

dni



Wybór króla na zgromadzeniu kurialnym



Funkcja kapłańska króla



Funkcja ustawodawcza króla

Senat

Senat



Pater  familias  pierwszymi  członkami 

senatu



Liczba senatorów – 100, a z czasem 300. 



Kompetencje: 

zatwierdzanie 

uchwał 

zgromadzeń  ludowych  –  auctoritas 

patrum,  troska  o  zasady  moralne  – 

mores maiorum, wybór interrexa.  



Prawo 

mianowania 

niektórych 

urzędników

Zgromadzenia kurialne

Zgromadzenia kurialne



Kurie  jako  podstawowa  jednostka 

podziały  społeczeństwa  dla  celów 

wojskowych  i  politycznych  oraz 

administracyjnych



Zgromadzeniom 

kurialny 

przewodniczył – curio maximus



Uchwalenie ustaw – lex,



Dokonywanie czynności prawnych np. 

emancypacji i adopcji – adrogatio. 

Klasy społeczne I.

Klasy społeczne I.



Podział społeczeństwa na patrycjuszy i 

plebejuszy



Przywileje patrycjuszy



Patrycjusze dzielili się na trzy tribus: Romanes, 

Luceres i Tities. 



Tribus dzieliły się na 10 rodów.



Podział społeczeństwa za Serwiusza Tuliusza na 

klasy majątkowe -centurie. Podstawą podziału 

był cenzus majątkowy – pierwowzór Ateny. 



Podziała dla celów wojskowych i wyborczych 

oraz stanowienie prawa

Klasy społeczne II.

Klasy społeczne II.



I klasa: min. 20 iugerów ziemi lub 100 tys. asów – 

80 centurii jazdy konnej



II klasa: więcej niż 15 jugerów lub min. 75 tys. 

asów – 20 centurii



III klasa: 10 jugerów lub 25 tys. asów – 20 centurii



IV klasa: 5 jugerów lub mniej niż 25 tys. asów – 20 

centurii



V klasa: więcej niż 2 jugery ziemi lub co najmniej 

11 tys. asów p 30 centurii



Reszta społeczeństwa była podzielona na 18 

centurii.

USTRÓJ REPUBLIKAŃSKI

USTRÓJ REPUBLIKAŃSKI

Wiadomości wstępne I. 

Wiadomości wstępne I. 



Okres  republikański  obejmuje  lata  od 

510(509)  do 27 roku przed Chrystusem. 



Charakterystyką  tego  okresu  był  ogromny 

dynamizm  rozwojowy  Rzymu  pod  względem 

terytorialnym, demograficznym, ustrojowym  

politycznym. 



Powstawały  nowe  urządzenia  ustrojowe, 

zmieniały  się  kompetencje  poszczególnych 

urzędników,  wielokrotnie  reorganizowano 

podział  administracyjny  kraju,  administrację 

cywilną i wojskową. 

Wiadomości wstępne II.

Wiadomości wstępne II.



 

Zasada 

jednoroczności 

(annuitas), 

zazwyczaj  bezpłatnie,  a  dobro  ojczyzny 
było dobrem najwyższym. 



  Zasadzie  kolegialności  (collegialitas),  tj. 
urząd  sprawowało  przynajmniej  dwóch 
urzędników 

posiadających 

te 

same 

uprawnienia. 



Wyjątek  stanowiły  tu  trzy  nadzwyczajne 
urzędy: dictator, interrex i praefectus urbi.

Rys historyczny

Rys historyczny

 

 



Okres 

republikański 

można 

podzielić  na  trzy  podokresu,  od 
upadku 

królestwa 

do 

wojen 

punicki,  od  wojen  punickich  do 
Grackchów,  oraz  od  Grakchów  do 
upadku republiki 

Od wypędzenia królów do 

Od wypędzenia królów do 

wojen punickich

wojen punickich

 

 



wzrost  gospodarczy,  terytorialny  i 

demograficzny 

Rzymu, 

gospodarka 

nadal była związana z rolnictwem, stąd 

też  handel  był  ograniczony  głównie  do 

wymiany dóbr podstawowych 



Wojna  z  Gallami  w  386  roku  i  koniec 

związku latyńskiego w 338 roku



Podbój  nowych  terytoriów,  w  tym 

Sycylii 

Walka plebejuszy z 

Walka plebejuszy z 

patrycjuszami

patrycjuszami

 

 



Różnice w położeniu społecznym i prawnym



Secesja jako instrument politycznego nacisku



Ustawa XII tablic z 450 roku



Zrównanie uprawnień w zakresie prawa 

prywatnego



Zrównanie uprawnień w zakresie prawa 

publicznego



Urzędy plebejskie – trybun plebejski, edylowie, 

zgromadzenia plebejskie



Lex Hortensia z 286 roku – prawo plebejskie 

obowiązuje również patrycjuszy 

Od wojen punickich do 

Od wojen punickich do 

Grakchów

Grakchów

 

 



Wojny punickie 



Dalszy rozwój terytorialny i demograficzny 

Rzymu



Zanik dawnych podziałów społecznych i 

powstanie nowej arystokracji



Nowe konflikty społeczne



Rzym jako supermocarstwo



Rozwój handlu i rzemiosła, Rzym jako centrum 

handlowe ówczesnego świata



Tworzenie ogromnych latyfundiów i zmiany w 

rolnictwie

Od Gracchów do upadku 

Od Gracchów do upadku 

republiki

republiki

 

 



Niedostosowanie  administracji  do  imperialnych 

dążeń państwa



Podział elit rządzących na optymatów i popularów 



Plebs urbanus i rusticus 



Reformy państwa:



Reforma agralna



Reforma społeczna – lex frumentaria 



Zamiana systemu głosowań 



Ochrona obywateli przed samowolą urzędników



Powstanie agitacji politycznej – libertas 

System władzy I. 

System władzy I. 



System polityczny okresu republikańskiego należy 

określić  mianem  demokracji  bezpośredniej  z 

elementami demokracji pośredniej. 



Musimy  sobie  zdać  sprawę  z  tego,  że 

współczesny trójpodział władzy na ustawodawczą, 

wykonawczą  i  sądowniczą  nie  występował  w 

Starożytnym  Rzymie.  Nie  mniej  jednak  w  okresie 

republikańskim  nie  występowała  koncentracja 

władzy  w  jednym  ręku  lecz  była  podzielona 

miedzy 

senat, 

obieralnych 

urzędników 

i 

zgromadzenia  ludowe,  o  czym  będzie  mowa 

poniżej. 

System władzy II.

System władzy II.



Urzędy  sprawowane  były  kadencyjnie,  najczęściej 

były to kadencje roczne. 



W  okresie  po  wojnach  punickich  wypracowano 

zasady kariery urzędniczej – cursus honorum. 



Kwestura,  kandydat  na  ten  urząd  winien  mieć 

ukończone 30 lat. 



Edylat  -  musiał  być  przedzielony  dwuletnią  przerwą. 

Kandydat na ten urząd winien mieć ukończone 37 lat. 



Pretura,  kandydat  na  te  urząd  winien  mieć 

ukończone 40 lat. 



Konsul,  kandydat  na  ten  urząd  winien  mieć 

ukończone 43 lata. 

System władzy III.

System władzy III.



Urzędnikiem mógł zostać każdy obywatel rzymski 

cieszący  się  nieposzlakowaną  opinią  i  będący 

niezależnym materialnie 



urzędy  były  sprawowane  kadencyjnie,  kadencja 

trwała  jeden  rok,  a  sam  urząd  w  tym  czasie 

sprawowało  przynajmniej  dwóch  magistratus. 

Zasady  konstytucyjne  collegialitas  i  annuitas 

uznawane  były  bowiem  przez  Rzymian  za  ostoję 

wewnętrzno-politycznej wolności 



Jeden wobec drugiego posiadał prawo sprzeciwu, 

czyli intercessio. 



Ubiór urzędników.

System władzy IV.

System władzy IV.



Zakres władzy urzędników wyrażany był poprzez 

pojęcia potestas lub imperium. Ten drugi termin 

oznaczał  władzę  konsula,  pretora,  dyktatora  i 

magister  equitum. Zaś termin  potestas oznaczał 

władzę wszystkich urzędników 



Urzędnicy  posiadający  potestas  mieli  prawo 

wydawania  edyktów  –  ius  edicendi,  prawo 

zwoływania  zgromadzeń  ludowych  i  plebejskich 

–  ius  agendi  cum  populo,  prawo  zwoływania 

senatu  –  ius  agendi  cum  patribus,  prawo 

nakładania  kar  pieniężnych  –  ius  multae 

dictionis. 

System władzy V.

System władzy V.



Urzędnicy  posiadający  władzę  określaną  mianem 

imperium  posiadali  dodatkowe  uprawnienia,  min. 

mogli  stosować  środki  bezpośredniego  przymusu 

wobec  obywateli,  np.  aresztowanie  –  coercitio, 

zatrzymanie  w  więzieniu  –  in  vincula  deductio, 

stosowanie kary chłosty – verberatio. 



W zakresie ochrony interesu osób prywatnych mogli 

stosować  takie  instrumenty  jak:  restitutio  in 

integrum, missiones in possessionem czy interdicta 



Magistratus,  termin  ten  nie  do  końca  można 

przełożyć polskim terminem urzędnika, dzielili się na 

urzędników  wyższych  -  magistratus  maiores  i 

niższych - magistratus minores. 

Magistratus maiores

Magistratus maiores

 

 



Do  urzędników  wyższych  zaliczano: 
dyktatora, konsula i pretora. Posiadali 
oni  prawo  wydawania  edyktów  –  ius 
edicendi,  prawo  wnoszenia  projektów 
ustaw 

pod 

obrady 

zgromadzeń 

ludowych  –  ius  rogandi.  Ich  władza 
była  określana  mianem  imperium. 

Dictator

Dictator

 

 



Dictator był urzędnikiem nadzwyczajnym, powoływanym 

jedynie w sytuacjach zagrożenia państwa.



Okres urzędowania – najwyżej 6 m-cy, od Sulli dłużej



Dyktator  był  wybierany  zasadniczo  spośród  konsulów 

będących  w  urzędzie,  a  aktu  nominacji  dokonywał  jego 

kolega – dictatorem dicere 



Władza  dyktatora  była  określana  mianem  imperium 

maius 



Władza 

dyktatora 

była 

ograniczona 

do 

zadań 

militarnych,  nie  posiadał  on  uprawnień  cywilnych, 

administracyjnych czy sądowniczych



Na ten czas zawieszana była władza innych urzędników   

Konsul

Konsul

- 

- 

Consul

Consul

 I. 

 I. 



Kadencja  konsula  trwała  jeden  rok,  a  urząd  ten 

sprawowało 

jednocześnie 

dwóch 

urzędników 

posiadających te same uprawnienia. 



Wybór konsulów dokonywał się na zgromadzeniach 

centurialnych,  którym  przewodniczył  urzędnik 

rangą  wyższą  lub  taką  samą,  a  więc  to  mógł  być 

albo dyktator, albo konsul. 



Początkowo  data  objęcia  urzędu  przez  konsulów 

elektorów  nie  była  jednoznacznie  wyznaczona, 

dopiero  z  czasem  ustalono  datę  15  marca  jako 

dzień  objęcia  władzy  przez  nowo  wybranych 

konsulów 

Konsul

Konsul

- 

- 

Consul

Consul

 II.

 II.



Władza 

konsula 

była 

określana 

mianem 

imperium  i  obejmowała  uprawnienia  z  zakresu 

władzy  wojskowej,  cywilnej  i  sądowniczej– 

iurisdictio. 



Imiona wszystkich konsulów były zapisywane w 

fasti  consulares,  umieszczone  na  Forum 

Romanum. 



Konsulowie 

mieli 

prawo 

zwoływania 

zgromadzeń  ludowych  i  posiedzeń  senatu  –  ius 

agendi 

cum 

populo 

i 

cum 

patrinus. 

Zgromadzeniom  tym  przewodniczyli  również 

konsulowie. 

Konsul

Konsul

- 

- 

Consul

Consul

 III.

 III.



Podstawową  zasadą  władzy  konsularnej  była 

kolegialność,  nie  oznacza  to  jednak,  że 

konsulowie sprawowali władzę wspólnie poprzez 

podejmowanie wspólnych decyzji. Intercessio.



Pozycja  konsula  wśród  innych  urzędników 

uwidaczniała się w jego ubiorze i orszaku, który 

mu  towarzyszył.  Konsul  nosił  purpurową  togę, 

taką samą jaką król, z tym jednak wyjątkiem, że 

konsulowie  posiadali  prawo  noszenia  togi 

jedynie  w  największe  uroczystości  państwowe  i 

religijne,  na  co  dzień  zaś  byli  ubrani  w  tunica 

praetexta z purpurowym szlaczkiem. 

Pretor - 

Pretor - 

p

p

raetor

raetor

 

 



367 rok – pretor miejski



242 rok – pretor pelegrynów



Zakres władzy – sądownictwo – iurisdictio



Podstawowy instrument władzy to edykt 



Do zakresu władzy pretora należały uprawnienia władzy 

wojskowej  –  imperium  militare,  prawo  przewodniczenia 

wyborczym  zgromadzeniom  ludowym  przy  wyborach 

niższych  magistratus  –  ius  agendi  cum  populo,  a  pod 

nieobecność 

konsulów, 

pretor 

mógł 

zwoływać 

posiedzenia senatu – ius agendi cum patribus.



Tworzenie  prawa  cywilnego,  poprzez  poprawianie, 

uzupełnianie i wspomaganie dawnego prawa cywilnego

Magistratus minores

Magistratus minores

 

 



Do  grupy  urzędników  niższych 

zaliczano 

w 

okresie 

republikańskim  min.:  kwestorów, 
cenzorów, 

edylów. 

Byli 

to 

urzędnicy  bez  imperium  i  bez 
prawa  wydawania  edyktów  za 
wyjątkiem edyla kurulnego. 

Kwestorzy

Kwestorzy

 - 

 - 

Quaestores

Quaestores

 I.

 I.



Pierwotnie 

kwestorzy 

zajmowali 

się 

prowadzeniem 

procesów 

przeciwko 

oskarżonym  o  popełnienie  morderstwa,  stąd 

też ich nazwa – quaestores parricidii. 



Później  kwestorowie  miejscy  –  quaestores 

urbani  sprawowali  pieczę  nad  państwową 

kasą  –  aerarium  Saturni,  w  szczególności 

nad przychodami i wydatkami senatu



Miano 

quaestores 

posiadali 

również 

urzędnicy wysyłani przez senat do prowincji 

– provinciae quaestoriae 

Kwestorzy

Kwestorzy

 - 

 - 

Quaestores

Quaestores

 II.

 II.



Od  III  wieku  przed  Chrystusem 
liczba 

kwestorów 

została 

zwiększona do 8, a za czasów Sulli 
do  20.  Juliusz  Cezar  liczbę 
kwestorów podniósł do 40.



  Od  czasów  Sulli  kwestorzy  po 
zakończonej  służbie  stawali  się 
automatycznie członkami senatu 

Cenzorzy - 

Cenzorzy - 

c

c

ensores

ensores

 

 



Urzędnicy  powoływani  co  pięć  lat  na 
okres 1,5 roku



Podstawowym  zadaniem  cenzorów  był 
census populi, czyli spis ludności



Kontrola  moralności  według  mores 
maiorum, nakładanie infamii 



Osobnym 

zadaniem 

cenzora 

było 

układanie i przeglądania listy senatorów 
– lectio senatus. 

Edylowie - 

Edylowie - 

a

a

ediles

ediles

 I. 

 I. 



Edylowie  plebejscy,  urząd  dostępny  dla  plebejuszy  – 

piecza nad świątyniami



Edylowie  kurulni,  urząd  dostępny  dla  patrycjuszy  – 

piecza  nad  miejscami  i  placami  publicznymi,  w  tym 

nad targowiskami



Urzędnicy  ci  zostali  wyposażeni  we  władzę  policyjną, 

stąd 

mieli 

możliwość 

stosowania 

przymusu 

bezpośredniego – coercitio. 



Na  targowiskach  edylowie  byli  uprawnieni  do 

sprawdzania wag i miar 



Zakazywali  gier  hazardowych,  organizowali  zabawy  i 

gry  publiczne,  również  w  teatrach  i  zajmowali  się 

finansowaniem występów 

Edylowie - 

Edylowie - 

a

a

ediles

ediles

 II.

 II.



Istotnym 

instrumentem 

władzy 

edylów  kurulnych  był  edykt,  w 
którym 

podobnie 

jak 

pretor 

wskazywał  fakty  mające  ochronę 
prawną. Edylowie kurulni posiadali 
również uprawnienia sądownicze w 
przypadku  rozstrzygania  sporów 
na targowiskach 

Trybuni ludowi

Trybuni ludowi

 I.

 I.



Urzędnik  plebejski,  dla  obrony  klasy  niższych 

społeczeństwa



Trybuni  plebejscy  byli  wybierani  przez  zgromadzenia 

plebejskie, zwane concilia plebis



Do  zadań  trybunów  należała  obrona  plebejuszy  przed 

nadużyciami 

władzy 

ze 

strony 

najwyższych 

urzędników. 



Ponadto trybuni posiadali coercitio pozwalające im na 

aresztowanie  obywatela  i  umieszczenie  go  w  swoim 

więzieniu. 



Mogli  występować  przeciwko  byłym  urzędnikom  z 

oskarżeniami 

za 

popełnione 

czyny 

w 

czasie 

sprawowania przez nich urzędów 

Trybuni ludowi

Trybuni ludowi

 II.

 II.



Mogli  również  proponować  na 
zgromadzeniach 

plebejskich 

projekty 

ustaw 

– 

plebiscitia. 

Trybuni  mogli  również  skazywać 
na  kary  pieniężne  tak  plebejuszy 
jak i patrycjuszy. 

Senat

Senat

 I. 

 I. 



Senat w okresie republikańskim był organem nie 

tylko doradczym, ale również decyzyjnym. 



Senatorowie byli wyznaczani przez cenzora



Do  zadań  senatu  należało  podejmowanie  decyzji 

w  sprawach  kultu  państwowego,  finansów 

publicznych,  ogłoszenia  poboru  do  wojska, 

wypowiedzenie  wojny,  administrowanie  Italią  i 

prowincjami



W  zakresie  kultu  państwowego  do  zadań  senatu 

należało  inicjowanie  kolegiów  kapłańskich  do 

wydawania  stosownych  dekretów,  ustalanie 

kalendarza, tj. dies fasti, nefasti i comitiales.

Senat II. 

Senat II. 



Uprawnienia senatu obejmowały sprawy finansów 

publicznych,  jak  wprowadzenie  podatków  - 

tributum, 

zapewnienie 

wpływów 

do 

kasy 

państwowej – aeraium, czy zarządzanie majątkiem 

państwowym



Kontrola  nad  wojskiem  i  nad  urzędnikami 

prowincjonalnymi



Przynależność  do  stanu  senatorskiego  była 

nobilitująca  dla  samego  senatora  i  dla  jego 

rodziny



Na senatorach ciążyły liczne obowiązki 



Senat wysyłał i przyjmował posłów

Zgromadzenia ludowe - 

Zgromadzenia ludowe - 

comitia

comitia

 

 



okresie  republikańskim  istotną  rolę 
w  systemie  władzy  i  podejmowaniu 
decyzji pełniły zgromadzenia ludowe 
–  comitia.  W  republice  istniały  trzy 
typy zgromadzeń: kurialne – comitia 
curiata,  trybusowe  –  comitia  tributa 
i centurialne – comitia centuriata 

Comitia curiata

Comitia curiata

 I.

 I.



Zgromadzenia  obywateli  według  kurii  było 

najstarszym  ze  wszystkich  pozostałych  i  w 

okresie republikańskim utraciło swoje pierwotne 

znaczenie przed 367 rokiem. 



W początkach republiki zgromadzenie to jednak 

pełniło  istotna  rolę  w  procesie  podejmowania 

najważniejszych  decyzji  dla  państwa,  jak  np. 

ogłoszenie  wojny  czy  pokoju,  tworzenie  prawa, 

wybór najwyższych urzędników. 



Przed  tymi  zgromadzeniami  dokonywane  były 

również 

najważniejsze 

akty 

prawne 

jak 

adrogatio czy sporządzenie testamentu.

Comitia curiata

Comitia curiata

 II.

 II.



Ponadto zgromadzenie to posiadało również 

pewne  uprawnienia  sakralne.  W  tych 

jednak 

przypadkach 

zgromadzenia 

te 

nazywano comitia calata. 



Zgromadzenia  według  kurii  dokonywane 

były 

przez 

urzędników 

posiadających 

imperium 

tj. 

konsulów, 

pretorów 

i 

dyktatorów.  Początkowo  w  zgromadzeniach 

tych brali udział obywatele, z biegiem czasu 

przedstawiciele  poszczególnych  kurii  – 

lictores w liczbie 30.

Comitia centuriata

Comitia centuriata

 I.

 I.



Podziała  społeczeństwa  na  centurie  ze 
względu na status majątkowy



W odróżnieniu od comitia curiata, w comitia 
centuriata  brali  udział  również  plebejusze, 
przynajmniej w późniejszym okresie.



Zgromadzenia 

te, 

jako 

że 

posiadały 

charakter  wojskowy  zbierały  się  poza 
miastem  w  szyku  bojowym  na  Polu 
Marsowym.

Comitia centuriata

Comitia centuriata

 II.

 II.



Zgromadzenia  te  uzyskały  różnorakie 
uprawnienia  w  zakresie  podejmowania 
ustaw – leges centuriatae, sprawowania 
wymiaru  sprawiedliwości  w  sprawach 
karnych  dla  których  przewidziana  była 
sankcja  kary  śmierci,  dokonywania 
wyboru urzędników wyższych – creatio. 



Ponadto  zgromadzenia  te  posiadały 
również uprawnienia religijno-sakralne. 

Comitia tributa

Comitia tributa

 I.

 I.



Ostatnim podziałem populus romanus quirites 

był  dokonany  na  tribus.  Podstawą  tego  podziału 

było miejsce zamieszkania



Wprowadzenie  nowego  podziału  społeczeństwa 

nie  wyeliminowało  wcześniejszego  podziału  na 

centurie 



Pierwotnie  comitia  tributa  posiadały  prawo 

wyboru  niższych  urzędników  –  magistratus 

minores – edylów i kwestorów



Zgromadzenia  te  posiadały  również  uprawnienia 

ustawodawcze,  ale  w  niewielkim  zakresie  oraz 

prawo nakładania kar pieniężnych

Comitia tributa

Comitia tributa

 II.

 II.



Comitia  tributa  były  zwoływane  przez 
magistratus  maiores,  tj.  przez  konsula  lub 
pretora



Zgromadzenia  trybusowe  zbierały  się 
pierwotnie  na  forum,  z  czasem  jednak 
używano  również  inne  miejsca,  w  tym 
campus  Martius.  Głosowanie  podczas 
zgromadzeń  trybusowych  dokonywało  się 
najpierw  wewnątrz  poszczególnych  tribus, 
a następnie  głosowały poszczególne tribus 

Zgromadzenia plebejskie

Zgromadzenia plebejskie

 I.

 I.



Plebejusze 

mający 

ograniczony 

dostęp 

do 

zgromadzeń  ludowych  wywalczyli  sobie  prawo 

zwoływania własnych zgromadzeń zwanych concilia 

plebis. 



Zgromadzenia te często były niekiedy utożsamiane z 

comitia  tributa,  a  to  z  racji  że  w  tych  ostatnich 

prawo  udziału  posiadali  również  plebejusza.  Stąd 

też  na  concilia  plebis  używano  również  określenia 

comitia  tributa  plebis  w  odróżnieniu  od  comitia 

tributa populi. 



Uprawnienia  concilia  plebis  dotyczyły  wyboru 

urzędników  plebejskich  takich  jak:  tribuni,  aediles 

plebis i inni urzędnicy. 

Zgromadzenia plebejskie

Zgromadzenia plebejskie

 

 

II.

II.



Ważnym  uprawnieniem  leżącym  w  gestii  tych 

zgromadzeń  było  tworzenie  prawa  pierwotnie  dla 

plebejuszy,  a  od  lex  Hortensia  z  287  roku  przed 

Chrystusem również dla patrycjuszy. 



Plebiscyta pod koniec republiki były głównym źródłem 

produkcji  prawa  w  Rzymie.  Zgromadzenia  plebejskie 

posiadały 

prawo 

do 

sprawowania 

wymiaru 

sprawiedliwości w sprawach karnych mniejszej wagi. 



Zgromadzeniom  plebejskim  przewodniczył  i  zwoływał 

je trybun ludowy, zaś samego zgromadzenia odbywały 

się  w  samym  Rzymie  lub  w  okręgu  jednomilowym 

podlegającym władzy trybunów

Podział terytorialny

Podział terytorialny

 

 



Rzymianie  nigdy  nie  utworzyli  jednolitej 

administracji  dla  Italii.  Pozostała  ona  luźną 

federacją  silnie  uzależnionych  od  Rzymu  miast-

państw.  Sam  Rzym  zachował  formy  ustrojowe 

miasta-państwa  (civitas).  Można  powiedzieć,  że 

terytorium Italii dzieliło się na civitas rzymską i 

resztę miast państw 



Podstawowa  jednak  zasada,  jaka  obowiązywała 

w okresie republikańskim, to była dwutorowość 

administrowania  terytoriami  zależnymi  od 

Rzymu.  Inne  zasady  rządzenia  obowiązywały  w 

Italii, inne zaś w tzw. prowincjach 

Administrowanie Italią

Administrowanie Italią

 I.

 I.



Istniejące  miasta  w  Lacjum,  a  później  od  IV  wieku 

również  w  całej  Italii  powiązane  były  ze  sobą  różnego 

rodzaju przymierzami – foedus. 



Przymierze  zawarte  było  w  oparciu  o  dobrą  wiarę  obu 

stron,  co  do  pokojowych  intencji  takiego  przymierza  – 

fides. 



Początkowo strony przymierza były sobie równe, jednak 

wraz  z  wzrostem  potęgi  militarnej  i  politycznej  Rzymu, 

przymierze  stało  się  instrumentem  uzależniania 

poszczególnych narodów od Rzymu - foedera iniquum. 



Momentem przełomowym były zwycięskie wojny Rzymu 

z  związkiem  państw  latyńskich  toczone  między  340  a 

338 

Administrowanie Italią

Administrowanie Italią

 II.

 II.



W  zależności  od  woli  narodu  rzymskiego,  a  w 

rzeczywistości  od  senatu,  poszczególne  narody  mogły 

otrzymywać prawo zawierania małżeństw uznawanych 

przez  prawo  rzymskie  –  ius  conubii,  prawo  do 

dokonywania  czynności  prawnych  z  Rzymianami  –  ius 

commercii czy prawo do nabycia nowego obywatelstwa 

poprzez zwykłe przesiedlenie się – ius migrandi 



W  III  wieku  przed  Chrystusem  rozpoczął  się  proces 

wcielania  bądź  nowego  organizowania  Italii.  Miasta 

położone  wokół  Rzymu,  zwłaszcza  w  Lacjum,  były 

administracyjnie  włączane  do  Rzymu,  z  zachowaniem 

ograniczonej  autonomii.  Takie  właśnie  miejscowości 

zaczęto zwać municipia. 

Administrowanie Italią

Administrowanie Italią

 III.

 III.



W  każdym  municypium  istniał  senat,  curia  lub 

ordo  decurionum.  Municypia  tworzone  były  na 

podstawie 

odpowiedniej 

ustawy 

– 

lex 

municipalis.  Sytuacja  prawna  poszczególnych 

municypiów była zróżnicowana. 



Inny typem kolonizacji Italii były coloniae, a więc 

miasta  tworzone  na  nowo  od  początku.  System 

ten był znany również u innych narodów, w tym 

Greków. Kolonie mogły być tworzone z obywateli 

rzymskich,  którzy  byli  wywożeni  z  Rzymu  – 

coloniae  civum  Romanorum,  lub  z  mieszkańców 

Lacjum – coloniae Latinorum. 

Administrowanie prowincj

Administrowanie prowincj

ą 

ą 

I.

I.



Powstanie prowincji skutkiem nowych podbojów



Prowincje  rzymskie  były  powoływane  do  życia  na 

podstawie  ustawy  –  lex  data,  sformułowanej  przez 

komisję  10  osobową,  ukonstytuowaną  przez  senat. 

Na  podstawie  takiego  aktu  prawnego  znoszono 

autonomię poszczególnych narodów wchodzących w 

skład  danej  prowincji,  wprowadzając  w  to  miejsce 

organizacje jednolitą dla danego terytorium. 



Trudny  do  jednoznacznego  określania  był  również 

status  prawny  gruntów  na  terytoriach  podbitych. 

Wydaje  się,  że  jako  zasadę  przyjęto,  iż  grunty  te 

stanowią  własność  Narodu  Rzymskiego  –  ager 

Populus Romanus. 

Administrowanie prowincj

Administrowanie prowincj

ą 

ą 

II.

II.



Obłożenie podatkiem od gruntów



Powszechne 

było 

jednak 

płacenie 

podatku, 

różnie 

określanym 

jako 

dziesięcina  –  decuma,  stipendium  czy 
vectigal 

pobierany 

z 

tytułu 

dzierżawienia gruntu publicznego. 



Na  czele  prowincji  pierwotnie  stał 
konsul  lub  pretor  piastujący  urząd  w 
Rzymie. 

Administrowanie prowincj

Administrowanie prowincj

ą 

ą 

III.

III.



Zarządca  prowincji  wyposażony  był  w  imperium 

militiae,  czyli  posiadał  uprawnienia  w  zakresie 

władzy  wojskowej,  administracyjnej,  sądowniczej 

w zakresie spraw cywilnych i karanych, nie mogli 

jednak  wymierzać  kary  śmierci  obywatelom 

rzymskim. 

Instrumentem 

polityki 

zarządcy 

prowincji  był  edykt  –  edictum  porovincionale, 

zawierający wszystkie jego uprawnienia. 



Zarządca  prowincji  wspierany  był  przez  legatów 

wysyłanych  przez  senat,  których  zadaniem  było 

również  kontrolować  władzę  zarządcy  i  przesyłać 

do senatu stosowane sprawozdania.

Pryncypat

Pryncypat

Wstęp historyczny 

Wstęp historyczny 



31 rok – bitwa pod Akcjum 



Momentem 

przełomowym 

dla 

powstania 

pryncypatu  było  data  13  stycznia  27  roku  przed 

Chrystusem, kiedy to August oficjalnie przyobleka 

wszystkie uprawnienia nadzwyczajne



Charakterystyczną  cecha  dla  pryncypatu  było 

istnienie  podwójnej  administracji  państwa,  obok 

administracji  republikańskiej  powstała  nowa 

administracja zależna od cesarza 



Inną  specyfiką  tego  okresu  było  stworzenie 

sądownictwa cesarskiego, zastąpienie urzędników 

wybieralnych urzędnikami mianowanymi 

Charakterystyka władzy 

Charakterystyka władzy 

princepsa

princepsa

 I. 

 I. 



Prynceps  jako  podstawowa  figura  nowego 

sytemu



August  w  19  roku  przed  Chrystusem  otrzymał 

uprawnienia  trybuna  ludowego  –  tribunicia 

potestas,  a  tym  samym  nietykalność  osobistą, 

możność  zwoływania  zgromadzeń  ludowych  i 

występowania  na  nich  z  wnioskami,  prawo 

sprzeciwu  wobec  uchwał  senatu,  komicjów  i 

decyzji  innych  urzędników,  oraz  prawo  do 

stosowania  środków  przymusu  bezpośredniego 

–  coercitio,  w  celu  zmuszenia  poddanych  do 

podporządkowania się jego decyzjom 

Charakterystyka władzy 

Charakterystyka władzy 

princepsa

princepsa

 II.

 II.



W  ramach  tejże  władzy  August  zyskała  również 

nowe  uprawnienia,  np.:  stanowienie  o  pokoju  i 

wojnie,  zakładanie  koloni,  określanie  ich  statusu 

prawnego, 

modyfikowanie 

dotychczasowych 

statutów, przyznawanie całym społecznościom jak i 

pojedynczym  osobom  obywatelstwa  rzymskiego, 

udzielania 

łaski 

wyzwoleńcom 

statusu 

wolnourodzonego, 

tworzenie 

prawa 

– 

constitutiones. 



Ponadto,  August  uzyskał  prawo  mianowania  – 

nominatio  kandydatów  na  urzędy  republikańskie, 

którzy  następnie  byli  wybierani  formalnie  przez 

senat

Charakterystyka władzy 

Charakterystyka władzy 

princepsa

princepsa

 III.

 III.



W  23  roku  przed  Chrystusem  senat  przyznał 

Agustowi  władzę  prokonsularną,  a  więc  taką  jaka 

mieli  zarządcy  prowincji,  z  tą  jednak  różnicą,  że 

władza  Augusta  nie  dotyczyła  jednej  prowincji  lecz 

wszystkich 



  Władza  Augusta  była  określana  jako  imperium 

maius  infinitum.  Od  słowa  imperium  zaczęto 

również nazywać pryncepsów mianem imperatorów 

– imperator



Władza  cesarska  stała  się  dziedziczna  od  samego 

początku.  Zasada  ta  jest  o  tyle  dziwna,  że  nawet  w 

czasach  monarchii,  królowie  byli  wybierani  przez 

lud 

Charakterystyka władzy 

Charakterystyka władzy 

princepsa

princepsa

 IV.

 IV.



W 

okresie 

późniejszym 

instrumentem  przekazania  władzy 
było 

rozciągnięcie 

uprawnień 

cesarza  na  następcę.  I  tak 
Wespazjan 

swojemu 

synowi 

przyznał  tytuł  imperatora.  Marek 
Aureliusz  zaś  nadał  tytuł  Augusta 
swojemu synowi Kommodusowi 

Urzędnicy republikańscy

Urzędnicy republikańscy

 I.

 I.



W  okresie  pryncypatu  zostały  zachowane  w 

większości  urzędy  republikańskie.  Zniknął  urząd 

cenzora, co było w skutek przejęcia jego uprawnień 

przez  princepsa.  Zachowano  natomiast  urzędy 

konsula,  pretora,  zaś  z  urzędników  niższych 

zniesiono  pomniejsze  urzędy  jak:  quattuorviri 

praefecti  iure  dicundo  i  duoviri  obowiązkiem, 

których  była  troska  o  czystość  ulic  i  dróg 

podmiejskich



Konsul  został  pozbawiony  władzy  wojskowej  -   

imperium  militiae,  która  przeszła  na  princepsa. 

Konsul  jednak  podczas  nieobecności  zastępował 

pryncepsa

Urzędnicy republikańscy

Urzędnicy republikańscy

 II.

 II.



Najmniejsze  przemiany  doznał  urząd  pretora,  a 

to  zapewne  z  tego  powodu,  że  nie  był  on 

zaopatrzony  we  władze  polityczną,  lecz  jedynie 

we  władzę  sądowniczą.  Zatem  pretor  aż  do  130 

roku mógł co roku wydawać edykt, a to oznacza, 

że mógł wykonywać swoje dotychczasowe upraw



Trybuni 

ludowi, 

mimo 

ograniczenia 

ich 

uprawnień nadal istnieli w liczbie 10. Zachowali 

prawo  zwoływania  posiedzeń  senatu,  prawo  do 

nakładania  kar  pieniężnych.  Inne  uprawnienia 

tych  urzędników  wraz  zanikiem  zgromadzeń 

ludowych, poszły w zapomnienie nienia 

Urzędnicy republikańscy

Urzędnicy republikańscy

 

 

III.

III.



Ograniczeń  władzy  w  okresie  pryncypatu  doznał 

również  senat.  Z  zakresu  jego  uprawnień  została 

odjęta 

polityka 

zagraniczna 

i 

wojskowa. 

Ograniczana również była władza senatu w zakresie 

nadzoru  senatu  nad  prowincjami  i  skarbem 

państwa.  Natomiast  senat  zyskał  uprawnienie, 

przynajmniej nominalnie, mianowania princepsa, tj. 

zatwierdzenie  już  wybranego,  jednak  senatorowie 

nie mieli innego wyboru. Senat też miała prawo, na 

podstawie  prośby  cesarza  dokonania  damnatio 

memoriae  wobec  poprzednika,  co  oznaczało 

unieważnienie  wszystkich  jego  czynności,  zakaz 

pochowku i eliminacja pamięci o nim 

Urzędnicy republikańscy

Urzędnicy republikańscy

 

 

IV.

IV.



Zgromadzenia ludowe już w ciągu ostatniego 

wieku  przeszły  głęboki  kryzys  wynikający  z 

niedostosowania  tej  instytucji  do  potrzeb 

nowego  czasu.  Wzrastająca  liczba  obywateli 

rzymskich, 

oraz 

ich 

rozproszenie 

po 

ogromnym  terenie  imperium  Rzymskiego, 

powoli 

uniemożliwiało 

zwoływanie 

zgromadzeń ludowych, stąd już w początkach 

pryncypatu  były  one  rzadkością,  a  w  końcu 

przestały 

funkcjonować. 

Funkcję 

reprezentanta narodu przejął na siebie senat. 

Administracja cesarska

Administracja cesarska

 

 



Administracja cesarska nie była dziełem jednego 

cesarza,  lecz  efektem  powolnej  jej  rozbudowy 

dokonywanej przez poszczególnych cesarzy. 



W skład administracji cesarskiej wchodziła spora 

liczba  urzędników  pomocniczych,  bez  których 

trudno  byłoby  wyobrazić  sobie  funkcjonowanie 

administracji,  podobnie  zresztą  jak  jest  to  i 

dzisiaj.  Byli  to,  więc  pisarze,  archiwiści,  woźni  i 

inni.  W  źródłach  jednak  najczęściej  wspomina 

się  i  omawia  tych,  którzy  posiadali  możliwość 

podejmowania decyzji w imieniu cesarza, a więc 

posiadali jakiś fragment władzy delegowanej 

Curatores

Curatores

 I.

 I.



Poszczególni curatores odpowiadali za jakiś fragment 

administracji, 

i 

tak 

byli 

curatores 

viarum 

odpowiadający za stan i bezpieczeństwa na głównych 

drogach tranzytowych w Italii. 



Curatores  operum  publicorum  odpowiadali  za 

budowle  publiczne,  w  szczególności  za  świątynie  i 

inne obiekty użyteczności publicznej. 



Curatores  riparum  et  cloacarum  w  liczbie  5 

odpowiadali  za  utrzymanie  bezpieczeństwa  nad 

Tybrem i za stan kanalizacji w mieście. 



Curatores  frumenti  odpowiadali  za  aprowizację 

miasta, jednak jeszcze sam August urząd ten zastąpił 

przez praefectus annonae. 

Curatores

Curatores

 II.

 II.



Wszyscy 

curatores 

tworzyli 

kolegium, 

stowarzyszenie,  w  którym  obowiązywała 

odpowiednia  hierarchia.  Pochodzili  oni  ze 

stanu  senatorskiego.  Najwyższy  rangą  był 

curatores 

aquarum, 

odpowiedzialny 

za 

aprowizację miasta w wodę pitną, za nim szli 

c.  riparum,  c.  operum  i  c.  viarum.  Curatores 

mieli  prawo  noszenia  togi,  zasiadania  na 

krześle z kości słoniowej i byli poprzedzani w 

mieście  przez  apparitores,  tj.  urzędników 

pomocniczych, a poza miastem przez liktorów 

Praefecti

Praefecti

 

 



Praefecti  stanowili  dość  liczną 

grupę 

urzędników 

posiadających 

różne  kompetencje.  Kandydaci  do 
piastowani  tych  urzędów  wybierani 
byli 

spośród 

ekwitów. 

Praefecti 

Saturni 

byli 

mianowani 

przez 

princepsa  w  liczbie  trzech  w  celu 
sprawowani 

pieczy 

nad 

kasą 

państwową 

Praefectus urbi

Praefectus urbi

 I. 

 I. 



Praefectus  urbi  reprezentował  cesarza  w  sprawach 

bezpieczeństwa w mieście – custodia urbis, sprawował 

zatem  najwyższą  władzę  policyjną  w  Rzymie  i  jego 

okolicy. Dowodził on czteroma kohortami uzbrojonych 

ludzi,  zadaniem  których  było  zagwarantowanie 

bezpieczeństwa w mieście. Z racji swoich obowiązków 

mógł stosować instrumenty przymusu bezpośredniego 

–  coercitio,  oraz  posiadał  niewielkie  uprawnienia 

jurysdykcyjne  w  ramach  procesu  nadzwyczajnego  – 

extra  ordinem,  w  sprawach  cywilnych  i  karnych.  Na 

podstawie 

konstytucji 

Aleksandra 

Sewera 

uprawnienia  jurysdykcyjne  w  sprawach  karnych  tego 

urzędnika zostały rozciągnięte na całą Italię.  

Praefectus urbi

Praefectus urbi

 II.

 II.



Ponadto  urzędnik  ten  miał  prawo  wyzwalania 

niewolników, 

którzy 

schronili 

się 

przy 

postumencie 

cesarza, 

deportacji, 

rozstrzygania kwestii należących wcześniej do 

postępowania interdyktalnego de vi aut clam i 

unde  vi.  Mógł  również  dokonać  usunięcia 

nieuczciwego  tutora  z  pełnionej  funkcji, 

sprawował  kontrolę  nad  bankierami  i  ich 

czynnościami 

bankowymi. 

Po 

podziale 

cesarstwa  na  dwie  części  również  w 

Konstantynopolu  został  utworzony  urząd 

prefekta miejskiego.

Praefectus vigilum

Praefectus vigilum

 I.

 I.



Praefectus vigilum odpowiadał za zorganizowanie 

systemu  gaszenia  pożarów  w  Rzymie  i  za 

bezpieczeństwo  miasta  w  nocy.  Stąd  w  zakresie 

swoich  uprawnień  podlegał  praefectus  urbi. 

Dowodził  7  kohortami  strażaków  –  vigiles. 

Posiadał  uprawnienia  jurysdykcyjne,  tzn.  mógł 

ścigać 

sprawców 

podpaleń 

i 

niepokojów 

ulicznych w nocy. Jednak posiadał jedynie władzę 

wstępnego  rozpoznania  sprawy,  a  następnie 

przekazywał  ją  prefektowi  miasta.  Osoby,  które 

stwarzały  niebezpieczeństwo  zaprószenia  ognia 

mogły być karane przy pomocy chłosty.

Praefectus vigilum

Praefectus vigilum

 II.

 II.



Praefectus  vigilum  zajmował  się 
również 

ściganiem 

sprawców 

włamań  do  mieszkań,  sklepów  lub 
magazynów. 

Schwytanych 

na 

gorącym  uczynku  włamywaczy 
mógł  karać  na  miejscu  poprzez 
chłostę - verberatio 

Praefectus annonae

Praefectus annonae



Praefectus  annonae  odpowiadał  za 
dostawy  żywności  do  Rzymu,  a  w 
szczególności 

kontrolował 

rynek 

zbożowy,  zajmował  się  dystrybucją 
taniego 

lub 

darmowego 

zboża. 

Praefectus  annonae  posiadał  licznych 
urzędników 

pomocniczych 

jak: 

audiutores,  mensores,  horrearii  i 
innych. 

Praefectus Aegipti

Praefectus Aegipti



Szczególny  status  posiadał  praefectus 

Aegipti,  który  w  imieniu  cesarza 

zarządzał  Egiptem,  posiadał  dosyć 

szerokie  uprawnienia,  w  tym  również 

jurysdykcyjne. 

Pod 

jego 

władzą 

znajdował  się  procurator  Alexandriae, 

urzędnik  zajmujący  się  administracją 

fiskalną  w  Egipcie  i  dwóch  praefecti 

castrorum,  dowodzących  legionami 

stacjonującymi w Egipcie 

Praefectus praetorio

Praefectus praetorio

 

 

I.

I.



Status 

szczególny 

posiadał 

praefectus 

praetorio, 

który 

odpowiadał 

za 

bezpieczeństwo osobiste cesarza. 



Początków  tego  urzędu  należy  upatrywać  w 

figurze dyktatora i magistra ekwitów. 



Urzędnik  ten  dosyć  szybko  zdobywał  coraz  to 

nowsze  uprawnienia,  aż  w  końcu  zakres  jego 

władzy był tak ogromny, że zaczęto go uważać 

za druga osobę w państwie po cesarzu. 



Prefekt 

pretorianów 

dowodził 

wojskami 

stacjonującymi w Italii. 

Praefectus praetorio

Praefectus praetorio

 

 

II.

II.



Od  II  wieku  po  Chrystusie  urzędnik  ten 
otrzymał  również  uprawnienia  sądownicze. 
Stał  się  pierwszą  instancją  w  procesach 
toczonych  w  Italii,  zaś  w  sprawach 
pochodzących  z  prowincji  był  instancją 
apelacyjną  –  vice  sacra,  czyli  zastępcą 
cesarza. 



Stąd też pod  koniec III wieku po Chrystusie 
urząd ten piastowali najwięksi prawnicy tego 
okresu, tacy jak Papinian, Paulus czy Ulpian.

Legati Augusti pro 

Legati Augusti pro 

praetore

praetore

 I.

 I.



Legati  Augusti  pro  praetore  reprezentowali 

władzę  cesarza  w  poszczególnych  prowincjach, 

do których zostali posłani. Pierwotnie funkcję tę 

sprawowały 

osoby 

należące 

do 

stanu 

senatorskiego,  później  również  ekwici  a  nawet 

wyzwoleńcy, jak np. prokurator Palestyny Feliks. 



Posiadali władzę delegowaną im przez princepsa 

w konstytucji zwanej mandatem. 



Posiadali  prawo  wydawania  edyktów  –  ius 

edicendi. Edykty te zawierały przepisy prawne o 

charakterze  generalnym  i  abstrakcyjnym  oraz  o 

charakterze administracyjnym.  

Legati Augusti pro 

Legati Augusti pro 

praetore

praetore

 II.

 II.



Posiadali  uprawnienia  sądownicze,  byli,  bowiem 

instancją apelacyjną dla wyroków wydanych przez sądy 

municypalne  czy  przez  urzędników  jemu  podległych. 

Uprawnienia te dotyczyły również spraw karnych. 



Legati  mogli  zatem  wymierzać  kary,  łącznie  z  karą 

śmierci  –  ius  gladii,  za  wyjątkiem  obywateli  rzymskich, 

ci  bowiem  mieli  prawo  odwołania  się  do  cesarza  w 

sprawach  grożących  im  kara  śmierci,  przykładem  jest 

proces św. Pawła, który właśnie odwołał się do cesarza. 



Ponadto  do  jego  kompetencji  należały  uprawnienia 

odnośnie  do  kultu  publicznego  sprawowanego  w 

prowincji.

Kancelaria cesarska

Kancelaria cesarska

 I. 

 I. 



Kancelaria  cesarska  dzieliła  się  na  siedem 

departamentów:  a  rationibus,  ab  epsitulis  Latinis,  ab 

epistulis Graecis, a libellis, a cognitionibus, a studiis, a 

commentariis. Najbardziej rozbudowany był pierwszy z 

departamentów, 

który 

zajmował 

się 

finansami 

publicznymi  państwa.  W  ramach  tego  departamentu 

wchodziły  znajdowałay  się  cztery  wydziały:  fiscus 

Caesaris  -  zajmujący  się  podatkami  gruntowymi, 

poborem  ceła,  biciem  pieniądza,  przedsiębiorstwami 

państwowymi;  patrimonium  Caesaris    -  zajmujący  się 

majątkiem  związanym  z  urzędem  cesarza;  res 

familiaris  (privata)  –  zajmujący  się  majątkiem 

prywatnym  cesarza;  aerarium  militare  –  zajmujący  się 

poborem podatków od spadków i sprzedaży 

Kancelaria cesarska

Kancelaria cesarska

 II.

 II.



Departament  a  epistulis  Latinis  lub  Graecis 

zajmował  się  korespondencją  oficjalną  cesarza, 

dyplomatyczną i utrzymywała kontakty z wysokimi 

urzędnikami,  w  szczególności  z  zarządcami 

prowincji.  Kancelaria  a  libellis  zajmowała  się 

listami i prośbami osób prywatnych, które zwróciły 

się 

listownie 

do 

cesarza. 

Kancelaria 

a 

cognitionibus  zajmowała  się  przygotowywaniem 

projektów 

konstytucji 

cesarskich 

oraz 

ich 

archiwizowaniem.  Kancelaria  a  studiis  i  a 

commentariis  zajmowała  się  sprawami  bieżącymi 

cesarza, np. wygotowywaniem oficjalnych pism. 

Consilia principum

Consilia principum

 I. 

 I. 



Instytucja  ta  rodziła  się  w  okresie  panowania 

pierwszych  cesarzy,  jednak  była  nawiązaniem  do 

wcześniejszej  praktyki,  podejmowania  decyzji  przez 

różne  organy  po  zasięgnięciu  rady  u  przyjaciół  czy 

rodziny.  Tak  było  w  przypadku  pater  famlias,  który 

zobowiązany  był  w  wielu  przypadkach  podjąć  decyzję 

po  zasięgnięciu  opinii  najbliższych  –  consilium 

domensticum. 



Oktawian  August  otaczał  się  przyjaciółmi  czy 

członkami  rodziny,  w  celu  wykrystalizowania  treści 

decyzji. 



Ostatecznie 

consilium 

jako 

instytucja 

prawa 

publicznego wykształciło się  za panowania Klaudiusza. 

Consilia principum

Consilia principum

 II.

 II.



Skład  członków  consilium  był  zmienny  i 
zależał  od  rodzaju  sprawy.  Cesarz  za 
każdym  razem  był  władny  powołać  innych 
członków,  stosowanie  do  sprawy.  Stąd  w 
consilia principum zasiadali przedstawiciele 
senatu, 

ekwitów, 

najbliższej 

rodziny 

cesarza, a także eksperci z danej dziedziny. 



W  okresie  późniejszym  w  consilia  spotyka 
się  znanych  prawników,  jak  Ulpian  czy 
Paulus.

Consilia principum

Consilia principum

 III.

 III.



Consilia  dobywały  się  w  różnych  miejscach, 

zasadniczo  decydowała  o  tym  sam  cesarza. 

Zadaniem  consilia  nie  było  jednak  wyłącznie 

doradzać  cesarzowi,  ale  również  wydawać 

wyroki, 

które 

musiały 

być 

jeszcze 

potwierdzone  przez  cesarza,  czy  członkowie 

consilia mogli również wychodzić z propozycją 

konstytucji.  W  dominacie  consilia  principum 

przekształciły  się  w  consitorium,  organ  który 

posiadał  ogromne  znaczenie  w  procesie 

podejmowania 

decyzji. 

Podział terytorialny i 

Podział terytorialny i 

zarząd prowincjami

zarząd prowincjami

 

 



W 

pryncypacie 

zasadniczo 

zachowano 

podział 

terytorium 

zależnego  od  Rzymu  na  Italię  i  na 
prowincje. 

Italia

Italia

 I.

 I.



W  Italii  zachowany  został  republikański  podział 

terytorialny  oraz  republikański  styl  zarządzania 

tymi  terenami,  za  wyjątkiem  powołania  nowych 

urzędników,  którym  powierzono  obowiązki  z 

zakresu administracji.



Dokonała  się  większa  konsolidacja  ludności 

mieszkającej w Italii, w większości już obywateli 

rzymskich. 



Mieszkańcy 

Italii 

cieszyli 

się 

licznymi 

przywilejami,  min.  byli  zwolnieni  z  płacenia 

podatku  gruntowego.  Grunty  do  nich  należące 

stanowiły ich własność.

Italia

Italia

 II.

 II.



Zarząd  nad  Italią  należał  bezpośrednio  do 

cesarza, 

który 

jednak 

swoja 

władzę 

wykonywał poprzez urzędników wybieranych 

spośród  senatorów  lub  poprzez  urzędników 

piastujących urzędy w samym Rzymie. 



W  zakresie  spraw  karnych  iurisdictio 

posiadał  praefectus  urbi,  a  od  II  wieku  po 

Chrystusie  praefectus  praetorio.  W  zakresie 

spraw  cywilnych  władzę  posiadał  praetor 

urbanus  August  podzielił  Italię  na  11 

regionów.

Prowincje

Prowincje

 I.

 I.



August  podzielił  prowincje  na  senackie  i  cesarskie. 

Do  tych  pierwszych  zaliczano  tzw.  stare  prowincje 

republikańskie,  zasadniczo  bezpieczne  i  spokoje, 

zaś  do  cesarskich  zaliczano  wszystkie  nowe 

prowincje,  w  których  ze  względy  na  istniejący  tam 

lokalny  opór  wobec  władzy  rzymskiej,  stacjonowały 

legiony. 



Na  czele  prowincji  senackich  stali  propraetores, 

natomiast  proconsules  przewodzili  prowincjom 

azjatyckim  i  afrykańskim.  Istniał  obowiązek 

zachowania  5  –  letniego  okresu  przerwy  pomiędzy 

piastowaniem  urzędu  w  Rzymie  a  objęciem  urzędu 

na prowincji.  

Prowincje

Prowincje

 II.

 II.



Nowością  było  wprowadzenie  przez  Augusta 

wynagrodzenia  –  stipendium,  dla  zarządców 

prowincji w wysokości ok. 1 miliona sesterców 

oraz  wprowadzenie  wizytacji.  Cesarze  tacy  jak 

August, 

Hadrian 

czy 

Marek 

Aureliusz, 

posilający 

imperium 

maius, 

dokonywali 

wizytacji poszczególnych prowincji. 



Urząd 

propraetores 

czy 

proconsules 

początkowo  trwał  jeden  rok,  podobnie  jak  w 

czasach  republikańskich,  od  III  wieku  zaś 

urzędy  te  sprawowane  były  tak  długo  dopóki 

nie przybył następca. 

Prowincje

Prowincje

 III.

 III.



Zarządcy 

prowincji 

senatorskich 

wybierani byli poprzez losowanie spośród 
byłych 

urzędników 

republikańskich 

sprawujących  swoje  urzędy  w  Rzymie  – 
adlecti 

inter 

consulares 

lub 

inter 

praetorios.  Losowanie  zaczynano  od 
najstarszych  rangą,  zaś  od  czasów 
Sewerów 

wybierano 

spośród 

ex 

urzędników wskazanych przez cesarza

Prowincje

Prowincje

 IV.

 IV.



W  okresie  pryncypatu  zasadniczo  zmienia  się 

też  polityka  Rzymu  wobec  prowincji.  August 

zrezygnował 

z 

drapieżnej 

eksploatacji 

prowincji  ma  rzecz  rozwoju  ekonomicznego. 

Temu 

celowi 

służyć 

miała 

intensywna 

urbanizacja  prowincji,  często  osadnikami  byli 

weterani  służący  w  oddziałach  rzymskich, 

również  w  auxilia.  Wiele  miast  awansowało 

pod  względem  statusu  prawnego,  otrzymanie 

ius  Latii  stanowiło  kolejny  krok  do  uzyskania 

obywatelstwa 

rzymskiego 

WŁADZA ABSOLUTNA - 

WŁADZA ABSOLUTNA - 

DOMINAT

DOMINAT

 

 

Rys okresu 

Rys okresu 



Z 

ustrojem 

pryncypatu 

ostatecznie 

zerwał 

Dioklecjan.  Wprowadził  nowy  system  polityczny  – 

dominat,  w  którym  cesarz  występował  otwarcie 

jako dominus wszystkich mieszkańców państwa, na 

wzór monarchii wschodnich. Jako wcielenie bóstwa 

odbierał  cześć  boską,  ustanowił  rządy  czterech 

cesarzy  (tetrarchia).  Dioklecjan  i  Maksymilian 

otrzymali  tytuł  augusta  (286r),  a  w  293  r  dobrali 

sobie  współrządców  z  tytułem  cezara.  Imperium 

rzymskie  uległo  podziałowi  na  Wschodnie  i 

Zachodnie. Dawne urzędy republikańskie konsulów, 

pretorów,  kwestorów  miały  charakter  wyłącznie 

honorowy. 

Cesarz

Cesarz

 I.

 I.



Cesarza  uważny  był  władcę  i  boga  -  dominus  et  deus, 

zresztą  od  tego  pierwszego  określenia  pochodzi  nazwa 

okresu - dominat. 



Dominus  –  władca  pokazuje  się  publicznie  tylko  w 

purpurowej  szacie  haftowanej  złotem,  nosi  insygnia 

władzy cesarskiej, zwłaszcza diadem. 



Obowiązywał  rozbudowany  ceremoniał  dworski,  a 

zbliżający  się  do  cesarza  powinni  byli  przyjąć  postawę 

klęczącą. 



Koncepcja  cesarza  uległa  zmianie  w  okresie  panowania 

cesarzy  chrześcijańskich.  Cesarz  nie  był  już  bogiem  lecz 

panował  z  łaski  Bożej  (Dei  gratia),  stąd  w  tytulaturze 

cesarskiej  występowały  takie  określenia  jak  divus  czy 

sacer 

Cesarz II. 

Cesarz II. 



U boku cesarza istniała przyboczna rada cesarska 

–  sacrum  consistorium.  Członkami  (comites 

consistoriani)  byli  wspomniani  wyżej  dostojnicy 

oraz  mianowani  przez  cesarza  comites  in 

consistorio  ponadto  zapraszano  do  udziału  w 

radzie  różne  osoby,  przede  wszystkim  senatorów. 

Na  konsystorzu  rozpatrywano  różne  sprawy 

administracyjne,  sądowe,  gdy  wyrok  musiał  być 

wydany  przez  cesarza,  a  także  dyskutowano  nad 

projektami konstytucji cesarskich. Rady udzielane 

przez  konsystorz  nie  była  wiążąca  dla  cesarza 

Urzędnicy

Urzędnicy

 I 

 I 



W  czasach  cesarstwa  absolutnego  administracja 

została  zreformowana  i  oparta  na  zasadach 

centralizmu i biurokratyzmu. 



Administracja  wojskowa  została  oddzielona  od 

cywilnej 



Administracja 

stała 

się 

bardziej 

zbiurokratyzowana,  oraz  dokonywała  się  coraz 

większa 

specjalizacja 

kompetencji 

poszczególnych urzędników. 



Siedzibą  administracji  centralnej  był  dwór 

cesarski,  zatem  urzędnicy  ci  byli  jednocześnie 

urzędnikami dworskimi 

Urzędnicy

Urzędnicy

 II

 II



Przeprowadzono  podział  urzędów  na  centralne  - 

dignitates,  czyli  pałacowe  (palatinae),  i  lokalne. 

Urzędnicy  zostali  podzieleni  na  rangi,  przy  czy 

urzędnicy 

niżsi 

byli 

podporządkowani 

(sub 

dispositione) urzędnikom wyższym. 



Została  wprowadzona  hierarchizacja  administracji 

cywilnej.



Od  decyzji  niższego  urzędnika  można  było  się 

odwołać  do  wyższego,  co  miało  bardzo  duże 

znaczenie w zakresie wymiaru sprawiedliwości. 



Nie  przeprowadzono  przy  tym  rozdziału  między 

władzą  urzędniczą  a  sądową.  Urzędnicy  mieli  swoje 

urzędy zwane officia 

Urzędnicy

Urzędnicy

 III

 III



Do  każdej  rangi  urzędniczej  przyporządkowane 

były  tytuły  urzędowe.  Wyżsi  urzędnicy  zostali 

podzieleni  na  trzy  klasy  klasy:  illustres, 

spectabiles, clarissimi. 



illustres - urzędnicy najwyżsi rangą, np.: magister 

militum,  quaestor  sacri  palatii  czy  praefecti 

praetorio



Spectabiles  -  urzędnicy  średniej  klasy,  np. 

proconsules vicarii czy comites duces



clarissimus - namiestnicy prowincji, w związku ze 

stopniową  likwidacją  diecezji  i  stojących  na  ich 

czele wikariuszy. 

Urzędnicy

Urzędnicy

 IV

 IV



Istniała  też  możliwość  wyróżnienia  urzędnika  przez 

cesarza  poprzez  nadanie  mu  zaszczytnego  tytułu 

comes,  który  również  miał  kilka  stopni  (primi  ordinis, 

secundi ordinis, tertii ordinis). 



Czwartą  i  piąta  klasę  stanowili  perfectissimi  i  egregii, 

mogli do nich dojść niżsi urzędnicy. 



Urzędnicy byli opłacani



  urzędnik  był  powoływany  przez  cesarza  na  okres 

dowolny, urząd mógł sprawować przez wiele lat 



Nominacja  następowała  przez  wpisanie  nazwiska  do 

matricula i wręczenie mu dekretu - codicillus.



Mianowany urzędnik musiał uiścić opłatę zw. sportula, 

co przerodziło się w kupno urzędów 

Urzędy centralne

Urzędy centralne

 I

 I



Do najwyższych urzędników w administracji cesarskiej 

należeli:  magister  officiorum,  który  był  szefem 

kancelarii cesarskich (officia), zwanych też scrinia. 



Urzędnik  ten  pełnił  funkcję  mistrza  ceremonii,  był 

dowódcą  gwardii  przybocznej,  kierował  polityką 

zagraniczną 

i 

sprawował 

nadzór 

nad 

całą 

administracją lokalną przy pomocy agentes in rebus. 



Quaestor  sacri  palatii  opracowywał  projekty  ustaw, 

kontrasygnował 

rozporządzenia 

cesarskie, 

przygotowywał  odpowiedzi  na  pisma  skierowane  do 

cesarza,  przewodniczył  sądowi  cesarskiemu  w 

sprawach apelacyjnych.

Urzędy centralne

Urzędy centralne

 II

 II



Comes  sacrarum  largitionum  sprawował  też 

sądownictwo  w  spawach  skarbowych.  Od  jego 

wyroku nie można było odwołać się do cesarza.



Minister  domes  (comes  rerum  privatum) 

naczelny 

zarządca 

prywatnego 

majątku 

cesarskiego.



Każdy  z  tych  wyższych  urzędników  miał  swoje 

officium.  Te  kancelarie  były  to  wewnętrzne 

organizacje 

pomocnicze, 

kierowane 

przez 

wyzwoleńców, 

powstały 

już 

w 

okresie 

pryncypatu.  Od  Hadriana  na  ich  czele  stali 

equites. 

Urzędy centralne

Urzędy centralne

 III

 III



Obok  ww.  urzędników  kancelarie 
stanowiły resorty. 



Innym 

urzędem 

o 

dużym 

znaczeniu  był  praepositus  sacri 
cubiculi, 

zarządca 

dworu 

cesarskiego.

Agentes in rebus

Agentes in rebus

 I

 I



Byli  zorganizowanym  na  wzór  oddziałów 

wojskowych  i  stanowili  korpusem  (schola) 

posłańców  konnych.  Po  raz  pierwszy 

wzmiankowani w źródłach w 319 r. szybko 

wykraczają  poza  swój  pierwotny  zakres 

obowiązków  i  stają  się  bardzo  ważną 

formacją w państwie.



Początkowo zajmowali się przekazywaniem 

cesarskich  listów  i  rozkazów,  później 

spotykamy  ich  w  nadzorze  nad  cursus 

publicus. 

Agentes in rebus

Agentes in rebus

 II

 II



Informowali 

dwór 

cesarski 

o 

swoich 

„spostrzeżeniach”  z  obszarów  prowincji, 

podobnie jak współczesne tajne służby. 



Urzędnicy  ci,  zaczęli  tworzyć  policję 

państwową,  a  w  szczególności  służby 

bezpieczeństwa



  Jednym  z  ich  zadań  było    śledzenie 

urzędników. W strukturze władzy  agentes in 

rebus  podlegali  albo  magister  officiorum, 

albo 

praefectus 

praetorio 

Cursus publicus

Cursus publicus

 I

 I



W  Cesarstwie  Rzymskim  transport  naziemny, 

w odróżnieniu od wodnego, był zorganizowany 

jako  poczta  państwowa  zw.  cursus  publicus. 

System tej poczty, wprowadzony już w czasach 

Augusta i oparty prawdopodobnie na wzorach 

z  Egiptu  ptolemejskiego,  obejmował  dwie 

służby:  pocztę  ekspresową  (cursus  volex) 

przeznaczoną do przewozu osób, dokumentów 

państwowych  i  materiałów  o  dużej  wartości  i 

pocztę  zw.  cursus  clabularis,  której  głównym 

zadaniem był transport towarów.

Cursus publicus

Cursus publicus

 II

 II



Najwyższym  zwierzchnikiem  cursus 

publicus był cesarz, jego bezpośrednim 

rozkazom  podlegali  urzędnicy,  jak 

prefekci, namiestnicy czy inspektorzy – 

którym 

powierzono 

kierowanie 

i 

nadzór  nad  pocztą.  W  cesarstwie 

wschodnim  przełożonym  wszystkich 

urzędników  był  magister  officiorum 

Urzędy władzy 

Urzędy władzy 

terytorialnej

terytorialnej

 I

 I



Dioklecjan  dokonał  podziału  cesarstwa  na  część 

Wschodnią  i  Zachodnią  oraz  wprowadził  nowy  podział 

terytorialny,  likwidujący  dotychczasowy  podział  na 

prowincje cesarskie i senackie. 



Każda  część  imperium  miała  własną  administrację 

wojskową i cywilną oraz prowadziła samodzielną politykę 

zagraniczną, 

a 

do 

395 

r. 

pozostało 

wspólne 

ustawodawstwo. 



Te  reformy  wymusiły  powołanie  nowych  urzędników 

lokalnych 



Na  czele  każdej  z  prefektur  stał  mianowany  przez 

cesarza 

prefectus 

praetorio 

z 

szeroką 

władzą 

administracyjną  i  sądowniczą  oraz  prawem  wydawania 

rozporządzeń z mocą ustawy.

Urzędy władzy 

Urzędy władzy 

terytorialnej

terytorialnej

 II

 II



Poszczególni prefekci nosili tytuł związany z 

podległą im prefekturą, praefectus praetorio 

per  Orientem,  praefectus  praetorio  per 

Illyricum,  praefectus  praetorio  Italiae  et 

Africae oraz praefectus praetorio Galliarum. 

Jako nawyższi urzędnicy nosili tytuł illustres 



Od  czasów  Konstantyna  I    prefekci  nie 

posiadali 

władzy 

wojskowej, 

którą 

oddzielono od cywilnej, zaś władza wojskowa 

przesyła w ręce magistri militum 

Urzędy władzy 

Urzędy władzy 

terytorialnej

terytorialnej

 III

 III



Prefektury dzieliły się na diecezje, na czele których stali 

mianowani  przez  cesarza  vicarii  (pełna  nazwa  vicarius 

praefectorum  praetorio),  -    mieli  rangę  spectabiles. 

Godność wikariuszy została zniesiona po roku 535. 



Diecezje dzieliły się na prowincje, na czele których stał 

mianowany  przez  cesarza  na  wniosek  prefekta 

namiestnik  z  tytułem  praeses  provinciae  lub  rector 

provinciae w randze clarissimi. 



Dodatkowo  trzy  prowincje:  Azja,  Afryka  i  Achaja 

zarządzane  były  przez  prokonsulów    z  rangą 

spectabiles.  Prokonsulowie  Azji  i  Afryki  podlegali 

bezpośrednio  cesarzowi,  zaś  prokonsul  Achai  podlegał 

prefektowi Ilyrii. 

Urzędy w Rzymie i 

Urzędy w Rzymie i 

Konstantynopolu

Konstantynopolu

 I

 I



Rzym  i  Konstantynopol  tworzyły  odrębne 

jednostki 

administracyjne, 

z 

podległymi 

bezpośrednio  cesarzowi  praefectus  urbi  Romae 

oraz  praefectus  urbi  Constantinopolitanae  na 

czele



 Każdy z nich miał aparat urzędniczy 



Prefektowi  Rzymu  podlegali:  prefectus  annonae 

zajmujący  się  aprowizacją  Rzymu,  prefectus 

vigilium  -  dowódca  straży  pożarnej  i  policji 

municypalnej,  comes  formarum  -  zarządca 

wodociągów,  magister  census  -  prowadził  listę 

senatorów wraz z wykazem ich majątków oraz

Urzędy w Rzymie i 

Urzędy w Rzymie i 

Konstantynopolu

Konstantynopolu

 II

 II



wykonywał  nadzór  nad  studiującą  w  Rzymie 

młodzieżą,  comes  portus  sprwujący  nadzór  nad 

żeglugą na Tybrze oraz nad portami na północ i 

południe od ujścia Tybru 



Prefekt 

miasta 

Rzym 

sprawował 

też 

sądownictwo  w  sprawach  cywilnych  i  karnych 

nad  senatorami  i  członkami  ich  rodzin,  nad 

członkami  cechów  oraz  mieszkańcami  Rzymu  i 

okręgu. 



  Rozpatrywał  apelację  od  wyroków  zapadłych 

przed  sądami  sprawowanymi  przez  urzędników 

jemu podległych. 

Urzędy w Rzymie i 

Urzędy w Rzymie i 

Konstantynopolu

Konstantynopolu

 III

 III



Z  czasem  Rzym  tracił  swoją  uprzywilejowaną 

pozycję wraz z przeniesieniem rezydencja cesarza 

do Mediolanu, Rawenny a w końcu do Trewiru. 



We  Wschodzie  części  Imperium  Rzymskiego 

Dioklecjan  za  rezydencję  obrał  sobie  Nikomedię. 

Konstantyn  Wielki  przeniósł  stolicy  państwa  do 

Konstantynopola. 



Organizacja  miasta  i  jego  administracja  była 

wzorowana 

na 

Rzymie. 

Administracyjnie 

Konstantynopol  podzielono  początkowo  na  7 

dzielnic symbolizujących siedem wzgórz, z czasem 

było ich już 14. 

Urzędy w Rzymie i 

Urzędy w Rzymie i 

Konstantynopolu

Konstantynopolu

 IV

 IV



Urząd 

prefekta 

miasta 

Konstantynopola  wzorowany  był  na 

urzędzie  prefekta  miasta  Rzymu  i 

posiadał analogiczne uprawnienia. 



Stał  na  czele  zarządu,  sprawował 

sądownictwo  oraz  kontrolę  nad 

handlem i rzemiosłem w stolicy.



  Był  odpowiedzialny  za  jej  należytą 

aprowizację

Ochrona przed 

Ochrona przed 

nadużyciami urzędników

nadużyciami urzędników

 

 

Defensor civitatis

Defensor civitatis

 I

 I



Urząd 

defensor 

civitatis, 

porównywalny 

z 

współczesnym 

urzędem 

rzecznika 

praw 

obywatelskich. 



Powołany  został  z  początkiem  IV  w.  dla  ochrony 

uboższych 

przed 

nadużyciami 

ze 

strony 

urzędników i ludzi zamożnych. 



Początkowo  mianował  go  prefectus  praetorio 

spośród  byłych  namiestników  prowincji  i  byłych 

adwokatów. 



Od pocz. V w., był wybierany spośród senatorskiej 

rangi  przez  miejscowego  biskupa,  niższy  kler, 

wybitnych obywateli, posesorów i kuriałów. 

Defensor civitatis

Defensor civitatis

 II

 II



Wybór  zatwierdzał  prefectus  praetorio.  W  II 

poł.  V  w.  wprowadzono  wybór  przez  całą 

ludność miasta (honorati et pleps), jednak taki 

wybór musiał być zatwierdzony przez cesarza. 



Do  zadań  defensorów  należało  przyjmowanie 

skarg  od  ludności  na  nadużycia  urzędników  i 

przedstawianie ich namiestnikom. 



Sprawowali  też  sądownictwo  w  drobnych 

sprawach  cywilnych  oraz  karnych.  Sprawców 

cięższych  przestępstw  obowiązani  byli  uwięzić 

i odstawić do namiestnika. 

Defensor civitatis

Defensor civitatis

 III

 III



Od  schyłku  V  w.  urząd  ten  stracił 
na  znaczeniu  i  pomimo  starań 
Justyniana 

I 

nie 

odzyskał 

go „Contra potentium defendantur 
iniurias” (C.Th. 1,29,1)

Odpowiedzialność 

Odpowiedzialność 

urzędników

urzędników

 I 

 I 



Odpowiedzialność  o  charakterze  dyscyplinarnym:  upomnienia 

jako forma odpowiedzialności stopniowo zaczęły zanikać. 



Od  czasów  Justyniana  zaczęto  też  korzystać  z  pomocy 

miejscowych  biskupów,  którzy  mocą  swego  autorytetu 

napominali urzędników.



Odpowiedzialność  o  charakterze  karnym  groziła  głównie  za 

wymuszenia, przekupstwo. 



Dysponowano  szerokim  katalogiem  kar:  kara  grzywny, 

usuniecie  ze  stanowiska  w  połączeniu  z  grzywną,  dla 

dowódców  wojskowych  nawet  kara  śmierci,  tortury  wraz  z 

konfiskatą  majątku  i  wygnaniem,  chłosta  w  połączeniu  z 

wygnaniem, konfiskatą majątku i torturami.

Odpowiedzialność 

Odpowiedzialność 

urzędników

urzędników

 II

 II



Według 

konstytucji 

cesarza 

Honoriusza 

z 

412 

r. 

nieprzestrzeganie 

przepisów 

regulujących 

działanie 

poczty 

państwowej  stanowiło  sacrilegium 
(świętokradztwo)

Podział terytorialny i 

Podział terytorialny i 

zarząd prowincjami

zarząd prowincjami

 I

 I



Nowy  podział  administracyjny  państwa 

zapoczątkowany  przez  Dioklecjana  zerwał  ze 

starym  podziałem  na  prowincje  senackie  i 

cesarskie,  zwiększył  liczbę  prowincji  do  110  (z 

poprzednio  istniejących  50)  tworząc  z  nich 

jednostki mniejsze. 



Włączył  też  Italię  do  ogólnego  systemu 

administracyjnego. 

Podstawowy 

podział 

państwa 

oparty 

został 

na 

kryterium 

terytorialnym. 



Podział terytorialny i 

Podział terytorialny i 

zarząd prowincjami

zarząd prowincjami

 II

 II



Każda  część,  składająca  się  z  poszczególnych 

prowincji miała własną administrację wojskową i 

cywilną  i  prowadziła  samodzielną  politykę 

zagraniczną. 



Do 

395 

r. 

utrzymało 

się 

też 

wspólne 

ustawodawstwo



Dioklecjan 

dążył 

do 

osłabienia 

władzy 

namiestników na prowincji



  Na  czele  każdej  z  prowincji  stali  albo  praesides 

lub  correctores  (namiestnicy  ekwiccy),  lub 

consulares  czy  correctores  rangi  senatorskiej, 

mianowani przez cesarza

Podział terytorialny i 

Podział terytorialny i 

zarząd prowincjami

zarząd prowincjami

 III

 III



Bezpośrednio  cesarzowi  podlegali  trzej  proconsules  rangi 

senatorskiej stojący na czele prowincji Azja, Afryka i Achaja



  Zwierzchnikami  pozostałych  namiestników  prowincji  byli 

vicarii.



Wzrost  liczby  prowincji  w  połączeniu  z  reformami 

wojskowymi  spowodował  konieczność  zwiększenia  liczby 

diecezji (dioecesis) do 13.



 Na czele każdej diecezji, jako pośrednik między cesarzem a 

namiestnikiem  prowincji,  stał  vicarius  (zastępca  praefecta 

praetorio)  mający  do  pomocy  rationalis  i  magister  rei 

privatae (dwóch urzędników do spraw finansowych)



 

Podział terytorialny i 

Podział terytorialny i 

zarząd prowincjami

zarząd prowincjami

 IV

 IV



Za panowania cesarza Konstantyna system organów 

władzy  zyskał  swój  ostateczny  kształt.  Powstała 

silna,  scentralizowana  administracja  cesarska. 

Najwyżsi urzędnicy byli stale do jego dyspozycji, zaś 

im podlegała administracja prowincji.



 Państwo zostało podzielone na 3 prefektury, jednak 

ich  liczba  i  zasięg  terytorialny  ulegały  zmianom  w 

ciągu  IV  w.  Ostatecznie  w  395  r.  cześć  prowincji 

illyrijskich  została  oddana  pod  władze  cesarza 

Wschodu Arkadiusza. 



  Były  zatem  4  prefektury,  2  we  wschodniej  i  2  w 

zachodniej części państwa. 

Podział terytorialny i 

Podział terytorialny i 

zarząd prowincjami

zarząd prowincjami

 V

 V



Na  czele  prefektury  stał  praefectus 

praetorio jako cywilny zastępca cesarza. 



Prefektura  dzieliła  się  na  12  diecezji, 

których  czele  stali  wikariusze  (vicarius) 

podlegali oni zarządcom prefektur.



Diecezje  dzieliły  się  na  prowincje  (98-

120),  na  ich  czele  namiestnicy  prowincji 

(clarissimi)  zwani  correctores,  praesides, 

proconsules, consulares. 



W system ten włączono Italię.

PRAWO MUNICYPALNE 

PRAWO MUNICYPALNE 

Wiadomości ogólne I

Wiadomości ogólne I



Idea samorządności nie była obca w Rzymie



Municipia i kolonie



Coloniae  civum  Romanorum  czy  Latinae  oraz 

municipia  miały  z  góry  określony  ustrój  miasta, 

wzorowany na ustroju republikańskim. 



Do  urzędników  municypalnych  zaliczano:  duoviri  lub 

quattuorviri iure dicundo, duoviri aediles i quaestores. 



Urzędnikami  nadzwyczajnymi  byli  praefecti.  Z  czasem 

również  i  inne  miasta  dobrowolnie  przyjmowały ustrój 

proponowany przez Rzymian. 



Każde  miasto  miało  swój  senat  –  ordo  decurionum, 

składającego 

się 

zazwyczaj 

ze 

stu 

członków 

określanych mianem decuriones 

Wiadomości ogólne II

Wiadomości ogólne II



Ustrój  poszczególnych  miast  regulowany  był  na 

podstawie ustaw municypalnych. 



Najstarszą  z  nich  była  lex  Julia  municipalis.  W 

literaturze  istnieją  liczne  spory  co  do  dokładnej 

daty jej wydania. Można jednak przyjąć, że był to 

okres panowania Juliusza Cezara. 



Inne  ustawy  to:  Tabula  Bantina,  lex  municipium 

Tarentinum,  Lex  Juliae  genetivae  Juliae  seu 

Ursonensis,  lex  municipium  Salpensianum,  lex 

Irnitana. Ustawy te zaliczane były do leges datae 

i  zostały  wyryte  na  kamieniu  lub  na  tablicach  z 

brązu, tak ja w przypadku lex Irnitana

ORDO DECURIONUM

ORDO DECURIONUM

 

 

Ogólna charakterystyka 

Ogólna charakterystyka 

urzędu dekurionów

urzędu dekurionów

 I

 I

Piastowanie  urzędów  publicznych  miało  charakter 

honorowy.  Stąd  też  kandydaci  na  decuriones 

musieli mieć odpowiednie przymioty. 

Dekurionem  mogła  zostać  osoba  wolno  urodzona, 

posiadająca odpowiedni cenzus majątkowy, a co z 

tym  idzie,  odpowiednią  pozycję  społeczną,  oraz 

określony wiek. 

Sytuacja urzędników w miastach prowincjonalnych 

uległa  stopniowemu  pogorszeniu  w  okresie 

Sewerów.  Prowadzone  wówczas  wojny  zmusiły 

panujących  do  nakładania  na  społeczeństwo 

coraz to większych obciążeń fiskalnych. 

Ogólna charakterystyka 

Ogólna charakterystyka 

urzędu dekurionów

urzędu dekurionów

 II

 II

Odpowiedzialnością  za  realizację  tych  zobowiązań 

obciążani  byli  głównie  lokalni  urzędnicy,  zwłaszcza 

członkowie 

rad 

miejskich, 

czyli 

decuriones. 

Członkowie  ordo  niejednokrotnie  musieli  pokrywać 

koszty  związane  z  pełnionym  urzędem  z  własnych 

zasobów finasowych.  Taka sytuacja sprawiła, że ich 

ranga  społeczna  malała,  a  sam  urząd  czy 

przynależność  do  ordo  decurionum,  nie  stanowiły 

przywileju, lecz obciążenie.



Nadmierne  obciążenia  fiskalne  oraz  utrata  przez 

dekurionów  pozycji  społecznej  prowadziło  do 

powstawania nowych zjawisk, nieznanych w okresie 

pryncypatu. 

Ogólna charakterystyka 

Ogólna charakterystyka 

urzędu dekurionów

urzędu dekurionów

 III

 III



Do  nich  należy  zaliczyć:  porzucanie  urzędów, 

podejmowanie  zajęć,  które  ze  względu  na  swój 

charakter nie licowały z godnością piastowanego 

urzędu,  wprowadzenie  sankcji  zmuszających 

decuriones  do  pozostawania  na  urzędach  oraz 

ograniczanie  władzy  jurysdykcyjnej  urzędników 

cesarskich wobec urzędników municypalnych. 



Z  powodu  dużej  liczby  wolnych  miejsc  w  ordo 

decurionum  Konstantyn  dopuścił  możliwość 

wyboru  na  wakujące  miejsce  osoby  nie 

posiadającej wymaganego statusu majątkowego 

Stanowienie prawa I

Stanowienie prawa I



Podstawowym  zadaniem  dekurionów  było  stanowienie 

prawa lokalnego w formie dekretów. 



Debata nad projektem dekretu odbywała się publicznie, 

a  udział  w  dyskusji  brali  zarówno  zwolennicy  jak  i 

przeciwnicy projektu nowego aktu prawnego. 



Po  przyjęciu  dekretu  przez  zwykłą  większość  głosów, 

akt  prawny  musiał  być  zatwierdzony  przez  jednego  z 

duuowirów.  On  też  miał  prawo  do  uchylenia  owych 

dekretów. 



Głosy  dekurionów  były  zbierane  zgodnie  z  ich 

przynależnością  do  właściwego  ordo,  a  następnie  w 

zależności  od  ilości  dzieci  zrodzonych  w  iustum 

matrimonium. 

Stanowienie prawa II

Stanowienie prawa II



Szczególną  pozycję  posiadali  dekurionowie 

mający  obywatelstwo  Rzymskie.  Ci,  niezależnie 

od  ilości  posiadanych  dzieci,  zaliczani  byli  do 

najbardziej uprzywilejowanej grupy dekurionów. 



Jeżeli dwóch lub więcej dekurionów spełniało te 

same  kryteria,  np.  nie  posiadali  dzieci,  prawo 

głosu  posiadał  najpierw  ten,  który  wcześniej 

piastował  funkcję  duowira.  Innym  kryterium 

kolejności  zabierania  głosu  przez  dekurionów 

była kolejność ich wyboru do ordo decurionum.



Dekrety  dekurionów  były  publikowane  poprzez 

publiczne ich odczytanie. 

Stanowienie prawa III

Stanowienie prawa III



Publicznego  obwieszczenia  tekstu  dekretu 

dokonywał jeden z duuowirów lub jego zastępca 

na urzędzie w obecności dekurionów. 



Odczytania dekretu dokonano tego samego dnia, 

w  którym  został  on  zatwierdzony,  gdyby  jednak 

tego  dnia  nie  został  odczytany,  należało  to 

uczynić  na  początku  najbliższego  posiedzenia 

dekurionów. 



Następnie,  po  zatwierdzeniu  i  publicznym 

obwieszczeniu,  dekret  winien  zostać  w  ciągu 

kolejnych  10  dni  umieszczony  w  archiwum 

municypalnym. 

Stanowienie prawa IV

Stanowienie prawa IV



Zakres  kompetencji  legislacyjnych  dekurionów 

ograniczał się do spraw municipium, stąd wydawane 

dekrety  dotyczyły  takich  kwestiach  jak:  religijne, 

organizacja  administracji  municypalnej,  finanse, 

wybór 

niektórych 

urzędników 

municypalnych, 

przyznawanie  odznaczeń  i  tytułów  czy  naturalizacja 

obcokrajowców.  Prawo  lokalne  tworzone  przez 

dekurionów  nie  mogło  być  sprzeczne  z  ustawami, 

plebiscytami, 

uchwałami 

senatu, 

edyktami, 

dekretami czy innymi konstytucjami cesarskimi. 



Ordo 

decurionum 

pełniło 

również 

instancje 

odwoławczą  w  stosunku  do  kar  grzywny  nakładanej 

na mieszkańców municipium. 

Powołanie dekurionów

Powołanie dekurionów

 I

 I



Dekurionowie byli wybierani przez cooptatio, 

czyli  dobieranie.  Zatem  o  wyborze  danego 

kandydata  na  urząd  dekuriona  decydowali 

inni dekurionowie, aktualnie urzędujący. 



Kandydat 

na 

dekuriona 

musiał 

być 

obywatelem 

oraz 

posiadać 

odpowiedni 

cenzus majątkowy. 



W  lex  Irnitana  ubiegający  się  o  urząd 

dekuriona  winien posiadać co najmniej 5000 

sesterców.  Dekurionem  można  było  również 

zostać niejako z urzędu. 

Powołanie dekurionów

Powołanie dekurionów

 II

 II



Takie 

prawo, 

bowiem 

przysługiwało 

byłym 

urzędnikom  municypalnym  Nie  każdy  jednak 

urzędnik 

automatycznie, 

po 

zakończeniu 

urzędowania, stawał się dekurionem. Konieczna był 

tzw. lectio czyli wybór dokonany przez dekurionów. 



Kandydat  na  dekuriona  winien  ponadto  być 

wolnourodznym  -  ingenuus  i  być  pełnoletni,  tj. 

podsiać 25 lat. Nie jest pewne czy stawiano wymóg 

origo, tj. posiadania zamieszkania w municipium od 

urodzenia.  W  inskrypcjach  znajdują  się  dowody  na 

to,  że  do  dekurionów  zaliczano  również  tych 

obywateli  municipiów,  którzy  należeli  do  elementu 

napływowego. 

Wydalenie z ordo I

Wydalenie z ordo I



Z  ordo  decurionum  można  było  zostać 

wydalonym  za:  kradzież,  na  podstawie 

skazania  z  actio  depositi,  actio  socii,  actio 

mandati,  actio  iniuria.  Były  to  skargi 

infamujące,  jako  że  sprawcy  tychże  deliktów 

wykazali się złą wiarą, nie są osobami których 

można  darzyć  zaufaniem  społecznym,  a  tym 

samym nie mogła pełnić urzędów publicznych. 



Dekurion 

winien 

odznaczać 

się 

w 

szczególności  uczciwością,  prawością  i  dobrą 

wiarą. 

Wydalenie z ordo II

Wydalenie z ordo II



Urzędu 

dekuriona 

nie 

mógł 

również  sprawować  ten,  kto  był 
gladiatorem  czy  też  wykonywał 
inny zawód infamujący. 



Również 

osoba 

skazana 

na 

podstawie  venditio  bonorum,  czyli 
taka, która została zlicytowana, nie 
mogła piastować tego urzędu.

MAGISTRATUS 

MAGISTRATUS 

MUNICYPALNI

MUNICYPALNI

Duoviri (quattuorviri) iure 

Duoviri (quattuorviri) iure 

dicundo

dicundo

 I

 I



Duowirowie 

byli 

najwyższym 

organem 

wykonawczym  w  municipium,  a  zarazem 

organem  o  najszerszych  uprawnieniach.  Urząd 

ten  był  odzwierciedleniem  urzędu  konsula  w 

Rzymie.  A  zatem  było  dwóch  duowirów, 

posiadających ten sam zakres władzy. 



O  istnieniu  tego  organu  wspominają  źródła 

pochodzące  z  IV  w.  przed  Chrystusem.  Organ 

ten  wymieniany  jest  już  w  najstarszej  ustawie 

municipalenej, tj, w lex Julia municipalis. 



Duowirowie  byli  wybierani  spośród  dekurionów 

na jeden rok. 

Duoviri (quattuorviri) iure 

Duoviri (quattuorviri) iure 

dicundo

dicundo

 II

 II



Po  dokonanym  wyborze  duowirowie  składali 

przysięgę  na  Jowisza  zobowiązującą  ich  do 

rzetelnego wypełniania obowiązków. 



Przysięga 

zobowiązywała 

do 

zaniechania 

jakichkolwiek  działań  godzących  w  dobro 

municipium. 



Odmowa  złożenia  takiej  przysięgi  dawała 

podstawę 

do 

ukarania 

nieposłusznego 

urzędnika  karą  grzywny  w  wysokości  10.000 

sesterców.  Pieniądze  te  przeznaczone  były  na 

rzecz  mieszkańców  –  municipes,  czyli  szły  do 

kasy miejskiej.. 

Duoviri (quattuorviri) iure 

Duoviri (quattuorviri) iure 

dicundo

dicundo

 III

 III



Byli  odpowiedzialni  za  bieżące  prowadzenie  spraw 

publicznych.



Mogli  wziąć  dwa  razy  w  roku  urlop,  tj.  w  okresie 

żniw  i  winobrania.  Przerwa  wakacyjna  nie  mogła 

trwać  dłużej  niż  30  dni  za  każdym  razem.  Termin 

urlopu był wcześniej uzgodniony z dekurionami. 



W  tym  okresie  nie  rozstrzygano  żadnych  spraw 

publicznych,  nie  podejmowano  żadnych  ważnych 

decyzji.  W  tych  dniach  duowirowie  nie  zwoływali 

zebrania  dekurionów,  ani  zgromadzeń  ludowych, 

chyba że chodziłoby o podjęcie decyzji w sprawie, w 

której  podejmuje  się  decyzje  również  w  Rzymie, 

pomimo okresu żniw i winobrania.

Duoviri (quattuorviri) iure 

Duoviri (quattuorviri) iure 

dicundo

dicundo

 IV

 IV



Okres  urlopowy  duowirów  podawany  był  do 

wiadomości publicznej.. 



W tym okresie nie będą rozstrzygane spory, chyba, 

że  wszyscy,  których  dotyczył  spór  wraz  z  sędzia 

wyrażą na to zgodę.



Jednym  z  podstawowych  zadań  duowirów  było 

sprawowanie pieczy nad dzierżawami publicznymi. 



W  ramach  tego  uprawnienia  duoviri  iure  dicundo 

mieli  prawo  udzielenia  koncesji  na  dzierżawę 

podatków,  prac  publicznych  lub  innych  usług, 

które  musiały  być  wykonywane  na  rzecz 

mieszkańców municipium. 

Duoviri (quattuorviri) iure 

Duoviri (quattuorviri) iure 

dicundo

dicundo

 V

 V



Udzielający koncesji, zobowiązany był do umieszczenia 

w  archiwum  municipium  informacji  o  tym  fakcie,  o 

warunkach, na jakich udzielił koncesji, wysokości opłat 

za  dzierżawę,  o  rodzajach  gwarancji  jakie  zostały 

ustanowione,  o  gruntach  jakie  zostały  wyznaczone  w 

celu ustanowienia zabezpieczenia hipotecznego, i jakie 

obowiązki zostały nałożone na koncesjonariusza. 



Informacje te były podawane do publicznej wiadomości 

poprzez  umieszczenie  ich  w  miejscu  publicznym. 

Miejsce  to  winno  być  dostępne  tak,  aby  każdy  mógł 

przeczytać te informacje, winny one znajdować się tam 

przez  cały  okres  pełnienia  funkcji  przez  udzielającego 

koncesji.

Edylowie I

Edylowie I



Ustrój  municipium  przewidywał  dwóch  edylów. 

Pierwsi  edylowie  byli  mianowani  zawsze  przez 

cesarza  na  podstawie  edyktu,  następni  zaś  byli 

wyznaczani przez dwuowirów. 



Do  ich  kompetencji  należało  sprawowanie 

kontroli 

nad 

dostarczaniem 

produktów 

żywnościowych, 

sprawowanie 

pieczy 

nad 

budynkami  sakralnymi,  miejscami  świętymi  i 

kultem, 

murami 

miejskimi, 

drogami, 

dzielnicami, 

ściekami 

miejskimi, 

łaźniami 

miejskimi,  targowiskami,  systemem  miar  i  wag 

oraz nad bezpieczeństwem publicznym. 

Edylowie II 

Edylowie II 



Zakres obowiązków edylów mógł zostać poszerzony 

przez  dekurionów,  którzy  mogli  im  powierzyć  nowe 

zadania  do  realizacji,  wśród  których  mogło  być 

przeprowadzenie  egzekucji  pignoris  capionem 

wobec 

municipes 

i 

incolae 

ale 

tylko 

do 

wysokości10.000  sesterców,  oraz  nakładanie  kar 

pieniężnych,  jednak  nie  wyższych  niż  do  wysokości 

5.000 sesterców na osobę w ciągu jednego dnia. 



Ponadto  edylowie  byli  uprawnieni  do  mianowania 

sędziów  jednostkowych  i  sądy  kolegialne  - 

recuperatores  do  rozstrzygania  spraw  o  wartości 

nie  wyższej  niż  1.000  sesterców  należących  do 

kompetencji duowirów.

Questores

Questores

 I

 I



Również 

pierwsi 

kwestorowie 

municipium 

mianowani byli na podstawie dekretu lub edyktu 

cesarza,  następni  natomiast  byli  mianowani 

zgodnie z przepisami ustawy municypalnej. 



Głównym  zadaniem  kwestorów  była  troska  o 

skarbiec municipalny – arca municipalis. 



Za  aprobatą  duowirów,  posiadali  pieczę  nad 

kultem, 

publicznymi 

pracami 

i 

publiczną 

rozrywką. 



Mieli  prawo  pobierać  podatki,  dysponować 

środkami publicznymi, strzec ich i administrować 

nimi. 

Questores

Questores

 II

 II



Główne 

źródło 

dochodu 

do 

skarbca 

municypalnego stanowiły podatki – vegtigalia 

–  pobierane  od  dzierżawców  gruntów 

miejskich  –  praediorum  municipalia,  od 

użytkowników  pastwisk  miejskich,  dalej  były 

kary  nakładane  przez  magistratus  i  opłaty 

wnoszone  przez  wybranych  urzędników  – 

summae honorariae. 



W 

wypełnianiu 

powierzonych 

zadań 

kwestorzy mogli posługiwać się niewolnikiem 

publicznym należącego do tegoż municipium. 

Praefectus

Praefectus

 I 

 I 



Prefekci 

byli 

urzędnikami 

nadzwyczajnymi, 

ustanawianymi  tylko  w  specyficznych  przypadkach, 

zasadniczo w celu zastąpienia duowirów. W związku 

z  różnorodnością  przyczyn,  dla  których  duowirowie 

byli  zastępowani  istniała  pewna  dywersyfikacja 

prefektów. 



Praefectus  iure  dicundo  mianowany  był  przez 

pretora  w  celu  bezpośredniego  zarządzania 

niektórymi miastami italskimi. 



Praefectus 

Caesaris 

quinquennalis 

– 

była 

mianowany  przez  cesarza,  najczęściej  pochodził  z 

rodziny cesarskiej, w celu zastąpienia go w urzędzie 

w danym municipium. 

Praefectus

Praefectus

 II

 II



Trzecią  postacią  prefekta  był  prefaecti  ex  lege 

Petronia,  ustanowiony  na  podstawie  stosownej 

ustawy  z  32  roku  przed  Chrystusem.  Była  on 

wybierany 

przez 

dekurionów 

w 

celu 

zastąpienia najwyższych urzędników, którzy nie 

zostali wybrani na urząd z dniem 1 stycznia. 



W przypadku chwilowej nieobecności jednego z 

duuoirów,  mogli  mianować  praefecti  municipio 

relicti. Osoba mająca pełnić  tę funkcję musiała 

mieć  ukończone  35  lat,  być  wybrana  spośród 

dekurionów. 

Praefectus

Praefectus

 III

 III



Ponadto  winna  złożyć  przysięgę  na 
Jowisza, boskiego Augusta i na bogów 
domowych,  że  w  okresie  pełnienia 
funkcji  prefekta,  będzie  wykonywała 
zadania 

należące 

na 

podstawie 

niniejszej ustawy do duumwira oraz że 
nie  będzie  czyniła  niczego  podstępnie 
przeciwko 

obowiązkom 

jej 

powierzonym – scientem dolo malo. 

Praefectus

Praefectus

 IV

 IV



Mianowany  prefekt,  dopóki  nie  powrócił 
któryś  z  duuowirów,  posiadał  te  same 
uprawnienia  co  duowirowie,  za  wyjątkiem 
mianowania drugiego prefekta lub nadania 
obywatelstwa  rzymskiego.  Uprawnienia  te 
należały 

wyłącznie 

do 

kompetencji 

duuowirów. 



Z  racji,  że  pełnił  funkcję  zastępcy,  prefekt 
nie  mógł  opuszczać  municipium  na  dłużej 
niż na jeden dzień. 

Przysięga I

Przysięga I



Duoviri  iure  dicundo,  duoviri  aediles  i 

praefecti  po  dokonanym  wyborze  lub  po 

mianowaniu  a  przed  objęciem  urzędu,  w 

ciągu  5  dni,  winni  złożyć  przysięgę  na 

Jowisza,  boskiego  Augusta  i  innych  cesarzy, 

że spoczywające na nich obowiązki zapisane 

w  ustawie  municypalnej  oraz  sprawy 

należące  do  dobra  wspólnego  municipium, 

będą  wypełniali  uczciwie,  oraz  że  nie  będą 

podejmowali działań podstępnych przeciwko 

prawu oraz dobru wspólnemu municipium. 

Przysięga II

Przysięga II



Na podstawie tej przysięgi byli oni zobowiązani 

do  uniemożliwienia  innym  urzędnikom  - 

magistratus  podejmowania  decyzji,  wyrażania 

opinii  czy  wydawania  wyroków  niezgodnych  z 

ustawą municypalną lub dobrem wspólnym tego 

mieszkańców municipium. 



Duuowirom,  edylom  i  kwestorom  przysługiwało 

prawo  veta  wobec  decyzji  kolegi  w  urzędzie, 

gdy  ten  wydałby  decyzję  niewłaściwą  lub  z 

naruszeniem  prawa.  Nie  można  jednak  było  w 

tej  samej  sprawie  wnosić  więcej  niż  jeden 

sprzeciw. 

Przysięga III

Przysięga III



Urzędnik,  który  nie  złożył  przysięgi,  był 
karany  karą  grzywny,    a  pieniądze  te 
przekazywane  były  do  kasy  municypalnej. 
O  powadze  owej  przysięgi  świadczy  fakt, 
że  prawo  oskarżenia  urzędnika–  actio 
petitio  persecutio  -  który  nie  dopełnił 
obowiązku  złożenia  przysięgi  posiadała 
każdy  mieszkaniec  municipium–  qui  volet 
-,  nawet  ten,  który  nie  był  obywatelem, 
leczy tylko mieszkańcem. 

Zabezpieczenie I

Zabezpieczenie I



Kandydaci ubiegający się o urząd duowira, edyla 

lub  kwestora  w  dniu  zwołania  zgromadzenia 

ludowego,  a  przed  rozpoczęciem  procedury 

głosowania,  zobowiązani  byli  do  złożenia 

zabezpieczenia (praedes) w kasie municipium. 



Zabezpieczenie 

to 

stanowiło 

gwarancję 

bezpieczeństwa 

dla 

środków 

publicznych, 

którymi  dany  urzędnik  miał  dysponować  w 

okresie pełnienia funkcji. 



W  ten  sposób  zabezpieczano  się  na  wypadek 

defraudacji 

pieniądza 

publicznego 

przez 

urzędnika. 

Zabezpieczenie II

Zabezpieczenie II



Gdyby 

okazało 

się, 

że 

dane 

zabezpieczenie  nie  było  wystarczające, 
to 

według 

uznania 

zwołującego 

zgromadzenie  zabezpieczenie,  można 
było  ustanowić  zabezpieczenie  na 
nieruchomościach kandydata. 



Brak  zabezpieczenia  mogło  skutkować, 
tym  że  prowadzący  zgromadzenie  nie 
uznawał wyboru kandydata na urząd. 

Pełnomocnicy 

Pełnomocnicy 

municipium

municipium

 

 

I

I



Reprezentacja  municipium  w  sprawach  sądowych 

należała  do  kompetencji  dekurionów.  Ci  jednak 

mogli to zadanie powierzyć któremuś z dekurionów 

lub  też  ustanowić  legata.  Oprócz  tych  sposobów 

reprezentacji 

sądowej 

municipium 

istniała 

możliwość  ustanowienia  pełnomocnika  municipium 

ds. procesowych. 



Prawo ustanowienia takiego pełnomocnika posiadali 

dekurionowie.  Jego  zadaniem  było  podejmowanie 

czynności  procesowych  oraz  występowania  z 

powództwami  do  sądów  lub  też  reprezentowania 

municipium  w  procesach  wytoczonych  przeciwko 

miastu. 

Pełnomocnicy 

Pełnomocnicy 

municipium

municipium

 

 

II

II



Ustanowienie  pełnomocnika  musiało  być 
dokonane na podstawie uchwały dekurionów, 
podjętej  większością  głosów  w  obecności 
przynajmniej 2/3 z nich. Osoba mająca pełnić 
funkcję  pełnomocnika  musiała  posiadać  te 
same  wymagania,  jakie  były  stawiane 
osobom  mającym  pełnić  funkcję  prokuratora 
lub  kognitora,  a  więc  musiały  to  być  osoby 
cieszące  się  zaufaniem  społecznym.  Funkcja 
pełnomocnika była odpłatna.

Urzędnicy pomocnicy

Urzędnicy pomocnicy

 I

 I



W municipiach,  oprócz  magistratus maiores,  którzy 

we 

współczesnym 

języku 

stanowili 

organy 

municipium,  istniał  cały  aparat  administracyjny, 

czyli urząd  wraz  z  tzw.  średnim  personelem. Do tej 

grupy  urzędników  zaliczano  scribae,  czyli  pisarzy  i 

apparitores,  do  których  zaliczano  pozostałych 

urzędników. 



Scribae  byli  mianowani  na  podstawie  uchwały 

powziętej przez dekurionów. Swój urząd sprawowali 

zasadniczo  przy  duowirach.  Głównym  ich  zadaniem 

było  redagowanie  i  czuwanie  nad  poprawnością 

redagowanych  dokumentów  i  sprawozdań.  Oni  też 

sprawowali pieczę nad archiwum municypalnym. 

Urzędnicy pomocnicy

Urzędnicy pomocnicy

 II

 II



Przed  objęciem  funkcji  zobowiązani  byli  do 

złożenia  przysięgi  na  Jowisza,  boskiego 

Augusta  i  pozostałych  cesarzy,  że  dokumenty 

przez  nich  sporządzane  będą  zgodne  z 

zasadami  dobrej  wiary  i  nie  będą  świadomie 

lub  podstępnie  zamieszczać  w  dokumentach 

fałszywych  danych.  Osoba,  która  odmówiła 

złożenia  takiej  przysięgi,  nie  mogła  pełnić 

funkcji pisarza. 



Apparitores z kolei byli to pozostali urzędnicy, 

jak np. woźni. Zarówno apparitores jak i 

scribae za swoją pracę byli wynagradzani. 

Zadania publiczne

Zadania publiczne

 I

 I



Pieczę  na  realizacją  zadań  publicznych 

sprawowali duowirowie. 



Do zadań publicznych municipium zaliczano 

sprawy związane z budową lub przebudową 

ulic,  dróg  publicznych,  oczyszczaniem  rzek, 

fos czy kanalizacji. 



Realizacja  zadań  publicznych  narzucała 

również  na  mieszkańców  municipium,  tak 

obywateli 

- 

municipes 

jak 

i 

tylko 

mieszkających  w  nim  –  incolae,  określone 

obowiązki publiczne. 

Zadania publiczne

Zadania publiczne

 II

 II



Ci,  którzy  zamieszkiwali  w  municipium  lub  tylko  w 

jego granicach, lub posiadali grunt, zobowiązani byli 

świadczenia  pracy  przy  budowlach  obronnych,  które 

zostały  podjęte  na  podstawie  dekretu  dekurionów, 

uchwalonego bezwzględną większością głosów 2/3 w 

obecności przynajmniej ¾ z nich. 



Świadczenie  pracy  na  cele  publiczne  nie  powinno 

przekraczać pięciu dni w roku na każdego municipes 

lub  incolae  oraz  na  każdą  parę  wołów  znajdujących 

się  w  obrębie  granic  tego  municipium.  Obowiązek 

wykonywania  robót publicznych dotyczył osób, które 

ukończyły 15 roku życia a nie ukończyły 60 lat.

Zadania publiczne

Zadania publiczne

 III

 III



Wyrządzenie  szkody  osobom  prywatnym  podczas 

prowadzania  robót  publicznych  rodziło  roszczenie 

naprawcze  ze  strony  poszkodowanego  wobec 

municipium.  Szkoda  ta  musiała,  zatem  zostać 

pokryta  z  pieniędzy  znajdujących  się  w  kasie 

miejskiej. 



Bezpośredni  nadzór  nad  robotami  publicznymi 

sprawowali edylowie oraz ci, którym powierzono te 

zadania  na  podstawie  dekretu  dekurionów.  Mieli 

oni  prawo  żądania  pracy  od  mieszkańców  w  dni 

przez  nich  wyznaczone,  a  także  zaboru  rzeczy 

należących 

do 

osób 

prywatnych 

w 

celu 

prowadzenia robót publicznych. 

Zadania publiczne

Zadania publiczne

 IV

 IV



W  przypadku  nieposłuszeństwa  ze 
strony  obywateli,  tj.  niestawienia 
się  do  robót  publicznych,  mimo 
wezwania,  lub  nieudostępnienia 
narzędzi,  groziło  ukaraniem  karą 
grzywny. 

Zgromadzenia ludowe – 

Zgromadzenia ludowe – 

comitia

comitia

 I

 I



Obok dekurionów, organem kolegialnym municipiów 

były zgromadzenia ludowe – comitia. 



Zgromadzenia  te  odbywały  się  według  podziału 

lokalnej  społeczności  na  kurie,  który  dokonywany 

był  przez  duowirów.  Jednym  z  głównych  zadań 

zgromadzeń  ludowych  był  wybór  magistratus,  tj.: 

duoviri iure dicundo, duoviri aediles i quaestores. 



Tak  ważne  zadanie  wymagało,  aby  nikt  nie 

przeszkadzał, 

ani 

nie 

czynił 

czegoś, 

co 

uniemożliwiłoby 

zwołanie 

i 

prowadzenie 

zgromadzenia ludowego zgodnie z ustawą. Sprawca 

takiego  naruszenia  winien  zostać  ukarany  karą 

grzywny na rzecz municipium 

Zgromadzenia ludowe – 

Zgromadzenia ludowe – 

comitia

comitia

 II

 II



Wybory  nowych  magistratus  dokonywano  albo  po 

upływie  kadencji,  albo  w  przypadku  opróżnienia 

urzędu  w  trakcie  kadencji.  Procedura  wyboru 

rozpoczynała  się  od  ustalenia  listy  kandydatów 

podczas zgromadzenia ludowego.



Prawo  zgłoszenia  kandydatów  posiadali  między 

innymi  ci,  którzy  już  zostali  głoszeni.  Po  ustaleniu 

listy  kandydatów  dokonywano  ich  publicznej 

prezentacji.  Publicznej  prezentacji  dokonywał  ten, 

kto  posiadał  prawo  zwoływania  zgromadzenia. 

Podczas tej prezentacji należało podać do publicznej 

wiadomości imiona i nazwiska kandydatów oraz ich 

kwalifikacje. 

O prowadzących 

O prowadzących 

zgromadzenia ludowe

zgromadzenia ludowe

 I

 I



Prawo  do  przewodniczenia  zgromadzeniom 

ludowym 

wyborczym 

posiadał 

najstarszy 

wiekiem  z  urzędujących  duowirów,  a  jeśliby 

zaistniała  jakaś  przeszkoda  uniemożliwiającą 

prowadzenie  jemu  zgromadzenia  ludowego,  to 

obowiązek 

zwołania 

zgromadzenia 

i 

przewodniczenia spoczywał na drugim z nich. 



Ten,  który  aktualnie  piastował  urząd  duowira 

zobowiązany  był  do  zwołania  zgromadzenia 

ludowego  w  celu  wyboru  duowirów,  edylów, 

kwestorów lub uzupełnienia ich liczby zgodnie z 

ustawą. 

O prowadzących 

O prowadzących 

zgromadzenia ludowe

zgromadzenia ludowe

 II

 II



Głosowania  odbywały  się  zgodnie  z 
podziałem  na  kurie,  o  których  była 
mowa 

powyżej; 

do 

głosowania 

stosowano tabliczki. 



Ci  którzy  zostali  wybrani,  obejmowali 
urząd na jeden rok. 



W przypadku wyborów uzupełniających, 
wybrany pozostawał na urzędzie jedynie 
do końca kadencji. 

O przebiegu glosowania

O przebiegu glosowania

 I

 I



Urzędnik 

mający 

prawo 

zwoływania 

zgromadzenia  ludowego,  wzywał  obywateli 

municipium  do  oddania  głosu  według  kurii,  tak 

aby na podstawie jednego wezwania zgłosiły się 

wszystkie  kurie  do  głosowania,  zaś  każda  osoba 

winna 

mieć 

sposobność 

oddania 

głosu 

zapisanego na tabliczce oddzielnie. 



Od  czasów  leges  tabellariae  głosowania  były 

tajne. 



Przy  każdej  urnie  wyborczej  znajdowało  się 

trzech mieszkańców z danego municipium, z tym 

jednak, że nie mogli należeć do tej samej kurii. 

O przebiegu glosowania

O przebiegu glosowania

 II

 II



Ich  zadaniem  było  czuwanie  nad  prawidłowym 

przebiegiem głosowania (oddawaniem tabliczek). 



Osoby  stojące  przy  urnie,  przed  objęciem  funkcji 

składały przysięgę zobowiązującą ich do uczciwości. 



Po  odbytych  wyborach  zobowiązani  byli  do  złożenia 

sprawozdania z przeprowadzonych wyborów. 



Przy  urnie  mogły  znajdować  się  tzw.  mężowie 

zaufania 

reprezentujący 

poszczególnych 

kandydatów.  Mężowie  zaufania  jak  i  osoby  pełniące 

dyżur przed urną oddawali głos w tej kurii, w której 

pełnili dyżur. 



O przebiegu glosowania

O przebiegu glosowania

 III

 III



W  przypadku  uzyskania  równej  ilości 
głosów przez poszczególnych kandydatów, 
decydującym 

kryterium 

o 

wyborze 

stanowił stan cywilny kandydata, a więc to 
czy  był  żonaty  lub  tylko  zaręczony. 
Mężczyzna 

żonaty 

wyprzedzał 

zaręczonego,  ten  z  kolei  wyprzedzał 
zupełnie  wolnego  -  caelibes.  Spośród 
kandydatów 

żonatych 

pierwszeństwo 

posiadał ten, który miał najwięcej dzieci. 

O przebiegu glosowania

O przebiegu glosowania

 IV

 IV



Do  ilości  posiadanych  dzieci  zaliczano 
również 

te, 

które 

zmarły. 

Takie 

rozwiązania  były  niewątpliwie  pokłosiem 
ustawodawstwa  małżeńskiego  Augusta. 
Gdyby  jednak  zdarzyło  się,  że  dwóch  lub 
więcej  kandydatów  posiada  tę  samą 
liczbę 

głosów, 

przy 

tych 

samych 

kwalifikacjach,  o  wyborze  kandydata 
decydowało losowanie. 

FINANSE PUBLICZNE 

FINANSE PUBLICZNE 

MUNICIPIUM

MUNICIPIUM

 

 

Wiadomości ogólne 

Wiadomości ogólne 



Odpowiedzialnym 

za 

stan 

finansów 

publicznych był kwestor. To on sprawował 
bezpośrednią  pieczę  nad  kasą  gminną. 
Jednak 

realizacja 

zadań 

publicznych 

wymagała  tego,  aby  pieniądze  publiczne 
były  powierzane  innym  osobom.  Stąd  w 
ustawach 

municypialnych 

były 

przewidziane 

regulacje 

prawne 

określające 

sposób 

postępowania 

ze 

środkami publicznymi przez osoby trzecie. 

Obowiązek rozliczenia się 

Obowiązek rozliczenia się 

z środków publicznych

z środków publicznych

 I

 I



Kto  znajdował  się  w  posiadaniu  publicznych 

pieniędzy,  także  jego  dziedzic,  a  nawet  ten  kto 

wszedł  w  ich  posiadanie  przypadkiem,  winien  w 

ciągu kolejnych 30 dni z nich rozliczyć się wobec 

kasy gminnej. 



Osoba  taka  była  zobowiązana  do  tego,  aby  w 

ciągu kolejnych 30 dni licząc od dnia zakończenia 

zarządu  finansami  publicznymi  czy  wykonywania 

zadań 

publicznych, 

złożyła 

sprawozdanie 

dekurionom  lub  osobie,  która  na  mocy  dekretu 

dekurionów 

uchwalonego 

w 

obecności 

co 

najmniej 2/3 z nich, została przez nich wskazana. 

Obowiązek rozliczenia się 

Obowiązek rozliczenia się 

z środków publicznych

z środków publicznych

 II

 II



W 

przypadku 

zawinionej 

niemożliwości 

zwrócenia 

środków 

publicznych    do  kasy  gminnej,  osoba 
taka była karana karą grzywny. Gdyby 
zaś pieniądze publiczne znalazły się w 
ręku  osób  trzecich,  każdy  obywatel 
municipium  ma  prawo  wystąpienia  z 
roszczeniem  o  zwrot  tych  środków  do 
kasy publicznej.

Wydatki publiczne

Wydatki publiczne

 I

 I



Wydatki publiczne przeznaczone były przede wszystkim 

na  utrzymanie  urządzeń  publicznych,  takich  jak  drogi 

gminne,  wiadukty,  akwedukty,  budynki  publiczne. 

Wśród  wydatków  publicznych  szczególne  miejsce 

zajmowały  wydatki  na  rzecz  kultu,  zabaw  publicznych 

oraz  na  rzecz  zorganizowania  systemu  darmowego 

żywienia  dla  najuboższych.  Ilość  środków,  które  winny 

być wydatkowane na ten cel, ustalali IIviri.  



Wielkość 

wydatków 

publicznych 

oraz 

sposób 

rozdysponowania tych środków musiał być przedłożony 

jak  najszybciej  dekurionom.  Następnie  w  tej  sprawie 

dekurionowie podejmowali uchwałę zwykłą większością 

głosów. 

Wydatki publiczne

Wydatki publiczne

 II

 II



Również 

inne 

decyzje 

dotyczące 

finansów 

publicznych 

municipium 

podejmowane 

przez 

duowirów  mogły  być  podejmowane  jedynie  po 

konsultacji  z  dekurionami,  albo  na  podstawie 

uchwały dekurionów. 



Duowirowie  byli  zobowiązani  do  konsultowania  z 

dekurionami 

decyzji 

dotyczących 

dystrybucji, 

podziału  czy  rozdzielania  środków  publicznych 

między mieszkańców - municipes. 



Duowirowie  nie  mogli  samodzielnie  dysponować,  a 

zwłaszcza 

nie 

mogli 

sprzedawać 

dóbr 

municipalnych,  lub  też  w  jakikolwiek  inny  sposób 

uszczuplać majątek municipium.

Wydatki publiczne

Wydatki publiczne

 III

 III



Nie  mogli  udzielać  pożyczek  z  kasy 

municipium,  bądź  umarzać  dług  temu,  kto 

był  zobowiązany  do  wniesienia  określonej 

należności  pieniężnej  na  rzecz  gminy. 

Decyzje  takie  mogły  być  najwyżej  wnoszone 

przez  duwoirów  na  posiedzenie  dekurionów, 

a decyzja mogła zapaść jedynie i w obecności 

przynajmniej ¾ wszystkich dekurionów. 



Gdy  do  podjęcia  decyzji  prawo  wymagało 

wydanie  dekretu  dekurionów,  ten  winien 

zostać uchwalony przez głosowanie. 

Wydatki publiczne

Wydatki publiczne

 IV

 IV



Głosowanie 

takie 

musiało 

być 

poprzedzone 

przysięga  złożoną  na  Jowisza,  boskiego  Augusta  i 

innych 

cesarzy, 

że 

podczas 

głosowania 

dekurionowie  będą  kierowali  się  wyłącznie  dobrem 

wspólnym swojego miasta.



Wydatki związane z kultem, zabawami publicznymi, 

na  które  zaproszeni  zostali  dekurionowie  i 

mieszkańcy  gminy,  darmowym  rozdawnictwem 

żywności, z wynagrodzeniem apparitores, legacją, z 

wykonywaniem lub poprawianiem robót publicznych 

w municipium, z utrzymaniem budynków sakralnych 

i budynków publicznych, z wyżywieniem i ubraniem 

tych, którzy służą w municipium oraz z zakupem

Wydatki publiczne

Wydatki publiczne

 V

 V



niewolników  i  z  wydatkami  dekurionów, 
edylów  i  kwestorów,  z  organizowaniem 
ceremonii 

religijnych 

w 

imieniu 

mieszkańców  miasta,  z  funkcjonowaniem 
ich urzędów a zwłaszcza z realizacją zadań 
związanych  z  tymi  urzędami,  duowirowie 
mogli 

dokonywać 

dopiero 

po 

przedstawieniu 

stosowanej 

prośby 

dekurionom,  a  ci  musieli  podjąć  stosowną 
uchwałę. 

Zaciągnięcie długu 

Zaciągnięcie długu 

publicznego I

publicznego I



Na 

realizację 

zadań 

publicznych 

municipium istniała możliwość zaciągnięcia 

pożyczki  publicznej  od  mieszkańców.  Była 

to forma dzisiejszych obligacji gminnych. 



Decyzję  o  zaciągnięciu  pożyczki  publicznej 

podejmowali  dekurionowie  na  podstawie 

uchwały 

powziętej 

w 

obecności 

przynajmniej  ¾  z  nich  po  uprzednim 

złożeniu  przysięgi  i  głosowaniu  per 

tabulam. W dekrecie tym ustalano również 

zasady spłaty. 

Zaciągnięcie długu 

Zaciągnięcie długu 

publicznego II

publicznego II



Wielkość  spłat  uzależniona  była  od  możliwości 

finansowych  municipium.  Stałą  zasadą  było 

coroczne  spłacanie  zaciągniętych  zobowiązań. 

Wielkość  tychże  spłat  zależała  od  tego  co 

postanowili 

dekurionowie 

w 

dekrecie 

zezwalającym 

na 

zaciągnięcie 

długu 

publicznego. 



Zawieszenia  spłat  długu  publicznego  mogło 

mieć  charakter  wyjątkowy.  Z  tego  można 

wyciągnąć wniosek, że dług publiczny nie mógł 

być  zbyt  duży,  nie  istniała  zatem  możliwość 

nadmiernego zadłużenia kasy gminnej. 

Kontrola nad finansami 

Kontrola nad finansami 

publicznymi I

publicznymi I



Kontrola nad finansami publicznymi należała 

przede wszystkim do dekurionów i IIviri. 



IIviri mający prawo zwoływania posiedzenia 

dekurionów, 

mógł 

zaproponować 

dekurionom 

osoby 

pełniące 

funkcje 

kontrolerów,  czy  rewizorów,  którzy  mogli 

sprawować  nadzór  nad  zarządem  finansami 

publicznymi.  Wybór  takiej  osoby  dokonywał 

się  na  podstawie  uchwały  dekurionów 

podjętej większością głosów w obecności co 

najmniej 2/3 wszystkich. 

Kontrola nad finansami 

Kontrola nad finansami 

publicznymi II

publicznymi II



Po  wyborze  takiej  osoby,  również  ona  była 

zobowiązana  do  złożenia  przysięgi  rzetelnego 

wykonywania swoich obowiązków. 



Osoby  wybrane  w  celu  kontroli  finansów 

publicznych,  mogły  zarządzać  od  dekurionów 

wyznaczenia  im  określonego  terminu  celem 

zapoznania się ze stanem finansów publicznych i 

powzięcia odpowiednich działań. 



Po upływie terminu raz im wyznaczonego uważa 

się,  że  posiedli  wystarczająca  wiedzę  o  stanie 

finansów publicznych w takim stopniu, aby mogli 

podejmować kroki prawem przewidziane. 

Organizacja wymiaru 

Organizacja wymiaru 

sprawiedliwości

sprawiedliwości

 

 



Organizacja 

wymiaru 

sprawiedliwości 

w 

municipiach wzorowana była na tej w Rzymie. 



Podstawową  cechą  charakterystyczną  dla  tego 

wymiaru  sprawiedliwości  było  rozgraniczenie 

spraw  mogących  być  rozpatrywanych  przez 

organy  lokalne,  najczęściej  duowirów,  od  spraw 

zarezerwowanych  namiestnikom  prowincji,  czyli 

Rzymowi. 



Organem  sprawującym  nadzór  nad  przebiegiem 

wymiaru  sprawiedliwości  byli  duoviri  iure 

dicundo.  Oni  to  wyznaczali  sędziów  dla 

poszczególnych procesów. 

Zakres właściwości sądów 

Zakres właściwości sądów 

munic

munic

y

y

palnych

palnych

 I

 I



Przed  sądami  municypalnymi  mogły  toczyć  się 

wyłącznie  sprawy  prywatne,  mające  miejsce 

pomiędzy  municipes  lub  incolae  mieszkających 

w danym municipium. 



Był  to  proces  prywatny,  toczony  we  własnym 

imieniu  lub  imieniu  innego  mieszkańca,  w 

ramach procesu prywatnego. 



Sąd municipium musiał być właściwy ze względu 

na  przedmiot  sporu,  a  więc  rozstrzygać  mógł 

tylko te sprawy, które wydarzyły się w granicach 

tego  municipium,  oraz  ze  względu  na  wartość 

przedmiotu sporu. 

Zakres właściwości sądów 

Zakres właściwości sądów 

munic

munic

y

y

palnych

palnych

 II

 II



Sądy  municypalne  rozstrzygały  zatem  spory  o 

mniejszej  wartości  ekonomicznej,  w  przypadku 

miasta Irnitana granicą tą było 1000 sesterców. 



Istniał cały szereg wyłączeń spraw zarezerwowanych 

dla zarządcy prowincji. 



Przed  sądem  municypalnym  nie  mogły  toczyć  się 

sprawy  dotyczące  status  libertatis,  sprawy  o   

wartości  powyżej  1000  sesterców,  sprawa,  w  której 

została uczyniona sponsio, sprawy karne związanej z 

użyciem  siły,  sprawy  wynikające  ze  spółki,  sprawy 

dotyczące czynności fiducjarnych, lub mandatu jeżeli 

jednej ze stron stawiany był zarzut podstępu, sprawy 

dotyczącej nadużyć przy umowie depozytu czy opieki. 

Zakres właściwości sądów 

Zakres właściwości sądów 

munic

munic

y

y

palnych

palnych

 III

 III



W  tym  ostatnim  przypadku  chodziło  o  zarzut 

wobec  opiekuna,  że  czynności,  do  których  jest 

zobowiązany  wykonuje  jedynie  w  osobistym 

interesie. 



Wyłączenia  dotyczyły  spraw  związanych  z 

zarzutem podstępu, fałszu lub kradzieży wobec 

osoby 

wolnej 

lub 

niewolnika, 

gdy 

odpowiedzialność  za  ten  czyn  spadała  na  jego 

właściciela,  sprawy  należącej  do  iniuria 

popełnionej  przez  osobę  wolną,  szczególnie 

wtedy  gdyby  taki  proces  miał  jednocześnie 

orzekać o statusie tej osoby. 

Zakres właściwości sądów 

Zakres właściwości sądów 

munic

munic

y

y

palnych

palnych

 IV

 IV



Włączenie miało miejsce, gdy godziły 
się  na  to  obie  strony  procesu.  Nie 
można  też  było  procesować  się  w 
tych  sprawach,  w  których  nie  było 
możliwe 

przeprowadzenie 

postępowania 

wyjaśniającego 

- 

praeiudicium  odnośnie  do  wolności 
osoby którejś ze stron i inne. 

Wybór sędziego I

Wybór sędziego I



Sędziowie, arbitrzy lub recuperatores byli wyznaczani 

przez IIviri iure dicundo. 



Wyboru dokonywano z listy sędziów znajdującej się w 

municipium.  Tak  wybrany  sędzia  mógł  rozpocząć 

proces – iudicium. 



W sprawach dotyczących sporów powstałych na rynku 

sędziego  mógł  wyznaczyć  edyl  w  sposób  podobny  do 

jak czynili to IIviri. 



W każdym municipium istniał album sędziów. 



Wyboru sędziów do albumu dokonywali  IIviri w ciągu 

5  kolejnych  dni,  poczynając  od  dnia,  w  którym 

obejmowali  urząd  i  zyskiwali  władzę  nad  wymiarem 

sprawiedliwości. 

Wybór sędziego II

Wybór sędziego II



Sędziowie  byli  wybierani  spośród  dekurionów 

w 

liczbie 

ustalonej 

przez 

namiestnika 

prowincji. 



Wybrani dekurionowie na sędziów nie powinni 

w tym roku wykonywać innych zadań na rzecz 

wspólnoty,  a  więc  niejako  ich  członkostwo  w 

ordo decurionum było na ten rok zawieszane. 



Na  sędziów  mogli  być  wybrani  również 

municipes,  którzy  oprócz  dekurionów  byli 

godni  piastowania  tej  funkcji,  w  liczbie 

ustalonej przez namiestnika prowincji.

Kwalifikacje kandydata na  

Kwalifikacje kandydata na  

sędziego I

sędziego I



Kandydat na sędziego winien mieć, co najmniej 25 lat 

ukończone  oraz  posiadać  odpowiedni  majątek  w 

wysokości  nie  mniejszej  niż  5000  sesterców.  Majątek 

ten  nie  musieli  posiadać  osobiście.  Lecz  wystarczyło, 

że  było  on  we  władaniu  jego  ojca,  dziadka  a  nawet 

pradziadka.  Ów  majątek  miał  być  gwarancją 

niezależności  sędziego  w  wydawanych  wyrokach  od 

wszelkich inklinacji majątkowych.. 



Oprócz  wymogu  wieku  i  cenzusu  majątkowego 

kandydaci  na  sędziów  winni  cieszyć  się  odpowiednim 

zdrowiem,  tak,  aby  choroba  nie  przeszkadzała  w 

prowadzeniu procesów. Stąd też kandydat na sędziego 

nie powinien mieć więcej niż 60 lat. 

Kwalifikacje kandydata na  

Kwalifikacje kandydata na  

sędziego II

sędziego II



Kandydat  na  sędziego  nie  mógł  jednocześnie 

ubiegać  się  urząd  edyla  lub  kwestora,  lub 

sprawować innych zadań publicznych.



  Sam  kandydat  winien  również  być  świadomy 

swoich  innych  obowiązków  uniemożliwiających 

sprawowanie  urzędu  sędziego.  Gdyby  jego  inne 

obowiązki 

uniemożliwiałyby 

w 

przyszłości 

sprawowanie urzędu sędziego, winien zrezygnować 

z ubiegania się o urząd sędziego.



Wybrani  sędziowie  zobowiązani  byli  do  złożenia 

przysięgi w obecności przynajmniej 10 dekurionów, 

że będą rzetelnie wypełniali swoje obowiązki. 

Inne postanowienia co do 

Inne postanowienia co do 

sędziów 

sędziów 



IIviri  winni  ich  podzielić  sędziów  równo  na  trzy  kurie. 

Dopiero  wtedy  sędziowie  ci  byli  uprawnienie  do 

rozstrzygania  w  procesach  prywatnych  toczonych  w 

municipium.



Tak  przygotowany  wykaz  sędziów  winien  być  wywieszona 

w miejscu urzędowania IIviri przez większą część każdego 

dnia. 



Z tej listy strony prowadzące spór miały prawo dokonania 

samodzielnego wyboru sędziego. 



Spory  rozstrzygane  były  zasadniczo  przez  sędziego  lub 

arbitra jednostkowego. 



Rekuperatorów  natomiast  ustanawiano  w  tych  sprawach, 

dla  których  ustanawiano  również  rekuperatorów  w 

Rzymie. 

Zasady wyboru 

Zasady wyboru 

sędziego I

sędziego I



Jeżeli między dwiema osobami toczył się spór 

w  ramach  procesu  prywatnego,  dla  którego 

należało  ustanowić  sędziego  lub  arbitra,  zaś 

strony nie były zgodne co do osoby sędziego 

lub  arbitra,  to  wówczas  IIvir  proponował 

stronom  procedurę  odrzucenia  -  reiectio 

najpierw  kurii,  a  później  poszczególnych 

sędziów. Pierwszy odrzucenia dokonywał ten, 

który  procesował  o  większą  wartość. 

Odrzucenia  dokonywano  na  przemian,  aż  w 

końcu pozostawał jeden sędzia. 

Zasady wyboru 

Zasady wyboru 

sędziego II

sędziego II



W  przypadku,  gdyby  jedna  ze  stron  nie  chciała 

zastosować  procedury  odrzucania  kurii    a  później 

sędziów,  sędzią  lub  arbitrem  mógł  zostać  wybrany 

ten,  który  został  wskazany  przez  stronę  przeciwną 

z  sędziów  znajdujących  w  wykazie,  lub  nawet 

spośród mieszkańców nie znajdujący się w wykazie 

sędziów.  Taka  osoba  nie  mogła  jednak  być  IIviri, 

edylem  czy  kwestorem.  Ponadto  osoba  taka  nie 

mogła cierpieć na chorobę, która uniemożliwiałaby 

jej  wykonywanie  zadań  należących  do  sędziego  i 

nie  mogła  mieć  więcej  lat  niż  65  lat.  Osoba  taka 

winna  wyrazić  zgodę  na  przyjęcie  rozstrzygnięcia 

tej sprawy. 

Zawieszenie procesów I

Zawieszenie procesów I



Dla  organizacji  i  przebiegów  procesów  ważną 

rolę odgrywała instytucja zawieszenia procesu - 

intertium. 



 IIvir odpowiedzialny za wymiar sprawiedliwości 

  określał  dni,  w  które  można  było  toczyć 

procesy.  Wykaz  tych  dni  był  sporządzony  na 

piśmie  i  umieszczony  w  miejscu,  w  którym 

sprawował    swój  urząd  przez  większą  część 

dnia,  w  taki  sposób,  aby  każdy  mógł  go 

przeczytać. 



IIviri  dla  każdego  procesu  wyznaczali  dni 

procesowe. 

Zawieszenie procesów 

Zawieszenie procesów 

II

II



Nie  można  było  toczyć  procesów  w  dni 

poświęcone  domowi  Augusta,  lub  w  inny  dzień 

zaliczony do dies feriale (feriae). 



Niedopełnienie  obowiązku  udzielenia  przez 

sędziego  intertium  stronom  procesującym  się 

lub  nie  wyznaczenie  dni  procesowania  się    było 

zagrożone karą grzywny.



Zakaz prowadzenia procesów w dni zakazane nie 

był  absolutny.  Jeżeli  bowiem  sędzia,  arbiter  lub 

rekuperatorzy  oraz  strony  godzili  się  na 

podejmowanie  czynności  procesowych  w  tych 

dniach, mogli ich dokonywać. 

SYSTEM PRAWA 

SYSTEM PRAWA 

RZYMSKIEGO

RZYMSKIEGO