Zasady nauczania w pedagogice ogólnej
Termin zasada - kilka różnych definicji o różnym stopniu 
ogólności i różnym zakresie treściowym. 
Definicja zasad: „zasady to ogólne normy 
postępowania dydaktycznego, których 
przestrzeganie umożliwia realizację procesu 
dydaktycznego” (Okoń, 1996, s. 332). 
Odnosi się on zarówno do pracy nauczyciela i 
działalności uczniów

 

Duża różnorodność w zakresie formułowania zasad 
kształcenia→ brak ogólnie przyjętego kryterium ich 
ustalania; zasady formułowali m.in.: W. Okoń, Cz. 
Kupisiewicz, J. Półturzycki, W. Zaczyński, K. Kruszewski

.

Tab. 1. Klasyfikacja zasad nauczania. 

W. Okoń

Cz. Kupisiewicz J. Półturzycki

1 .  Zasada 
systemowości
2.  Zasada 
poglądowości

3.   Zasada 
samodzielności
4.  Zasada związku 

teorii z praktyką
5.  Zasada efektywności
6.  Zasada 
przystępności

7.  Zasada 
indywidualizacji i 
uspołecznienia

1 .  Zasada 
poglądowości
2.   Zasada 
przystępności w 
nauczaniu
3.   Zasada 
świadomego i 
aktywnego udziału 
uczniów
4.   Zasada 
systematyczności
5.  Zasada 
trwałości wiedzy 
uczniów
6.  Zasada 
operatywności 
wiedzy uczniów
7.  Zasada wiązania 
teorii z praktyką

1 .  Zasada 
poglądowości
2.  Zasada 
przystępności

3.   Zasada 
systematyczności
4.  Zasada 

świadomego i 
aktywnego 
uczestnictwa 
uczniów

5.  Zasada 
kształtowania 
umiejętności uczenia 
się

6.  Zasada łączenia 
teorii z praktyką
7.  Zasada 

indywidualizacji i 
zespołowości
8.  Zasada trwałości 
wiedzy

9.  Zasada 
ustawiczności 
kształcenia

Z. świadomego i aktywnego udziału uczniów 

•znajomość celu i zadania działalności ucznia jest 

niezbędna do

 osiągania pozytywnych wyników uczenia się

•zgodnie z tą zasadą nauczyciel powinien zapewnić:
  - świadomy stosunek ucznia do celów, metod uczenia 

się

    (stawianie jasnych i konkretnych zadań, tworzenie
    pozytywnych motywów uczenia się → uwzględniają 

potrzeby

    i zainteresowania ucznia.
  - świadomy i aktywny udział uczniów w nabywaniu
    wiadomości, umiejętności, nawyków → trzy rodzaje
    aktywności: aktywność intelektualna, emocjonalna,
    praktyczna

Z. poglądowości

•konieczność powiązania nauczania z poznaniem
 rzeczywistości

•powstanie zmysłowego obrazu zjawisk w postaci 
spostrzeżeń
 i wyobrażeń (wrażenia wzrokowe, węchowe, smakowe 
i
 dotykowe)

•zdobywanie wiedzy w sposób bezpośredni lub 
pośredni

•funkcja ilustratywna

•pokaz + objaśnienie 

Z. przystępności = z. stopniowania trudności

•konieczność dostosowania materiału nauczania, metod 

kształcenia i 

środków dydaktycznych do poziomu rozwoju psychofizycznego 

ucznia, 

jego możliwości

•zgodnie z tą zasadą nauczyciel powinien rozpoczynać realizację 

treści od 

tego, co jest:
- znane – do tego, co jest nieznane, 
- łatwiejsze - do tego, co trudniejsze,
- bliższe uczniowi – do tego, co dalsze.

•uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania 
poszczególnych uczniów, 

•brać pod uwagę poziom całej klasy i nie przeciążać nadmiarem 

zadań

•zbadać stan zaawansowania wiedzy wyjściowej uczniów

•w przypadku spodziewanych trudności w kształceniu należy:
- zwolnić tempo nauczania,
- wprowadzane treści przedstawiać szczególnie jasno i wyraźnie,
- „nową” wiedzę poprzeć licznymi i trafnymi przykładami.

Z. systematyczności

•wywodzi się z prawa etapowości i integracji

•wymaga by praca ucznia była odpowiednio 
zaplanowana i
 konsekwentnie realizowana

•konieczność kształcenia w ściśle określonym 
porządku (nowe
 treści winny opierać się na już znanych)

•najważniejsze reguły odnoszące się do realizacji tej zasady to:

•treści kształcenia należy realizować we właściwej kolejności, 
zgodnie z
 logiką przedmiotu, 

•ustawicznie nawiązywać do wiadomości opanowanych, wiązać 
ich 
 poszczególne części w całość (zintegrować wiedzę w 
świadomości
 uczniów);

•podkreślać zagadnienia główne i istotne (umożliwi uczniom 
uzyskać
 podstawy szerszego systemu wiedzy),

•należy dążyć do usystematyzowania materiału nauczania → 
 respektowanie związków rzeczowych i logicznych oraz 
odpowiednią ich
 hierarchizację,

•należy umożliwić uczniom poznanie struktury omawianego 
zagadnienia
  → podzielenie materiału na sensowne partie i opanowywania 
ich w 
 ciągłym nawiązywaniu do jakichś całości,

•należy rozpocząć opracowanie nowego materiału po 
całkowitym 
 przyswojeniu poprzedniego materiału,

•systematyzowanie i uogólnianie należy prowadzić na każdym 
etapie 
 przyswajania wiadomości, szczególnie przy końcu tematu i na 
końcu
 działu programu nauczania,

Z. wiązania teorii z praktyką

•przed działaniami praktycznymi należy uczniom
 przekazać określone wiadomości,

•reguły, zasady, definicje związane z 
działalnością 
 uczniów powinny być wynikiem ich własnej 
działalności

•zakres wiedzy uczniów powinien być 
rozszerzany
 poprzez aktywność uczniów,

•praktyczne operacje uczniów powinny mieć 
charakter 
 kształcący

Z. trwałości

•„stosowanie takich metod i środków, dzięki którym 
wiadomości
  uczniów będą się stawać coraz to bardziej trwałe, 
dokładne i 
  głębokie, usystematyzowane i użyteczne”

•trwałość wiedzy warunkują następujące elementy:
- respektowanie wszystkich zasad kształcenia,
- stosowanie różnorodnych metod i środków,
- odpowiednie utrwalanie i powtarzanie,

- pozytywny stosunek ucznia do materiału nauczania –
  warunkowany jest przez: zainteresowanie, przeżycia,
  motywację, użyteczność wiedzy dla ucznia.

•zasady ważne w realizacji z.trwałości:

 - należy wytworzyć pozytywne motywy uczenia się,
   ukierunkować zainteresowania uczniów do nowego 
   materiału,
 - zapewnić każdemu uczniowi aktywny udział w 
zajęciach
   poprzez właściwe przygotowanie i prowadzenie zajęć 
pod
   względem organizacyjnym i dydaktycznym,
 - utrwalanie przerobionego materiału rozpoczynać 
wtedy, gdy
   uczniowie go zrozumieli,
 - częstotliwość powtórzeń powinna być zgodna z 
krzywą
   zapominania, czyli największa bezpośrednio po 
opanowaniu
   nowego materiału,
 - przekazywanie informacji należy łączyć w układy 
logiczne, a
   uczniów wdrażać do naukowej weryfikacji praw, 
zasad, 
   reguł,
 - systematycznie kontrolować i oceniać pracę ucznia

•krzywa zapominania

Zasada operatywności wiedzy uczniów:

•konieczność stwarzania sytuacji wymagających przede 
wszystkim posługiwania się zdobytymi wiadomościami i 
umiejętnościami w pracy szkolnej i pozaszkolnej

•wymaga możliwie pełnej świadomości myślenia i 
działania

•muszą się wykazywać inicjatywą, pomysłowością i 
posługiwaniem się wiadomościami w sytuacjach różnych 
od tych jakie sobie przyswajali